Transcript Kilootje meer kan gezond zijn

K
Corbis
GE ZONDHE ID
Het opgepompte probleem van
overgewicht
Kilootje meer
kan gezond zijn
Dik zijn is ongezond en dikkerds zijn zondaars, zo
leert het evangelie van de experts. Maar overgewicht
en gezondheid gaan juist vaak samen, betoogt
sociologe Abigail Saguy in What’s wrong with fat?
‘De strijd tegen obesitas brengt diepgewortelde
vooroordelen tegen arme en gekleurde mensen
naar boven.’ DOOR MARCO VISSCHER
58 17 SEPTEMBER 2014
vergewicht is allang geen particulier probleem meer. In de samenleving dijen we zodanig uit – te veel
ongezond eten, te weinig beweging –
dat er volgens experts sprake is van een
epidemie. De gezondheidszorg bezwijkt
inmiddels onder de extra medische zorg
die nodig is. Obesitas of zwaarlijvigheid,
de ernstige vorm van overgewicht, leidt
onder meer tot een grotere kans op kanker, hart- en vaatziekten en diabetes.
Overgewicht is niet langer voor behouden aan rijke, welvarende landen.
Wereldwijd wordt het gezien als een
van de meest serieuze problemen voor
de volksgezondheid. De Wereldgezondheidsorganisatie voorspelt dat over gewicht, meer nog dan ondervoeding en
infectieziekten, binnenkort zal gelden
als de voornaamste oorzaak van een
gebrekkige gezondheid.
Abigail Saguy, een Amerikaanse
sociologe die doceert aan de Universiteit van Californië in Los Angeles,
raakte gefascineerd door de maatschappelijke commotie rondom ons gewicht.
Twaalf jaar onderzocht ze zowel academische als politieke debatten over
O
‘Mensen
overschatten de
gezondheidsrisico’s
van een hoger
gewicht en
onderschatten de
risico’s van een
lager gewicht.’
overgewicht en zwaarlijvigheid, en
analyseerde ze nieuwsberichten over
het onderwerp. Daarover schreef
Saguy een uiterst origineel boek:
What’s wrong with fat?, uitgegeven
door de Oxford University Press en in
augustus verschenen in paperback.
Met de titel van uw boek lijkt u de problemen rondom overgewicht in twijfel
te trekken.
ABIGAIL SAGUY: Ik betwijfel niet dat een
zwaarder lichaam bepaalde risico’s meebrengt. Maar ik geloof ook dat ondergewicht risico’s heeft. En ik weet ook dat
je met een normaal gewicht nog altijd
heel ongezond kunt zijn.
U bagatelliseert. Bestrijdt u als sociologe de wetenschappelijke consensus
onder medische experts?
WWW.KNACK.BE
Waar baseert u dat op?
SAGUY: Als je alle sterfgevallen neemt
en kijkt naar de categorieën waarin mensen worden ingedeeld op de zogeheten
body mass index (BMI, die de verhouding tussen lengte en gewicht weergeeft
en wordt gebruikt om te kijken of er
sprake is van overgewicht, nvdr) valt
allereerst op dat mensen met ondergewicht met afstand de grootste kans hebben om vroeg te overlijden. Maar ook zie
je dat mensen met overgewicht langer
leven dan mensen met een normaal
gewicht.
Abigail Saguy beseft heel goed dat ze
uitspraken doet die, zacht gezegd, de
wenkbrauwen in beweging zetten.
Diverse malen tijdens ons gesprek
belooft ze linkjes te sturen naar de
wetenschappelijke bronnen waarop ze
zich baseert. Die linkjes volgen later
keurig via e-mail. Een van de studies
waarop ze zich beroept voor boven-
staande uitspraken komt uit een artikel
uit 2005, geschreven door Katherine
Flegal, een van de meest geciteerde
onderzoekers op het gebied van obesitas,
verschenen in Journal of the American
Medical Association (JAMA), een gerenommeerd medisch vakblad.
Ze laat ook zien dat onder epidemiologen bekend is dat het risico op sterfte
een U-vorm volgt, met het laagste risico
in het midden van de verdeling, dat in
de Verenigde Staten, zo meldt Saguy
fijntjes, in de categorie ‘overgewicht’
valt, net zoals in België. Maar ook in
andere landen hebben talrijke studies
bevestigd dat er onder mensen die net
iets zwaarder zijn dan wat wordt verstaan onder ‘normaal’ een verlaagd of
geen noemenswaardig hoger sterfte risico bestaat.
