Transcript Mál skiptir máli - Um tungumálið okkar, möguleika þess og ábyrgð þeirra sem hafa það fyrir öðrum 19.

Mál skiptir máli
- Um tungumálið okkar,
möguleika þess og ábyrgð þeirra
sem hafa það fyrir öðrum
19. nóvember 2007 – Ingunn Snædal
Hver er með börnin?


Börn á leikskólum aldrei fleiri en nú. 91-96%
allra 2-4 ára barna eru á leikskóla.
Árið 1998 – 40% leikskólabarna í átta tíma
vistun á dag.
Árið 2006 – yfir 75% leikskólabarna í átta
tíma eða lengur á hverjum degi.
Ég ætla að fjalla um











kynjakerfi í íslensku máli,
málstýringu og hvort þörf sé á henni hérlendis,
baráttu við þágufallssýki (sem nú heitir víst ‘hneigð’)
hvort sjá megi í stöðluðum prófum einhverja ‘málstefnu’ yfirvalda,
hvort jafnrétti í tungumáli sé eftirsóknarvert,
hvort nýja biblíuþýðingin sé liður í því að einfalda tungumálið,
nokkrar barnabækur með kynlegum gleraugum,
af hverju konur í Ísrael ávarpa sjálfar sig í karlkyni,
straukonur, vikastúlkur og prjónamenn,
hvort finna megi sniðug viðskeyti til að búa til ný íslensk
kvenkynsorð,
og jafnvel eitthvað fleira
Kynjakerfi íslensku
– gróflega einfaldað


Indóevrópska hafði fyrst eingöngu samkyn
(lifandi verur) og hvorugkyn (hlutir og hugtök)
Málfræðilegt kvenkyn varð til út frá
hvorugkyninu – hk.viðskeyti voru notuð til að
leiða kvk.orð af karlkynsorðum á borð við
konungur (rắjan-) = drottning (rắjñí-), úlfur
(vŕka-) = úlfynja (vŕkĭ-)
Ómörkun karlkyns og hvorugkyns
Notum karlkyn:





Þegar kynferði er ótilgreint (‘eru allir komnir?’)
Í almennum yfirlýsingum (‘hér er enginn’)
Í málsháttum o.þ.h. (‘Lengi er von á einum’, ‘þeir fiska sem róa’)
Gulur, rauður, grænn og blár ...
Einn, tveir, þrír ...
Notum hvorugkyn:



Um tímann (‘klukkan er eitt’)
Í almennum orðasamböndum (‘kafli eitt, Rás eitt, Stöð tvö’)
Í húsnúmerum (‘Suðurlandsbraut eitt’)
Hvað segja þær í Ísrael?

,,...‘þegar þú♂ verður♂ móðir (hebreska: Kesheata
nihya ima) eða ‘mann♂ langar♂ í kynlíf (arabíska:
kul insane byiiss il-aji lal-jins).” Táknið er notað til að sýna
kyn orðsins.

,,Dag einn uppgötvar ♂ þú♂ skyndilega að þú ♂ ert
♂ móðir og þú ♂ vilt ♂ geta verið heima með
börnunum” (Yom ead ata pitom tofes sheata ima vekol ma sheata rotse ze lehishaer babayit im
hayladim).
Önnur tungumál víkka sjóndeildarhringinn

Í írsku er fornafnið sé (hann) hið hlutlausa


Oft vísað til karlkynsnafnorða með kvk.fornafninu sí.





‘tá sé go breó’ þýðir ‘það er í lagi’.
tá carr ag Máirtín agus tá sí an mhór (Marteinn á bíl og hún er
mjög stór).
‘tá capall ansin agus tá sí fíormhór (Þarna er hestur og hún er
risastór).
Í írsku eru kvenkynsorð yfir mörg fyrirbæri sem íslenskt fólk
hefur alla tíð vanist að séu kk. eða hk: gaoth (vindur), coill
(skógur), spéir (himinn), farraige (sjór), scoil (skóli), tír (land).
Í írsku eru öll Evrópulönd kvenkyns, nema eitt. England er
karlkyns (Sasana).
Í austur-tokkarísku: karlar sögðu näs (ég) sem var andlagsfall
orðsins en konur nuk (ég) sem var nf. Karlar: mig vantar,
konur: ég skal 
Til hvers málstýring?


