Transcript oprac. Iwona Możejko I n s t r u m e n t a c j a g ł o.

oprac. Iwona Możejko
I n s t r u m e n t a c j a g ł o s k o w a to celowe powtarzanie tych samych głosek
w bliskim sąsiedztwie.
Funkcja –
brzmieniowych.
nadanie
wypowiedzi
poetyckiej
Przykład:
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny…
(Leopold Staff, Deszcz jesienny)
szczególnych
walorów
A l i t e r a c j a (odmiana instrumentacji głoskowej)
sąsiadujących ze sobą wyrazów tymi samymi głoskami.
to
rozpoczynanie
Funkcja:
 uwydatnienie walorów brzmieniowych tekstu
 podkreślenie więzi znaczeniowych między upodobnionymi brzmieniowo
słowami
uwypuklenie danego fragmentu wiersza
Przykład:
Tyle naraz świata ze wszystkich stron świata:
moreny, mureny i morza i zorze
i ogień i ogon i orzeł i orzech
(Wisława Szymborska, Urodziny)
P a r o n o m a z j a to celowe zestawienie podobnie brzmiących wyrazów,
niezależnie od ich pokrewieństwa.
Funkcja:
 sugerowanie związku semantycznego wyrazów
 wywoływanie nowych skojarzeń
 gra słów
 żart językowy
Przykład:
Ma przyjechać do mnie Ania do Anina,
Ania z Manią, więc nie minie parę dni, a
Mania z Anią nie ominą mnie tu – i na
Imieniny me przyjadą do Anina.
(Julian Tuwim, Lament aniński)
O n o m a t o p e j a (dźwiękonaśladownictwo) to naśladowanie
brzmień pozajęzykowych. Dzięki onomatopejom można odtworzyć:
 brzmienie odgłosów natury, np. bul, bul, chlup
 głosy wydawane przez zwierzęta, np. hau, hau, klekotać, muczeć
 dźwięki towarzyszące różnym zjawiskom i czynnościom, np. pif-paf, szuru-buru,
skwierczeć, zgrzytać, cmokać
 głosy instrumentów muzycznych, np. tra ta ta ta
Funkcja:
 uplastycznienie opisu
 wywołanie skojarzenia dźwiękowego z opisywaną sytuacją
Przykład:
Zdarto żagle, ster prysnął, ryk wód, szum zawiei,
Głosy trwożnej gromady, pomp złowieszcze jęki
(Adam Mickiewicz, Burza)
N e o l o g i z m to wyraz nowo utworzony. Ma charakter jednorazowy.
Funkcja:
 wprowadzenie nowego odcienia znaczeniowego
 nadanie wypowiedzi charakteru ekspresywnego
 wyróżnik stylu indywidualnego danego autora
Przykład:
męczy się człowiek Miron męczy
znów jest zeń słów niepotraf
niepewny cozrobień
yeń
(Mirona Białoszewski, Mironczarnia)
Z d r o b n i e n i e (deminutivum) – wyraz zdrabniający.
Funkcje:
 wyrażenie pozytywnego nastawienia mówiącego, aprobaty, życzliwości,
tkliwości itp.
 wyrażenie dezaprobaty, ironicznego stosunku do opisywanej rzeczywistości
 stylizacja na język dziecięcy, gwarę ludową lub język potoczny
Przykład:
Srebrny kluczyk. Nakręcone ptaszki –
– pomniejszone pozytywki zdarzeń.
A to wszystko maleńkie obrazki
powieszone na potężnym konarze.
(Krzysztof Kamil Baczyński, Pamiąteczki)
Z g r u b i e n i e (augmentativum) – wyraz zgrubiający.
Funkcje:
 wyrażenie negatywnych uczuć i ocen, np. chłopaczysko, kocisko, bachor
 nadanie wypowiedzi tonu rubasznego, właściwego językowi pewnych
środowisk, np. towarzycho, mięcho, równiacha
Przykład:
Z jutrzenki wyłażą wywłoki tych piachów:
gałajdy o potężnych kinolach, dziadowie pochyleni,
babiny, nędzne sietniaki, liżybożki z otwartą japą.
Na ramioniskach, jak wykręcone łopatki, motyki,
albo jak oddziabnięte skrzydełka aniołów, świecą.
Twarze, „ryła do bicia”, wiszą nad grzędami jak słoneczniki
i kopiąc, raz w raz maczają olbrzymie wąsiska w powietrzu.
(Julian Przyboś, Ziemniaki)
I n w e r s j a (szyk przestawny) – zmiana naturalnego szyku wyrazów w zdaniu.