Saguy steekt veel moeite in haar bronmateriaal. Naast een uitvoerige methodologische appendix bevat What’s wrong
with fat? 682 noten op 40 pagina’s, aangevuld met 26 pagina’s literatuurverwijzingen. ‘We moeten heel voorzichtig
zijn met statistieken’, zegt ze tijdens ons
gesprek.
17 SEPTEMBER 2014 59
▲
SAGUY: De voortdurende aandacht
voor de gezondheidsrisico’s van overgewicht zegt iets over de selectieve aandacht van onderzoekers en journalisten.
Wat mij intrigeert, is dat we er altijd van
uitgaan dat zwaardere lichamen ongezonde lichamen zijn. Mensen overschatten de gezondheidsrisico’s van een
hoger gewicht en onderschatten de risi-
co’s van een lager gewicht. Maar het is
een onomstotelijk feit dat een beetje
extra gewicht juist beschermt tegen
bepaalde kwalen en ziekten.
K
GE ZONDHE ID
▲
Die statistieken zullen vast een
meer genuanceerd beeld geven
dan u nu schetst.
SAGUY: Dat klopt. Als u meer
nuance wilt, kan ik u melden dat
epidemiologische studies laten
zien dat mensen met overgewicht
een grotere kans hebben te sterven aan hart- en vaatziekten,
zoals u vermoedelijk al dacht. Ze
laten ook zien dat zij juist een
lágere kans hebben te sterven aan
infectieziekten en astma. Maar
hoort u ooit over de risico’s van
een normaal gewicht, omdat het
de kans vergroot om te overlijden
aan een infectie?
Intussen sterven veel meer mensen aan hart- en vaatziekten dan
aan infectieziekten en astma.
Saguy een verkeerd beeld, want
lang niet iedereen met een BMI
die hoger is dan 25 heeft een
ongezond lichaam.
Wat zijn volgens u de bezwaren
van zo’n indeling?
SAGUY: Mensen denken dat de
BMI een magische formule is,
maar eigenlijk zegt hij niets.
Allereerst neemt de index geen
enkele andere factor in overweging die een rol zou kunnen spelen bij je gezondheid. Ook maakt
je lichaamsbouw niets uit, dus
sportieve mensen met een atletisch lichaam en veel spiermassa
kampen allemaal met overgewicht, terwijl ze vermoedelijk
heel gezond zijn. Een rapport van
de Wereldgezondheidsorganisatie uit 1995 gaf ook al eens aan
dat de BMI een nietszeggende en
onbruikbare maatstaf is. Veel
experts erkennen overigens dat
de BMI een ruwe maatstaf is.
WWW.KNACK.BE
17 SEPTEMBER 2014 61
▲
SAGUY: Oké, maar ik wil maar
aangeven dat het simpelweg verkeerd is om te stellen dat het
altijd beter en gezonder is om
slanker te zijn. De relatie is troebeler dan we willen toegeven.
Waarom is het dan toch zo’n
Nog een voorbeeld: bij patiënten
belangrijke maatstaf geworden?
SAGUY: Het is erg eenvoudig en
met een hartziekte blijkt dat de
goedkoop. Eind jaren negentig
groep met overgewicht, inclusief
was er een lobbygroep, de Interobesitas, juist een kleinere kans
national Obesity Task Force, die
heeft om eraan te sterven dan
ABIGAIL SAGUY ‘Het is een onomstotelijk feit dat een beetje
financieel werd ondersteund door
mensen met ondergewicht of een
extra gewicht juist beschermt tegen bepaalde kwalen en
ziekten.’
Roche, een farmaceut die destijds
normaal gewicht. Een vrouw met
een middel voor gewichtsverlies
overgewicht loopt vóór de menopauze een hoger risico op borstkanker, we vernemen van een gezondheidsrisico ontwikkelde. Dat is onder meer gebleken
erna is dat risico juist lager. Wilt u dat ik dat is geassocieerd met overgewicht uit een artikel in The BMJ (voorheen
wordt ons vooroordeel bevestigd.
British Medical Journal, nvdr). Deze
nog even doorga?
lobbygroep overtuigde de WereldWaarom lezen we zo weinig over dergeDe veelgebruikte body mass index gezondheidsorganisatie van het belang
lijke nuances?
halverwege de negentiende eeuw van de BMI.
