NAGRODY

i KARY

JAKO NARZĘDZIE WSPÓŁCZESNEJ TERAPII BEHAWIORALNEJ

Artur Krzyżanowski

[email protected]

Aneta Krzyżanowska

WSTĘP

W starożytności uważano karę za niezbędny środek wychowawczy, przy czym utożsamiano ją z karą cielesną. W średniowieczu panował pogląd, że człowieka, którego nie bito, nie da się wychować. W monarchii wczesnofeudalnej treścią kary była odpłata za wyrządzone zło. Prymitywną formą odpłaty stanowił odwet polegający na wyrządzeniu sprawcy dolegliwości możliwie ściśle dobranej do tej, której doznał pokrzywdzony. Podstawą była kara śmieci. W późnym średniowieczu rozpowszechniły się kary cielesne, kary motywacyjne – pozbawienie pewnych części ciała, kary hańbiące. W połowie XVI w. sądy orzekały karę polegającą na przymusowej, dożywotniej pracy na galerach lub zesłaniu na katorgę związaną z ciężkimi robotami. Nowością było wygnanie, czyli banicja. (Encyklopedia pedagogiczna, 2003).

Czasy nowożytne wprowadziły widoczną zmianę w poglądach psycho pedagogicznych.

Komeński (1592–1670) wprowadził ograniczenie stosowania kar cielesnych w szkole. W szkołach średniowiecznych podstawowym elementem utrzymania dyscypliny były kary cielesne.

Stosowano je w przypadku jaskrawego przekroczenia regulaminu, gdy inne metody nie odnosiły skutku.

W latach późniejszych narastała negacja naturalnego wychowania, wychowanie kar .

Według zwolenników należy rozumieć jako organizowanie dobrze uregulowanej wolności.

Kary są zatem zbędne. Na przykład Pestalozzi (1746 –1827) był przeciwnikiem wszelkiego ucisku, według niego wychowanie powinno opierać się na siłach umysłowych, fizycznych i moralnych człowieka.

w Rozwój nauk poglądach na humanistycznych karanie .

spowodował dalsze zmiany Zaczęto zwracać uwagę na osobowość człowieka, jego możliwości i aktywność.

Berchardt natomiast swój czyn.

(Ziółkowska, 2005 a).

twierdził, że wszelkie

nagrody

i kary są szkodliwe. Korczak stworzył system wychowania, w którym dziecko samo oceniało

Obecnie znacznie szczególny nacisk kładzie się na większą skuteczność, niż karanie nagradzanie , . Zadowolenie bywa ponieważ ma wywoływane nagrodami , które mogą przybierać różne formy i wcale nie zawsze muszą mieć postać materialną. Sytuacja nagradzana bywa przeciwstawiana sytuacji karania .

Nagroda wywołuje zadowolenie, kara – niezadowolenie.

Przez analogię bywają formułowane przypuszczenie, że jeśli kara następuje po jakimś zachowaniu, to osłabia je. W przypadku prawdopodobieństwo ponownego występowania nagrody zachowania wzrasta, w przypadku zachowanie, po kary – maleje. Wzmocnienie pozytywne wzmacnia którym następuje, czyni bardziej prawdopodobnymi późniejsze ponowne jego występowanie .

(Włodarski, 1992).

Około 50% Polaków jest przekonanych o skuteczności stosowania kar cielesnych.

(za: Walendziak, 2011)

Większość badań nad skutecznością nagród i przeprowadzono na zwierzętach.

kar Nauczanie zwierzęcia systemu nagród i kar (za: Eysenck, Eysenck 2000 )

Przykład zastosowania klatki Skinnera w badaniu skuteczności nagród i kar (za: Mietzel, 1999)

NAGRODA W TERAPII

Nagroda

to forma jednostkowej lub zbiorowej aprobaty czyjegoś zachowania, oraz sprawiająca osobie nagrodzonej satysfakcję i zadowolenie zachęcająca do powtarzania podobnych zachowań.

Nagradzaniem

natomiast określamy metodę terapeutyczną i wychowawczą polegająca na tworzeniu atrakcyjnych dla jednostki zdarzeń (dostarczaniu nagród) w następstwie jej określonych czynności (Konarzewski 1982, s. 24).

Termin

nagroda

atrakcyjnego, ale obejmuje nie tylko wprowadzenie jakiegoś czynnika także usunięcie jakiegoś czynnika awersyjnego. Należy również pamiętać, że każda rzeczywista nagroda, jeśli jest często stosowana w nagradzający charakter. Efekt ten określa się zwykle jako nasycenie lub adaptację określonym kontekście, także stopniowo traci swój (Konarzewski 1982).

NAGRODA

SPEŁNIA WIELE FUNKCJI TERAPEUTYCZNYCH. Do najważniejszych należą:

       umacnianie wiary we własne siły i wartości, realizowanie potrzeb uznania i sukcesu, zachęcanie do podejmowania coraz trudniejszych zadań, dostarczanie pozytywnych uczuć i radości, przyczynianie się do dobrego samopoczucia, wzmacnianie relacji interpersonalnych z osobami nagradzającymi, działanie dodatnie na tych, którzy są świadkami nagradzania.