Funkcje:
 uwydatnienie wartości znaczeniowej, uczuciowej czy logicznej pewnych słów
 poetyzacja wypowiedzi
 uniezwyklenie wypowiedzi
Przykład:
Echej, jak gwałtem obrotne obłoki
I Tytan prętki lotne czasy pędzą
(Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet I)
E l i p s a (wyrzutnia) to celowe pominięcie w zdaniu jakiegoś składnika, który
odbiorca sam uzupełnia na podstawie tego, co powiedziano wcześniej,
lub na podstawie sytuacji.
Funkcje:
 stylizacja na mowę potoczną
 skrót poetycki
 ekonomizacja wypowiedzi
Przykład:
Zetowi
chroboce w ścianie
czy nie jak w starym sucharze?
(Miron Białoszewski, Zet)
A n a k o l u t to konstrukcja składniowa ukształtowana w sposób niezgodny
z obowiązującą normą.
Funkcje:
 naśladowanie mowy potocznej, często emocjonalnej
 wydobycie nowych sensów
 uniezwyklenie wypowiedzi
Przykład:
O! ulico, ulico…
Miast, nad którymi krzyż,
Szyby twoje skrzą się i świecą –
Jak źrenice kota, łowiąc mysz.
(Cyprian Kamil Norwid, Stolica)
P o w t ó r z e n i e to wielokrotne powracanie tych samych wyrazów (zdań) w tekście.
Funkcje:
 uwypuklenie jakiejś treści
 uzyskanie efektów brzmieniowych
 retoryczność, ekspresywność wypowiedzi
Przykład:
Pan tu nie stał, zwracam panu uwagę,
że nigdy nie stał pan za nami
murem, na stanowisku naszym też
pan nie stał, już nie mówiąc, że naszym czele
nie stał pan nigdy, pan tu nie stał, panie
(Stanisław Barańczak, Pan tu nie stał)
A n a f o r a to powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na początku
kolejnego zdania, wersu, strofy.
Funkcje:
 uwypuklenie jakiejś treści
 uzyskanie efektów brzmieniowych
 wzmocnienie spójności tekstu
Przykład:
Żem często dumał nad mogiłą ludzi,
Żem prawie nie znał rodzinnego domu,
Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi
Przy blaskach gromu
(Juliusz Słowacki, Hymn)
E p i f o r a to powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnego
zdania, wersu, strofy.
Funkcje:
 uwypuklenie jakiejś treści
 uzyskanie efektów brzmieniowych
Przykład:
Ranny horyzont otworzył powieki oczekiwania.
Niezapominajki piją rosę oczekiwania.
Załopotały gniazda skrzydłami oczekiwania.
Przemknął cień drapieżny szponem oczekiwania.
(Anna Kamieńska, Oczekiwanie)
R e f r e n (przyśpiew) – powtórzenie dosłowne lub z niewielkimi zmianami strofy,
wersu lub jego części. Występuje zazwyczaj w utworach silnie zrytmizowanych,
zwłaszcza o charakterze pieśniowym.
Funkcje:
 służy ekspresji wypowiedzi (np. wykrzyknienia typu: oj dana dana)
 wskazanie motywu przewodniego utworu
 stylizowanie na ludowość
Przykład:
A kiedy mi przyjdzie zagrać
W polu dziewczynie,
— Da dana!
W polu dziewczynie,
Wykręcę ja fujareczkę
W tej wodnej trzcinie,
— Da dana!
W tej wodnej trzcinie.
(Maria Konopnicka, A kiedy przyjdzie…)
P a r a l e l i z m s k ł a d n i o w y polega na systematycznym powtarzaniu
podobnie zbudowanych pod względem składniowym fragmentów tekstu.
Funkcje:
 nadanie wypowiedzi określonego rytmu
 służy stylizowaniu na ludowość
 uzyskanie efektów brzmieniowych
Przykład:
Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą, a ja doliną.
Ty zakwitniesz różą, ty zakwitniesz różą, a ja kaliną.
(Pieśń ludowa)
W y l i c z e n i e (enumeratio) polega na kolejnym wymienianiu i ewentualnym
opisywaniu poszczególnych elementów składających się na obraz poetycki.
Funkcje:
 uwypuklenie określonej treści
 uzyskanie efektów brzmieniowych
 wzbogacenie wypowiedzi
Przykład:
Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt – żywot ludzki słynie.
Słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie
(Daniel Naborowski, Krótkość żywota)
A p o s t r o f a to bezpośredni, uroczysty zwrot do adresata, np. osoby, bóstwa,
upersonifikowanej idei lub przedmiotu.