SAGUY: Omdat er stevige vooroordelen
over dikke mensen zijn. Niemand is bedacht door de Gentse statisticus Dat klinkt wat samenzweerderig, vindt u
Adolphe Quetelet – ziet niet?
daarvan vrijgesteld. In
Saguy als een groot prowelvarende landen is het
SAGUY: Sterker nog, deze lobbygroep
bleem. Geen arts gebruikt zorgde er bovendien voor dat de ondermet name vanuit de elite
de rekensom (uw gewicht grens op de index werd verlaagd. Daareen wijdverbreide aan- ‘De lobby van de
in kilo’s gedeeld door het door hadden miljoenen mensen van de
name dat dik slecht is. Dik farmaceut Roche
kwadraat van uw lengte ene op de andere dag overgewicht. Die
zijn wordt alom gezien als overtuigde de
in meters) als de enige verandering in de definitie zorgde in de
onaantrekkelijk. Je hoeft
methode om overgewicht grafieken voor een ogenschijnlijk dramaalleen maar door een vrou- Wereldgezondof zwaarlijvigheid vast te tische toename van overgewicht, die de
wen- of mannentijdschrift heidsorganisatie
stellen. Toch wordt de samenleving nog te gronde zou richten.
te bladeren om te zien dat van het belang
index door instellingen als Maar er zíjn toch ook meer zwaardere
schoonheid en goedheid van de BMI .’
de Inspectie voor de mensen?
worden verbeeld door
Gezondheidszorg
ge slanke of juist gespierde
SAGUY: Jawel, maar zo ontstond het
bruikt om hele populaties frame van een crisis in de volksgezondmodellen, maar zeker niet
in te delen in de catego- heid. Een zwaar lichaam was niet langer
door mollige types. Dik
zijn is een teken van gulzigheid, zelf- rieën ‘ondergewicht’ (BMI onder 18,5), slechts ongezond op het persoonlijke
zuchtigheid en luiheid. De huidige ‘normaal gewicht’ (tot aan 25), ‘overge- niveau, maar met zo ontzettend veel
medische zorgen zijn heel duidelijk óver wicht’ (tussen 25 en 30) en ‘obesitas’ zware lichamen werd het een maatschaponze morele zorgen heen gelegd. Dus als (hoger dan 30). Zo ontstaat volgens pelijk probleem, een number one killer.
K
GE ZONDHE ID
▲
obesitas en anorexia kwam niet alleen
naar voren hoezeer dikke mensen worden beschuldigd, bespot en weggezet als
‘onverantwoordelijk’. Ook werd duideSAGUY: Diverse studies tonen aan dat
zwaardere vrouwen de dokterspraktijk lijk dat extreem dunne vrouwen worden
ervaren als een vijandige omgeving. Ze omschreven als slachtoffers, ten prooi
komen er voor medisch advies en hulp, gevallen aan een agressief opgelegd
maar ze voelen zich bekritiseerd en schoonheidsideaal. ‘Anorexiapatiënten
gestraft voor hun gewicht. Ze hebben het zijn altijd goed, op zoek naar morele
gevoel dat ze zich moeten schamen, dat perfectie, maar buiten hun schuld te ver
hun kwalen aan zichzelf te wijten zijn en doorgeschoten’, zegt Saguy, en vervolgt
cynisch: ‘Nee, dan
komen vervolgens niet
dikke mensen: zij denmeer terug.
ken alleen aan zichWaar kan dat toe leizelf...’
den in de praktijk?
Haar interesse in
SAGUY:
Zwaardere
het onderwerp komt
vrouwen lopen een
voort uit haar verbahoger risico op baarzing over de slaafse
moederhalskanker
acceptatie van de
dan vrouwen met een
medicalisering
van
normaal gewicht. Dat
overgewicht en het
is deels verklaarbaar
gebrek aan kritiek op
doordat zwaardere
het idee dat zware
vrouwen niet zo vaak
lichamen leiden tot een
een uitstrijkje krijgen
crisis in de volksgeals slankere vrouwen.
zondheid. Bovendien
Waarom is dat zo?
is er bij dikke mensen
Veel zwaardere vrousprake van allerlei
wen krijgen te horen
Obesitas of zwaarlijvigheid,
sociale stigma’s: zwaardat het technisch erg
ofwel extreem overgewicht,
dere vrouwen krijgen
gecompliceerd of zelfs
wordt gezien als een
minder snel een baan,
onmogelijk is om bij
medische aandoening, die
ze verdienen minder,
hen een uitstrijkje te
de kans op ernstige
ze trouwen minder
doen, wat helemaal
gezondheidsproblemen
vaak, ze worden vaker
niet waar is. Hier zien
vergroot. Het opgehoopte
gepest. Dat vraagt volwe dat onze vooroorlichaamsvet kan allerlei
gens haar om een sodelen over dikke menoorzaken hebben. Vaak
ciologische verklaring.