Líta menn svo á að
 tungumálið sé tilfallandi kerfi tákna sem notað er til að tjá
veruleikann
 að það spegli veruleikann
 að það stjórni því hvernig einstaklingur sér og myndar
veruleikann
Tungumál speglar veruleikann, tveir pólar:
 misrétti kynjanna endurspeglist í málinu, en málið valdi því ekki,
breytingar á samfélaginu leiði til breytinga á máli (Lakoff
1975:47).
 einmitt þessi speglun veldur því að tungumálið heldur ekki í við
raunveruleikann og því þarf að breyta málinu, það er úrelt.

Sbr. þá ensku venju að nota mismunandi titla fyrir konur eftir
hjúskaparstöðu þeirra: Mr. fyrir karlmenn er notað á móti Miss og Mrs.
Þetta er gamaldags og stangast meira að segja á við lög í Englandi
nútímans (Pauwels 1998:86).
Fleiri hugmyndir





Sapir-Whorf tilgátan:
 Tungumál aðstoðar við að móta hugsun
 Tungumál stjórnar hugsun
Fleiri sammála fyrri skilgreiningu
Staða kvenna tengist meðferð tungumálsins á þeim
Annað sjónarmið:
 ,,Við konur getum oftar talað um okkur í karlkyni en
karlar um sig í kvenkyni, því orðaforðinn býður upp á
það.” (Kirkjuritið 2004:29)
,,Elskum hver annan – konur og karlar.”
Jafnréttissinnaðir Þjóðverjar




Þjóðverjar hafa gengið hvað lengst í að koma á jafnrétti í
tungumálinu
Virka kvenkynsviðskeytið –in sem skeytt er aftan við
nafnorð: Malerin, Bischöfin, Dirigentin.
Enska á ekkert slíkt viðskeyti. Þau fáu orð sem mynduð eru
með –ess fela í sér aukamerkingu, sbr. mister/mistress
Meðvituð málstýring. Aðallega með tvennum hætti:
 kvenvæðingu (feminization)


Kvenkynið gert sýnilegt í málinu, t.d. með að taka alltaf fram bæði kynin þegar
hópur er ávarpaður. ‘Männer und Frauen’, ‘Jeder Wähler oder jede Wählerin’.
hlutleysisgervingu (neutralization).

valin eru hlutlaus orð þegar talað er um bæði kynin. T.d. Individuum
(hk. einstaklingur), Kind (hk. barn), Unfallopfer (hk. fórnarlamb slyss)
eru dæmi um það. Önnur aðferð er að nota fleirtölu nafngerðra
lýsingarorða, die Alten (um eldri borgara), die Studierenden
(nemarnir).
Læknir/læknynja?

Íslenska á ekki neitt frjótt kvenkynsviðskeyti
 –a er kvenkynsviðskeyti en notkun þess ylli þó vissum
vandræðum


Önnur kvenkynsviðskeyti eru t.d. –ni, -un, –ing.


langflestar sagnir enda á –a í nafnhætti og 3.p.ft. Kvenkynsorð á borð
við nema og lækna ganga ekki.
Ekkert þeirra er nothæft til að mynda nafnorð yfir gerendur.
 -un og –ing eru virk verknaðarviðskeyti og mynda aðallega
kvk.nafnorð af sagnorðum (Íslensk orðhlutafræði 1990:34).
 –ni hefur verið talsvert notað til að mynda kvk.nafnorð, af
lýsingarorðum sem enduðu á –inn, sbr. nýtinn-nýtni og síðar af öðrum
lo. sbr. stífur-stífni, en ómögulegt að nota það til að mynda
kvk.nafnorð af kk.nafnorðum.
Jón Axel Harðarson hefur skrifað um viðskeytið –ynja. Hann
dregur í efa að almenn sátt náist um orð á borð við kennarynja,
alþingismannynja og læknynja (JAH. 2001:269)
Íslensk starfaflokkun