( Łobocki 2005. s. 114)

NAGRODA POWINNA ZOSTAĆ PRZYZNANA W ODPOWIEDNIM MOMENCIE A NAGRADZAĆ MOŻEMY NA WIELE RÓŻNORODNYCH SPOSOBÓW.

Do najczęściej stosowanych nagród stosowanych wobec zaliczamy: wyrażanie uznania podziwu, Uznanie musi poprzez aprobatę postępowania, okazywanie uśmiech i radość, czy przytulenie. Uznanie wzmacnia motywację do wysiłku, a jednocześnie zaspokaja potrzebę sukcesu.

być proporcjonalne do włożonego wysiłku; - sprawianie przyjemności osobie nagrodzonej, np. poświęcenie dodatkowego czasu na oglądanie bajki itp.; wspólną zabawę, spacer lub głośne czytanie, wspólne atrakcyjne spędzanie czasu wolnego, np. wspólną wycieczkę do atrakcyjnych dla dziecka/pacjenta miejsc; nagrody przez rzeczowe, dzieci/pacjentów. Dobór nagrody zależy od znajomości jego upodobań od możliwości finansowych, ale przede wszystkim należy pamiętać o tym, aby są najbardziej lubiane i chętnie przyjmowane nagroda chcemy dziecko/pacjenta była adekwatna do czynu, za który nagrodzić; - obdarzanie zaufaniem, to przedsmak upragnionej nagroda niezwykle pożądana przez dzieci/pacjentów, a jednocześnie mająca wysokie walory terapeutyczno - wychowawcze. Daje dobre samopoczucie, ma samodzielności i dorosłości.

(Jundziłł 1986, s.35).

KARA

W TERAPII

Kara

jest tym skuteczniejsza, im silniejszy jest związek emocjonalny miedzy karzącym a karanym. Destrukcyjnie na osobę karaną działa kara, która ma na celu ośmieszenie osoby karanej, poniżenie jej w oczach innych.

Prowadzić to może do zaniżania samooceny, lęku przed kontaktami z innymi, nieumiejętności wyrażania własnego zdania.

Kara

to każda konsekwencja zachowania, która zmniejsza prawdopodobieństwo pojawienia się tego zachowania w podobnych warunkach w przyszłości. Zgodnie z powyższą definicją, o karze możemy mówić tylko wtedy, gdy jest skuteczna, to znaczy, gdy powoduje spadek wystąpień karanego zachowania (Ostaszewski 2000, s.105).

Kara… Maszyna stosowania

kary

cielesnej z czasów, gdy dominowała mechanistyczna koncepcja oglądu świata (za: Mietzel, 1999)

Oprócz karanego i jednostki kar szkodliwych istnieją kary , które nie poniżają godności karzącego, a ich jedynym celem jest poprawa postępowania – mogą one mieć zastosowanie w terapii.

Zaliczają się do nich: kara naturalna, gdy jednostka wyrządzająca komuś krzywdę musi przeprosić lub oddać coś własnego w zamian za zniszczoną rzecz; - ukazywanie konsekwencji po zaniedbanym niewłaściwego zachowania, np.

obowiązku – nie ma przyjemności; tłumaczenie i wyjaśnianie – skuteczne, jeśli jest umiejętnie zastosowane, nad skutkami skłania winnego do autorefleksji, do zastanowienia się lekceważenia zasad życia społecznego; - odmawianie przyjemności, wyrażanie swego smutku i zawodu, dezaprobaty dla zachowania jednostki, (np. milczenie autorytetów dla dziecka), nagany wobec grupy, czasowe odebranie przyznanego przywileju.

rodziców, jako

UWAGA:

Tylko kara sprawiedliwa w odczuciu karanego jest skuteczna i nie obniża autorytetu osoby wymierzającej ją. ( Jundziłł 1986, s. 103-133; Jundziłł 1993, s. 42-47, 123-127; Ziółkowska 2005 a, s. 115-124).

Nagrody

i

kary

to sposoby oddziaływania wychowawczego i terapeutycznego, których stosowanie jest złożone a także - trudne. Przy wyborze techniki powinny być spełnione następujące warunki: - w otoczeniu dziecka/pacjenta powinna i zainteresowanie sprawami jednostki; panować dobra atmosfera - dziecku/pacjentowi trzeba zabronione.

Należy o tym mówić tak wcześnie, jak to możliwe, rozmawiając z dzieckiem/pacjentem na temat wartości cenionych w jego rodzinie (z mówić, co jest dobre, a co nie - bo jest uwzględnieniem opcji światopoglądowej rodziny); należy wytyczyć jasne reguły postępowania, jednoznacznie określone w języku zrozumiałym dla dziecka/pacjenta. Powinno ono znać granice swoich zachowań i być uprzedzane o konsekwencjach ich przekraczania (Danielewska, 2002).

Warunkiem skutecznego znaczny poziom wiedzy o ich oraz szczery i posługiwania się metodą

nagród

i

kar

jest wpływie na rozwój osobowości człowieka życzliwy stosunek do niego.

