Slide 1

ГРАМАТИЧКИ
КАТЕГОРИИ НА
ИМЕНКИТЕ


Slide 2

ГРАМАТИЧКИ КАТЕГОРИИ
НА ИМЕНКИТЕ
• Граматичка категорија е збир или класа на
синтаксички особености на еден елемент.
Овие класи се добиваат со меѓусебно
споредување на елементите.
• Во турскиот јазик постојат следниве
граматички категории на именките:
- деминутив;
- род;
- број;
- падежи.


Slide 3

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ДЕМИНУТИВ
• Граматичката категорија деминутив, кај именките
изразува жал, сочуство, љубов, блискост и сл.
• Во турскиот јазик деминутивот се образува со
следниве наставки:
1. /-CAk/: oyun+cak, örüm+cek, и др.
Именките кои завршуваат на консонантот “k”, кога се
додава оваа наставка, го губат тој консонант:
büyük+cek>büyücek, çabuk+cak>çabucak, и др.
Примери:
Apartıman şöyle büyücekti.
Ne var ki az sonra toparlandım, giysilerimi, ayakkabılarımı
gidip dolaptan çıkardım, çabucak giyindim.
Bunlara bakınca, Platon'un dediği gibi, tanrıların insanı
kendilerine oyuncak diye yarattıklarına inanasım geliyor.


Slide 4

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ДЕМИНУТИВ
2. /-cAğİz/: adam+cağız, can+cağız, çocuk+cağız,
el+ceğiz, hayvan+cağız, kardeş+cağız
(oğlan+cağız, и др.
Примери:
O kadar çabuk oldu ki; adamcağız sözün sonunu bile
getirmeye vakit bulamadı.
Bir otomobilin ön tarafı çocukcağızın başını koparmış.
Fakat kadıncağız, artık ipin ucunu iyiden iyiye
kaçırmıştı.
Bugün bu kızcağızın başına gelen şey yarın da kendi
çocuklarının başına gelebilirdi.
Yanında yavruları olan kuşcağız bir şeylerden ürküp
öfkelenmiş olmalıydı.


Slide 5

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ДЕМИНУТИВ
3. /-cİğAz/: hanım+cığaz, bey+ciğez,
yavru+cuğaz, и др.
Примери:
Hanımcığazım, ne dersen öyledir.
Yavrucuğazımı çok, ama çok severim.


Slide 6

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ДЕМИНУТИВ
4. /-Cİk/ - Најфреквентна деминутивна наставка:
biraz+cık, damla+cık, elma+cık, ince+cik, kısa+cık,
kitap+çık, koyun+cuk, köprü+cük, oda+cık, söz+cük,
usulca+cık, yapma+cık, zavallı+cık, и др.
Именките кои завршуваат на консонантот “k”, кога
се додава оваа наставка, го губат тој консонант :
alçak+cık > alçacık, bardak+cık > bardacık,
ısıcak+cık > ısıcacık, küçük+cük > küçücük,
minik+cik > minicik, ufak+cık > ufacık, yumuşak+cık
> yumuşacık, sıcak+cık > sıcacık, и др.


Slide 7

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ДЕМИНУТИВ
• Примери:
Anne verandanın altında uzanmıştı, her yanı
örten ağır bir sessizliğin dibinde küçücüktü.
Yeni bir sözcük kullanmak isteğiyle eskisini
atıyorlar, çoğu kez de attıkları sözcük
yenisinden daha kuvvetli, daha diri duruyor.
Bebek şu kadarcıktı.
Bu yatak yumuşacık.
Ben yavaşçacık çekildim, odaya girdim, kapıyı
kapattım.


Slide 8

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ДЕМИНУТИВ
• Кога оваа наставка се додава на
едносложни именки кои завршуваат на
консонант, тогаш пред наставката
понекогаш се додава широк, понекогаш
тесен помошен вокал, без некое
правило:
аz+(ı)cık, bir+(i)cik, dar+(a)cık,
genç+(e)cik>gencecik, и др.
Примери:
Bardaktaki şarab azıcıktı.
Bu subay gencecik.


Slide 9

2. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА РОД
• Граматичката категорија род,
граматички изразува дали некоја
именка е од машки или женски род. Во
некои јазици (како во македонскиот
јазик), постои и трет (среден,
неутрален) род.
• Во турскиот јазик не постои граматички
род, туку само природен род.
• Природниот род од семантиката на
именката го покажува вистинскиот род
на референцата.