Rozbudowana apostrofa, umieszczona na początku dłuższego utworu, zwłaszcza
eposu, w której twórca zwraca się do swego duchowego patrona (Boga, muzy itp.)
z prośbą o natchnienie, nazywa się i n w o k a c j ą .
Funkcje:
 wyrażenie postawy emocjonalnej mówiącego wobec adresata
 nadanie wypowiedzi tonu podniosłego, uroczystego
 funkcja perswazyjna
Przykład:
Posłuchajcie, bracia miła! // Kcęć wam skorżyć krwawą głowę; // Usłyszycie mój zamętek,
// Jen mi się stał w Wielki Piątek. (Lament świętokrzyski)
P y t a n i e r e t o r y c z n e to użycie pytania nie w zamiarze uzyskania
odpowiedzi.
Funkcje:
 podkreślenie przekonań podmiotu mówiącego (autora)
 wyrażenie postawy emocjonalnej, np. ironii
 perswazyjność, retoryczność wypowiedzi
Przykład:
Nad nami noc. W obliczu gwiazd
ogłuchłych od bitewnych krzyków
jakiż zwycięzców przyszły czas
i nas odpomni – niewolników?
(Tadeusz Borowski, Pieśń)
W y k r z y k n i e n i e (eksklamacja) – zdanie wykrzyknikowe, często urwane
i eliptyczne, wtrącone w tok wypowiedzi.
Funkcje:
 wyrażenie postawy emocjonalnej podmiotu
 perswazyjność, retoryczność wypowiedzi
Przykład:
Jakżeś nieprzecedzona w bogactwie,
łyżko durszlakowa!
(Mirona Białoszewski, Szare eminencje zachwytu)
A n t y t e z a to zestawienie zdań przeciwstawnych znaczeniowo.
Funkcje:
silne oddziałanie na emocje
 ukazanie sprzeczności i niejednoznaczności świata
 retoryczność wypowiedzi
Przykład:
A On,
potężne Łono przepotężnych łon,
Jasność jasności,
Zmrok zmroków,
Łaska łask i gniewów Gniew
stanął nad skonem Żywota
(Jan Kasprowicz, Dies irae)
P a r e n t e z a (zdanie wtrącone) to zdanie lub zwrot składniowo niepowiązane
z resztą wypowiedzi, wprowadzające dodatkowe wyjaśnienie lub komentarz.
Funkcje:
 retoryczność wypowiedzi
 wyrażenie postawy emocjonalnej, np. ironii
 przerwanie ciągłości wypowiedzi
Przykład:
Właściwy pojedynek Apollona
z Marsjaszem
(słuch absolutny
contra ogromna skala)
odbywa się pod wieczór
(Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz)
P r z e r z u t n i a to rozbicie całości składniowej lub znaczeniowej wersu,
polegające na przeniesieniu jego części do następnego wersu.
Funkcja:
 urozmaicenie toku rytmicznego wiersza
 uwydatnienie określonej treści
 zawieszenie głosu
Przykład:
A chciwa może odciąć rozkosz nędzą
Śmierć – tuż za nami spore czyni kroki.
(Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet I)
E p i t e t to określenie rzeczownika wyrażone przymiotnikiem,
imiesłowem lub innym rzeczownikiem.
W poezji antycznej typowe były e p i t e t y s t a ł e – zawsze związane z danym
wyrazem, np. Zeus gromowładny, szybkonogi Achilles.
Szczególną odmianą jest e p i t e t m e t a f o r y c z n y , który przy danym wyrazie
nabiera znaczenia przenośnego, np. szklane jezioro, srebrna noc.
Funkcje:
 określenie cech osoby, przedmiotu, zjawiska, stanu
 wyrażenie stosunku emocjonalnego do osoby, przedmiotu, zjawiska, stanu
 uplastycznienie obrazu poetyckiego
Przykład:
Już wstążkę pawilonu wiatr zaledwie muśnie,
Cichymi gra piersiami rozjaśniona woda;
Jak marząca o szczęściu narzeczona młoda
Zbudzi się, aby westchnąć, i wnet znowu uśnie.
(Adam Mickiewicz, Cisza morska)
P o r ó w n a n i e to uwydatnienie jakichś właściwości opisywanego zjawiska przez
wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska. Jest dwuczłonową konstrukcją
sprzęgniętą za pomocą wyrażeń: jak, jako, jak gdyby, niczym, niby, na kształt, podobnie itp.
Dla poezji epickiej charakterystyczne jest p o r ó w n a n i e h o m e r y c k i e ,
w którym człon drugi stanowi rozwinięty obraz poetycki.