sen een negatieve
worden een keuze voor
En daarin gaat ze zover
impact hebben op hun
ongezonde voeding, een
te stellen dat, althans
toegang tot gezondteveel aan voeding of een
in de Verenigde Staheidszorg en hoe het
gebrek of tekort aan
ten, het vooroordeel
hen ziek maakt.
lichamelijke beweging
over zwaardere menverantwoordelijk gehouden.
sen een ‘politiek
Mensen gaan er
Bijna de helft van de
correcte manier’ is
vaak van uit dat zij
Belgische volwassenen
geworden om uiting te
zelf dik is, merkt
heeft overgewicht, zo blijkt
geven aan je afkeer
Saguy op tijdens ons
uit cijfers uit 2010 van het
van arme, zwarte mengesprek. Dat is niet
Wetenschappelijk Instituut
sen, met name arme,
zo. Ze zit juist aan de
Volksgezondheid. Veertien
zwarte vrouwen.
onderkant van de
procent kampt met obesitas.
‘In
progressieve
‘normale’ categorie.
Sinds 1997 zijn deze
kringen’, zegt ze, ‘is
Nog ietsje afvallen,
percentages voortdurend
het door de jaren heen
merkt ze wat cynisch
toegenomen. Het aandeel
minder geaccepteerd
op, en dan bevindt ze
van mensen met
geworden om openlijk
zich tussen de ‘heiliovergewicht en obesitas
racistisch te zijn – en
gen’ in onze moderne
is op zijn hoogst in de
gelukkig maar, voeg ik
leeftijdsgroepen tussen
samenleving. Immers,
toe – maar in dezelfde
bij diverse analyses
45 en 65 jaar.
kringen is het heel
van de verschillen in
nieuwsberichten over
gewoon geworden om
Wat ons ziek maakt, stelt u in uw boek, is
het idéé dat overgewicht ons ziek maakt.
Legt u dat eens uit.
Overgewicht
en obesitas
WWW.KNACK.BE
neer te kijken op mensen die te veel
eten. Ze zien dat als een gebrek aan zelfbeheersing en discipline. Dus de strijd
tegen obesitas brengt zo diepgewortelde
vooroordelen tegen arme mensen en
gekleurde mensen naar boven.’
Gaat dat niet wat ver?
SAGUY: Nee. Ik meen zelfs dat de strijd
tegen obesitas in feite een strijd tegen
dikke mensen is.
Junk food als eufemisme voor junk
people?
SAGUY: Zoiets. Dat is geheel in lijn met
het neoliberalisme, waarin de staat zich
terugtrekt en waarin van individuen
wordt verlangd dat ze verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen leven, dus
ook voor hun gezondheid en voor hun
financiële situatie. In zo’n klimaat krijg
je dus discussies in het Amerikaans Congres over de vraag of er nog wel voedselbonnen moeten worden verstrekt aan
arme mensen, omdat ze al dat eten toch
overduidelijk niet nodig hebben.
Obesitas wordt dan een thema waaruit
politieke munt wordt geslagen.
SAGUY: Precies. Obesitas wordt een
rechtvaardiging voor minder overheidssteun aan de meest achtergestelde bevolkingsgroepen in onze samenleving.
Dikke mensen worden voortdurend
gebruikt als een handige zondebok voor
allerlei maatschappelijke kwalen: van de
betaalbaarheid van onze gezondheidszorg tot overconsumptie en milieuvervuiling. Ik las ergens dat dikke mensen
extra bijdragen aan klimaatverandering!
Telkens wordt de schuld afgeschoven op
arme, dikke mensen. Ik vind het triest
dat dit gebeurt.
Intussen zijn er allerlei programma’s om
meer te bewegen en gezonder te eten.
Reclame voor te vet en te zoet eten moet
worden beperkt. Mogelijk komt er een
belasting op ongezond eten. Wat vindt
u daarvan?
SAGUY: Ik heb geen probleem met het
inperken van persoonlijke vrijheden als
er goede redenen zijn om dat te doen.
Mijn zorg is dat de vooroordelen worden
bevestigd. Misschien voelen mensen
zich gerechtvaardigd om zware mensen
de schuld te geven.
Wat moeten we volgens u doen aan obesitas?
SAGUY: (denkt even na) Dat is zo’n beladen vraag. De vraag gaat ervan uit dat er
een enorm probleem is en dat er iets aan
moet worden gedaan. En eerlijk gezegd
ben ik daar niet zo zeker van.
17 SEPTEMB ER 2014 63