Af heimasíðu Hagstofu Íslands
1688 starfsheiti, af þeim eru 55 kvenkynsorð.
-konur, –stúlkur, -dömur, -seljur, -fóstrur, -freyjur og –mæður.
T.d. spunakona, þvottakona, skúringakona, ræstingakona, ráðskona,
saumakona, prjónakona og straukona.
Vinnukona, heimilisþerna, heimilishjálp, vikastúlka.
Dagmamma, barnapía, barnfóstra, au pair, fóstra, umsjónarfóstra,
deildarfóstra, yfirfóstra.
Engin fagmanneskja eða einstaklingur með æðri menntun.
Hinsvegar fiskvinnslukona, ræstingakona, vökukona, yfirsetukona,
bústýra, fylgdarkona, vinnukona sem eiga sér öll karlkynsmótpart í
skýrslunni. Meira að segja er til karlkynsheitið prjónamaður.
Jafnvel um störf sem ekki síður eru unnin af konum en körlum, er
einungis að finna karlkynsorðin; hárgreiðslumaður, kaffiumsjónarmaður,
blaðamaður, fréttamaður, sjónvarpsþulur, útvarpsþulur.
Guðið og ...

Ný Biblíuþýðing




Orðið guð komið frá frumgerm. samheitinu *ĝhutáh, eintalan varð hvorugkyns.
Ætti það þá ekki að vera ‘það guðið’?
Einnig voru í hebresku textunum kvk.myndir af
Guði sem síðar var sleppt.
Er rétt að einfalda málið of mikið?

Í Jerúsalem skuluð þér huggaðir verða
Í Jerúsalem verðið þér huggaðir
… gay-liðið





Orðanotkun tengd samkynhneigð nátengd
réttindabaráttu samkynhneigðra frá upphafi hennar.
Stór þáttur í baráttu fyrstu áranna var að neita að beygja
sig undir fjandsamlegan og niðurlægjandi orðaforða.
Árið 1981 hafnaði útvarpsstjóri auglýsingu með orðunum
hommar og lesbíur. Orðin væru erlendar slettur, tökuorð
og samrýmdust ekki hreintungustefnu ríkisútvarpsins.
Útvarpsstjóri hafa eftir sér á prenti að orðin hommi,
lesbía væru ónothæf af því að þau ,,stríddu gegn
almennum smekk og velsæmi” (ÞK. 2004).
Í skólakerfinu var samkynhneigð ekki til umræðu fyrr en
1979.
Úrelt málstefna yfirvalda?
- spurningar í samræmdum íslenskuprófum

Árið 2006: 42. Merktu við þá málsgrein sem þú álítur vera á vönduðu
máli:





Í sjúkraprófi sama árs: 42. Merktu við ... vera á vönduðu máli:





Burkna sterka hlakkar til menningarnóttarinnar
Burkna sterka hlakkar til menningarnæturinnar
Burkni sterki hlakkar til menningarnóttarinnar
Burkni sterki hlakkar til menningarnæturinnar
Bjart kvíðir prófunum
Bjarti kvíðir fyrir prófunum
Bjartur kvíðir fyrir prófunum
Bjartur kvíðir prófanna
Árið 2004: 14. Hvaða málsgrein telst málfræðilega rétt?




Ég hlakka til sumarfrísins
Jón langar til að ná í prófinu
Jóni langar til að ná prófinu
Mig hlakkar til sumarfrísins
Samræmd próf, frh.

2003: 26. Hvað af þessu telst ekki vera rétt og eðlilegt mál?





2002: 11. Sigga hlakkar til vorsins. Í hvaða kyni er skáletr. orðið?


Kk. / kvk. / hk.
Sjúkrpr: 11. Magga kvíðir jólunum. Í hvaða kyni er skáletr. orðið?


Ég geri alltaf eins og ég vill
Guðmundi finnst Sigrún falleg
Hallgrímur hlakkar til vorsins
Jóhannes vantar hákarl
Kk. / kvk. / hk.
Árið 2000: 26. Hver eftirtalinna möguleika telst málfarslega réttur
eftir því sem málvöndunarmenn segja?




Mig hlakkar til jólanna. Ég er þriggja ára
Sigga litla hlakkar til jólanna. Hann er þriggja ára
Siggu litlu hlakkar til jólanna. Hún er þriggja ára
Sigga litla hlakkar til jólanna. Hún er þriggja ára
(www.namsmat.is)
Barnabækur





Sitji guðs englar (‘83) = þeir krakkarnir
Rympa (’87) = þau börnin
Töfradalurinn (’97) = pirrandi
Blái hnötturinn (’99) = þau börnin
Beinagrindin (’92-’94) = þau krakkarnir
Þegar öllu er á botninn hvolft...