Funkcje:
 uplastycznienie obrazu poetyckiego
 konkretyzacja rzeczy abstrakcyjnych
 wyjaśnienie zjawiska pod jakimś istotnym względem
 zaskoczenie odbiorcy nieoczekiwanym, niezwykłym skojarzeniem
Przykład:
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, // Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi
(Adam Mickiewicz, Stepy akermańskie)
M e t a f o r a (przenośnia) to wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona
przemiana znaczeń składających się na nie słów.
Funkcje:
 zaskakiwanie, zachwycenie odbiorcy
 wywoływanie nowych skojarzeń
 uplastycznienie opisu
 wyrażenie stosunku emocjonalnego mówiącego do danej rzeczy lub zjawiska
Przykład:
W głąb las nasunięty na las drzewami się zasnuł,
konary chwieją pustym zmierzchem i szumi
złamana
gałąź wiatru.
(Julian Przyboś, W głąb las)
A n i m i z a c j a (ożywienie) to metafora nadająca przedmiotom nieożywionym,
zjawiskom przyrody, pojęciom abstrakcyjnym cechy istot żywych.
Funkcje:
 zdynamizowanie obrazu poetyckiego
 wyrażenie stosunku emocjonalnego
 psychizacja pejzażu (przyrody)
Przykład:
Wiatr! Wiatr! – dąsa się okręt, zrywa się z wędzidła,
Przewala się, nurkuje w pienistej zamieci,
Wznosi kark, zdeptał fale i skróś niebios leci,
Obłoki czołem sieka, wiatr chwyta pod skrzydła…
(Adam Mickiewicz, Żegluga)
A n t r o p o m o r f i z a c j a to szczególny przypadek animizacji, polegający
na przypisaniu tworom nieożywionym, zjawiskom natury, roślinom i zwierzętom
oraz pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich. W odróżnieniu od personifikacji
uczłowiecza tylko wybrane rysy przedstawionych zjawisk, nie narzucając
im ludzkiej postaci.
Funkcje:
 zdynamizowanie obrazu poetyckiego
 wyrażenie stosunku emocjonalnego
 psychizacja świata przyrody
Przykład:
Wiatrak ręce ogromne rozłożył
Nad żytem
(Józef Czechowicz, Sam)
P e r s o n i f i k a c j a (uosobienie) to metafora narzucająca całkowicie ludzką
postać rzeczom martwym, roślinom, zwierzętom i pojęciom abstrakcyjnym.
Są one przedstawiane jako żywe osoby, przemawiające i zachowujące się jak
człowiek.
Funkcje:
 zdynamizowanie obrazu poetyckiego
 wyrażenie stosunku emocjonalnego
Przykład:
Idzie samotna dusza polem,
idzie ze swoim złem i bolem,
po zbożnym łanie i po lesie,
wszędy zło swoje, swój ból niesie,
i swoją dolę klnie tułaczą,
i swoje losy klnie straszliwe,
z ogromną skargą i rozpaczą
Przez zasępioną idzie niwę…
(Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Anioł Pański)
M e t o n i m i a (zamiennia) to figura stylistyczna
polegająca na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego,
pozostającego z nim w jakiejś zależności.
Metonimia występuje zazwyczaj jako nazwa:
 autora zamiast jego dzieła: czytać Mickiewicza, wystawiać Mrożka
 organu ciała zamiast przypisywanej mu funkcji: tęga głowa, ciężka ręka
 narzędzia zamiast wytworu: genialne pióro, mistrzowski pędzel
 rzeczy zawierającej coś zamiast zawartości: wychylić kielich, sala gwizdała
 miejsca zamiast instytucji działającej w tym miejscu: Kreml grozi bojkotem
 miejsca zamiast wydarzenia, które rozegrało się w tym miejscu: grozi nam drugi Wietnam
 przedmiotu zamiast jego użytkownika: wygrała czarna honda
 przyczyny zamiast skutku: zginął od kuli
 skutku zamiast przyczyny: podał mu śmierć w ampułce
 pojęcia abstrakcyjnego zamiast konkretnego: miłość co wszystko wybaczy
S y n e k d o c h a (ogarnienie) – odmiana metonimii, w której związek między nazwą
zastępowaną i jej zastępnikiem dotyczy stosunków ilościowych, mianowicie:
 występuje nazwa części zamiast całości: nigdy snu na źrenicy
 forma liczby pojedynczej zamiast mnogiej: A z drzew […] leciał gęsty liść, żółty,
przedwcześnie zwiędnięty
 określenie materiału zamiast wykonanego z niego przedmiotu: stół zastawiono starą
porcelaną i srebrem
 występuje nazwa rodzaju zamiast gatunku: śmiertelni [w znaczeniu: ludzie]
 występuje nazwa gatunku zamiast rodzaju: hieny [w znaczeniu: żywiące się padliną]
Oksymoron
jest zestawieniem
wykluczających się znaczeniach.