Slide 10

2. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА РОД
• Овие зборови во турскиот јазик бројчано се многу
малку. Обично тоа се именки кои изразуваат
роднински врски или честокористени имиња на
домашни животни:
kadın - erkek, karı - koca, yenge - amca, gelin damat, nine - dede, horoz - tavuk, kısrak - at, inek öküz, koyun – koç, и др.
• Природен род имаат и некои именки од странско
потекло:
kral - kraliçe, prens - prenses, aktör – aktris, и др.


Slide 11

2. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА РОД
• Понекогаш природен род се добива со некои
странски наставки: şair - şaire, müdür – müdüre, и
др.
• Најчесто користена метода за добивање на
природен род е со употреба на некои придавки
(bay, bayan, erkek, dişi, kız...):
erkek öğretmen - kadın öğretmen, erkek kardeş - kız
kardeş, erkek kedi - dişi kedi, и др.
Примери:
Kadının üç erkek kardeşinin hamak kurup yattığı
sofada duruyordu hala.
Uzunkuyruk dişi maymun yavrularıyla ocağın yanında
oturup ısınmaktadır.


Slide 12

2. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА РОД
• И некои сложени именки имаат природен род:
beyefendi (bey + efendi) - hanımefendi (hanım +
efendi), kaynata (kayın + ata) - kaynana (kayın + ana),
и др.
Примери:
Bu vaziyet karşısında bendeniz ne yapabilirim
beyefendi?
Parislilerin iyi bildiği neşeli, afacan ve esprili havası
yanı sıra, gerektiğinde soylu bir hanımefendi
olabiliyordu.
Kaynatam da, "Durun, güz çimenini yesin davar!" dedi.


Slide 13

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
БРОЈ
• Во турскиот јазик под граматичката категорија
број се подразбира еднина и множина.
• Именките кои реферираат само на еден поим
се именки во еднина, додека именките кои
реферираат на повеќе поими од иста класа се
именки во множина.
• Во некои јазици (на пр. арапски, хебрејски)
постои и т.н. „дуал“ (двојна множина). Именките
во дуална множина реферираат на два поими.
• Освен во некои странски зборови, денес дуалот
не постои во турскиот јазик: bahreyn, lugateyn, и
др.


Slide 14

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
БРОЈ
• Повеќето именки во својата основна форма се
именки во еднина.
• Во турскиот јазик множина се добива на неколку
начини:
1. Со наставката за множина /-lAr/: çocuk+lar,
defter+ler, köy+ler, masa+lar, korku+lar,
Perşembe+ler, yatak+lar, и др.
Примери:
Biliyor musun anne, ağaçlar evet ağaçlar, odundandır,
dedi...
İlaçlar sana iyi geldi.
Onunla ilgili kitaplar, albümler baskı üstüne baskı
yapıyor...
Gençler daha iyi iş başarırlar.


Slide 15

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
БРОЈ
• Внимание: Наставката за множина /-lAr/ не
треба да се меша со наставката за лице во
трето лице еднина /-lAr/. Наставката за множина
се користи со именките (наставка за
деклинација), додека наставката за лице се
користи со глаголите (наставка за конјугација).
Kitaplar toz tutuyorlar.
Наставката /-lAr/ во првиот збор е наставка за
множина, додека во вториот збор е наставка за
лице. Глаголите немаат еднина или множина,
туку имаат вршител на дејството (лице) кој може
да биде во еднина или множина.


Slide 16

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
БРОЈ
2. Со бројна придавка: bir kardeş, iki
dizüstü, 100 saat, 365 gün, и др.
Примери:
Sen hemen buna hazır bir yanıt olarak,
iki tür canlı varlık olduğunu söyledin...
Ali Rıza Bey, ne yaptı yaptı, onu 45 lira
aylıkla şirkete aldırdı.
Bu kelimede 11 harf vardır.
Забелешка: Броевите меѓу 0-10 се
пишуваат со букви, другите со бројки.


Slide 17

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
БРОЈ
3. Во стариот турски јазик со наставката /-z/:
Иако денес не постои, во минатото и во
турскиот јазик постоел „дуал“от. Именките во
стариот дуал денес како стереотипизирани се
користат во еднина: diz, göz, omuz, и др.
Множинските форми се образуваат со
наставката /-lAr/:
Kafa; iki kolla dizlerin arasında kaybolmuş.
Daracık bir göz hapsi içinde sıkıştırıyorum,
sıkıştırıyorum.
Ben omuzlarımı kaldırdım...