... er íslenska ekki alltaf rökrétt:

Maður er enn orðin ólétt
Ráðherrann var alltaf pirraður þegar hann var óléttur
Löggan var mjög hraustur




Ég á helmingi meiri pening en þú
Hann vinnur á Morgunblaðinu
Heimildir










Buβmann, Hadumod, og Marlis Hellinger. 2003. Engendering female visibility in German.
Gender Across Languages: The Linguistic Representation of Women and Men. 3:141-74.
Haraldur Bernharðsson. 2005. Horfið þér á Skjá einan? Íslenskt mál og almenn málfræði.
26:147-63.
Helgi Skúli Kjartansson. 1998. Um kynlausan lýsingarhátt og jafnréttissjónarmið í
kynbeygingum. Greinar af sama meiði - helgaðar Indriða Gíslasyni sjötugum.
Rannsóknarstofnun Háskóla Íslands. 247-54.
Jón Axel Harðarson. 2005. Hví var orðið guð upphaflega hvorugkynsorð? Orð og tunga.
7:81-93
Jón Axel Harðarson. 2001. Um karla og karlynjur – málfræðilegt samband karlkyns og
kvenkyns í íslenzku frá sögulegu og samtímalegu sjónarhorni. Íslenskt mál og almenn
málfræði. 23:253-73.
Kristín Þórunn Tómasdóttir. 2003. Samkynhneigð og Biblían – í hinsegin ljósi. Studia
theologica islandica. Guðfræðistofnun – Skálholtsútgáfa. 18:91-104.
Lakoff, Robin. 1975. Language and Woman´s Place. Harper & Row, New York.
Pauwels, Anne. 1998. Women Changing Language. Longman, London/New York.
Stína Gísladóttir. 2004. Nokkur orð um tungumálið og kynin. Kirkjuritið. 70. árgangur, 1
hefti, 2004. s. 29.
Þorvaldur Kristinsson. 2003. Að hasla sér völl. Stutt ágrip af sögu samkynhneigðra á
Íslandi. http://www.samtokin78.is/
Heimildir, frh.

















Ásta Svavarsdóttir, Gísli Pálsson, Þórólfur Þórlindsson. 1984. Fall er fararheill. Íslenskt mál og
almenn málfræði. 6:33-55.
Crawford, Mary. 2000. A Reappraisal of Gender: An Ethnomethodological
Approach. Feminism & Psychology, 10. árgangur, 1. hefti. 7-10.
Elías Snæland Jónsson. 1997. Töfradalurinn. Vaka-Helgafell, Reykjavík.
Gísli Sigurðsson. 2006. Íslensk málpólitík – fyrri hluti. Tímarit Máls og menningar, 67. árgangur, 3.
hefti. 59-74.
Hagstofa Íslands. 1994. Íslensk starfaflokkun með skýringum og dæmum. 1. útgáfa.
Vefslóð: http://www.hagstofa.is/?PageID=1006
Jakob Benediktsson. 1987. Lærdómslistir. Mál og menning – Stofnun Árna Magnússonar.
Kessler, Suzanne J og Wendy McKenna. 1978. Gender: An Ethnomethodological Approach. The
University of Chicago Press.
Morgunblaðið á netinu. 2007, 25. apríl. Börn í leikskólum hafa aldrei verið fleiri.
http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1266317
Námsmatsstofnun. Samræmd próf – grunnskólar.
Vefslóð: http://www.namsmat.is/vefur/samr_prof/grunnskolar/samramd.html
Sigrún Eldjárn. 1994. Beinagrindin syngjandi. Forlagið, Reykjavík.
Skólavefurinn. Stærðfræði – 3. bekkur. Tímamælingar. Vefslóð:
http://www.skolavefurinn.is/lokad/kennarar/grunnskoli/staerdfraedi/bekkur_3/timi2.pdf
Sa’ar, Amalia. 2007. Masculine Talk: On the Subconscious Use of Masculine Linguistic Forms
among Hebrew- and Arabic-Speaking Women in Israel. Signs: Journal of Women. University of
Chicago Press. 32:2.
http://www.journals.uchicago.edu/Signs/journal/issues/v32n2/60029/60029.html
Sunna Ósk Logadóttir. 2007, 25. apríl. Einmana börn auðveld bráð. Félagslega einangruðum
börnum í skólum á Íslandi fer fjölgandi. http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1266277