wyrazów
o
przeciwstawnych,
Funkcje:
 prowadzi do paradoksu, wyzwalającego nową interpretację i odsłaniającego
nowe pokłady znaczeniowe słów
 wyrażenie napięcia przeciwieństw
 tworzenie silnych efektów poetyckich
 uwznioślenie wypowiedzi
Przykład:
Jam ciemny jest wśród wichrów płomień boży,
lecący z jękiem w dal – jak głuchy dzwon północy
(Tadeusz Miciński, Lucifer)
H i p e r b o l a (przesadnia) jest świadomym przedstawianiem jakiegoś zjawiska
w sposób przejaskrawiony, przesadnie wyolbrzymiający jego rozmiary, siłę
oddziaływania, znaczenie.
Funkcje:
 służy wywołaniu silnej uczuciowej reakcji odbiorcy
 tworzenie nastroju patosu, wzniosłości, potęgi lub grozy
 wzmocnienie wizji świata wykreowanego w utworze
Przykład:
O Głowo, owinięta cierniową koroną,
Ty, co rozpierasz swej męki ogromem
pierś Konieczności!
(Jan Kasprowicz, Dies irae)
L i t o t a to przeciwieństwo hiperboli, czyli celowe pomniejszanie jakiegoś
zjawiska, minimalizowanie jego znaczenia. Polega m.in. na zastąpieniu właściwej
nazwy zaprzeczonym wyrażeniem przeciwstawnym, np. zamiast cichy – niegłośny,
zamiast pracowity – nieleniwy, zamiast bałagan – nieład.
F u n k c j a – łagodzenie dobitności sformułowań lub ostrości sądów.
E u f e m i z m to nazwa zastępująca słowo, które z różnych względów:
estetycznych, grzecznościowych, wynikających z działania tabu obyczajowego,
religijnego itp., nie może być użyte w wypowiedzi.
Funkcje:
 osłabia silne zabarwienie emocjonalne zastępowanego wyrazu
 łagodzi znaczeniową dosadność słowa lub eliminuje wulgaryzmy czy wyrazy
uznawane za rubaszne lub trywialne
P e r y f r a z a (omówienie) to zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej
rozbudowane jego opisanie, np. kraj kwitnącej wiśni zamiast Japonia.
Funkcje:
 wzbogacenie treści zastępowanego wyrazu
 służy poetyzacji wypowiedzi
 wprowadza nastrój patosu, wzniosłości
Przykład:
Smutno mi, Boże! – Dla mnie na zachodzie
Rozlałeś tęczę blasków promienistą:
Przede mną gasisz w lazurowej wodzie
Gwiazdę ognistą…
(Adam Mickiewicz, Hymn)
S y n e s t e z j a polega na mówieniu o pewnych doznaniach zmysłowych za pomocą
słów opisujących wrażenia odbierane innym zmysłem.
Funkcje:
 silne oddziaływanie na różne zmysły odbiorcy
 funkcja obrazotwórcza, uplastycznienie obrazu
Przykład:
Ponad doliną się rozwiesza
srebrzystoturkusowa cisza
nieba w słonecznych skrach.
(Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej)
S y m b o l to motyw występujący w dziele, który jest znakiem treści głęboko
ukrytych i niejasnych, mający za zadanie kierować ku nim myśl odbiorcy. Jest
wieloznaczny (to go różni od alegorii).
F u n k c j a – otwierając możliwość różnych odczytań i znaczeń, wnosi element
zagadki, tajemnicy.
Przykład:
Całą bezkształtną masę kruszców drogocennych,
Które zaległy piersi mej głąb nieodgadłą,
Jak wulkan z swych otchłani wyrzucam bezdennych
I ciskam ją na twarde, stalowe kowadło.
(Leopold Staff, Kowal)
A l e g o r i a to motyw występujący w dziele, który poza znaczeniem dosłownym
i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne, ukryte i domyślne (alegoryczne).
Ma zawsze jedno (bo utrwalone w kulturze) znaczenie – tym różni się od symbolu.
Funkcje:
 pobudzanie emocji obrazowością
 przedstawienie pojęć abstrakcyjnych za pomocą ujęć personifikujących
 wzmocnienie treści dydaktycznych, moralizatorskich
Przykład:
Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie,
Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode;
A póki okręt walczył – siedziałem na maszcie,
A gdy tonął – z okrętem poszedłem pod wodę…
(Juliusz Słowacki, Testament mój)