Slide 18

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
БРОЈ
4. Во стариот турски јазик со наставката
/-an/: Именките образувани со оваа
наставка кои во минатото биле во
множина, како стереотипизирани денес
се користат во еднина:
oğul – oğlan, kız – kızan, и др.
Множинските форми се образуваат со
наставката за множина /-lAr/:
Senin oğlan herhal, müdür olacak...
Yarın başka oğlanlar evlenecek!


Slide 19

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
БРОЈ
•

Постојат именки кои иако по форма се во еднина,
содржат значење на множина. Овие именки се
нарекуваат збирни именки:
alay, bölük, demet, dizi, küme, millet, ordu, orman,
öbek, sınıf, sürü, takım, yığın, и др.
Овие именки најчесто не се користат со
наставката за множина. А кога се користат, тогаш
се интензивира значењето на именката или, пак,
се означува друга таква збирна множина:
ordular, sınıflar, takımlar, и др.
Повеќе вакви множества се изразуваат и со
бројни придавки:
iki demet, üç takım, и др.


Slide 20

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
БРОЈ
• Примери:
Bir alay çocuk takılmış peşlerine!
Sol omuzuna bir demet yapma menekşe iğnelemişti.
Milletler de aynı şekilde hayatlarının şafağında kendi
efsanelerini ve sembollerini ortaya koyarlar.
Sonra ordular yürüyüşe geçti.
Bu iki öbek diyalog arasında, düşünce olaraksa, bir
ayrım yoktur...
Daha bir sürü insan gibi, o da, içinde yaratıcı bir güç
olmadığı içindir ki maceracı olmuştur.
Benim takım biraz kalabalık.
İçinde bir yığın şişe olan bir kutu çıkardı.


Slide 21

4. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ПАДЕЖ
• Граматичката категорија падеж, ја
определува состојбата на именката во однос
на, најчесто, предикатот на реченицата или
некоја именка или зборовна група.
• Наставките за падеж беа дадени минатиот
семестар под наставки за деклинација, но,
само како потсетување, накратко повторно ќе
се набројат и тука.


Slide 22

4. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ПАДЕЖ
• Падежите во турскиот јазик се следниве:
1. Номинатив (NOM): /-Ø/ - Именките во својата
основна форма, се во номинатив:
Masa resmini gördüğümüzde nasıl bir bütün olarak
algılıyorsak, masa kelimesinide öyle algılamamız
gerekir.
2. Акузатив (ACC): /-İ/ - Директно го покажува
елементот (предметот, објектот) кој го трпи
дејството искажано во прирокот (предикатот), а
реализирано од страна на подметот (субјектот) во
реченицата:
Kitabı açar ve makrokozmozun işaretini görür.


Slide 23

4. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ПАДЕЖ
3. Датив (DAT): /-A/ - Ја покажува насоката или
насоката на дејството:
Yazıya ve edebiyata sığınmayı, kalp sancılarını
böyle dindirmeyi öğrenmiş.
4. Генитив (GEN): /-im/, /-İn/ - Се користи ви
определените именски синтагми. Ја покажува
припадноста на една именка на друга именка или
зборовна група:
Köylüleri, kendisinin yol açtığı sefaleti düşünüyor.
İkincisi, çocuklar büyüdüler ve evde benim varlığıma
artık gerek kalmadı...
Yazar bizim kullandığımız kelimeleri kullanmak
zorunda değildir.


Slide 24

4. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ПАДЕЖ
5. Локатив (LOC): /-DA/ - Го покажува местото
каде се одвива глаголското дејство:
Harp esnasında, çok büyük tesisler böylece
kısa zamanda bitiriliyordu.
6. Аблатив (ABL): /-DAn/ - Го покажува
одвивањето на глаголското дејство преку
оддалечување, излегување, напуштање на
именката на која доаѓа:
Berliac, bunun karşıtı, durumundan hoşnut
gibi gözüküyordu, bu durumdan çıkmak da
istemiyordu.


Slide 25

4. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА
ПАДЕЖ
7. Инструментал (INS): /-lA/ - Го покажува
елементот со кој се врши глаголското
дејство:
Gece gitgide karararak yeryüzüne abanıyor;
ciğerlerim taze, serin bir havayla doluyordu.
8. Екватив (EQU): /-CA/ - Го покажува односот
на именката со некого или со нешто:
İlkokul sıralarından başlanarak kazanılmış ve
uzun yıllar boyunca kemikleşmiş kötü
alışkanlıklar bir çırpıda terk edilemez.


Slide 26

ЗА ДЕНЕС
ТОЛКУ.