(Ziemska, 1986).

W stosowaniu

nagród

i

kar

należy przyjąć następujące zasady:

w toku krytyki podkreślać najpierw plusy a później minusy zachowania (krytykować nie osobę, a jej działanie); nie wyolbrzymiać niedociągnięć i błędów, a wskazywać na możliwości ich usunięcia; nagroda/kara powinna być uzasadniona obiektywnie; kara nie może szkodzić w prawidłowym rozwoju człowieka; kara/nagroda powinna być adekwatna do czynu; karać należy za świadome wykroczenie i proporcjonalnie do czynu; karać należy konsekwentnie, kara powinna następować bezpośrednio po nieprawidłowym zachowaniu; kara nie może ubliżać godności karanego, musi stwarzać szansę poprawy; kar nie należy stosować nagminnie; należy unikać długotrwałej kary; ukarany musi mieć prawo do rehabilitacji, po pewnym czasie nienagannego sprawowania kara powinna ulec zatarciu; należy pamiętać, że o ile „

reakcje mogą być niepożądane, to u ludzi nigdy nie powinno się wytwarzać poczucia, że to oni są niepożądani”.

(Zimbardo, 1997).

PODSUMOWANIE

Podsumowując te rozważania należy podkreślić, że tylko te sposoby które mobilizują

nagradzania

człowieka i

karania

do można uznać za wartościowe w sensie terapeutycznym, aktywności pozytywnej, do postępowania coraz lepszego, coraz doskonalszego, które zachęcają do wysiłku, by być sprawniejszym, lepszym, odważniejszym, które pobudzają do życzliwego stosunku do świata. Warto też podkreślić i to, iż osiągnie takich właśnie postaw u dzieci i młodzieży w znacznej mierze zależy od dorosłych, od ich stosunku do świata wartości, rozumienia zachowań innych ludzi, od ich umiejętności stwarzania sytuacji obfitujących w życzliwość, wyrozumiałość i zgodne współdziałanie.

Umiejętność rozwiązywania problemów, w tym także

nagradzania

i

karania

, nie przychodzi sama.

Nie jest nam dana z tytułu pełnienia funkcji rodzicielskich, wychowawczych lub terapeutycznych - trzeba się tego nauczyć.

BIBLIOGRAFIA

                          1. Brzezińska A., Czub T., Lutomski G., Smykowski B., Wiliński P., (1996),

Stres w rodzinie i w szkole

, Edukacja i Dialog, nr 3, 2.

Encyklopedia pedagogiczna

, (2003), Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa, 3.Eysenck H., Eysenck M., (2000),

Podpatrywanie umysłu,

GWP Gdańsk, 4. Jundziłł I., (1993),

Dziecko- ofiara przemocy

, WSiP, Warszawa, 5. Jundziłł I., (1986),

Nagrody i kary w wychowaniu

, Nasza Księgarnia, Warszawa, 6. Konarzewski K., (1982),

Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych

, PWN, Warszawa, 7. Kozielecki J., (1998),

Koncepcje psychologiczne człowieka

, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa, 8. Krajewski T., (1980),

Nagroda i kara w wychowaniu

, Życie Szkoły, nr. 11, 9. Łobocki M., (2005),

Teoria wychowania w zarysie

, Oficyna Wydawnicza

Impuls

, Kraków, 10. Mietzel G., (1999),

Wprowadzenie do psychologii,

GWP Gdańsk, 11. Mika S., (1947),

Wstęp do psychologii społecznej

, PWN, Warszawa, 12. Ostaszewski P., (2001a),

ABC Analizy Behawioralnej

, Charaktery, 03, 13. Ostaszewski P., (2001b),

Jak rozpoznać wzmocnienie?,

Charaktery, 12, 14. Ostaszewski, P., (2000),

Procesy warunkowania

. w: J. Strelau (red.),

Psychologia.

Podręcznik akademicki. Tom 2

, GWP, 15. Przetacznik Gierowska M., Włodarski Z., (1994),

Psychologia wychowawcza

, PWN, Warszawa, 16. Reykowski J., (1967),

Motywacja postawy prospołecznej a osobowość

, PWN, Warszawa, 17. Sośnicki K., (1973),

Teoria środków wychowania

, PWN, Warszawa, 18. Wadeley A., Birch A., Malim T.,(2002),

Wprowadzenie do psychologii

, PWN, Warszawa, 19. Walendziak O., (2011),

Klaps ogłupia,

Gazeta Wyborcza (www.wyborcza.pl), 20. Vail T., Freeman D., (1999),

Ćwiczenie Zachowań Werbalnych

, Impuls, Kraków, 21. Ziemska M.,

Rodzina i dziecko

, (1986), PWN, Warszawa, 22. Zimbardo P., (1997),

Psychologia i życie

, PWN, Warszawa, 23. Ziółkowska A. M., (2005a),

Elementarz psychologiczny

, Psychologia w szkole nr. 4, 24

.

Ziółkowska A. M.,

Kary i nagrody,

Psychologia w szkole.- 2005 b, nr 2.