Transcript Geografiyaga kirisiu kk

Geografiyaga kirisiu paninen tekst lektsiya
Kirisiu
Geografiyani uyreniudi baslagan student mektebtegi geografiya xakkinda oylaganlarin
ozgertiu kerek, xamde bul pannin kuramali xam kizikarli ekenligin tusinip jetiu kerek. Bul degen
soz geografiyadagi Jyul`veren romantikasin umitiu degen soz emes. Romantika geografiyada
xazirde jetkilikli, birak bilim juz ese jokari boliu kerek. Ekspeditsiyaga katnaskan menen, kuramali
apparaturalar kosmik snimkalardi okiytugin kanige bolgan menen yamasa jana karta tuzgen menen
de bul bilimler jetispeydi. Faktlardi jiynau xam olardi analizleu, olardan juumak shigara biliu kerek.
Xazirgi zaman geografiyasinin fenomenligi sodan ibarat, ol tabiyat (tabiygiy geografiya)
xam jamiyet (SEG) nizamliklarin territorial aspekte uyrenedi. Tabiygiy geografiya tabiygiy
komponentlerdi xam tabiygiy komplekslerdi uyrense EG-ekonom-geografiyalik tarmaklardi yagni
xojalik geografiyasi, xaliklar geografiyasi x.t.b.
FG xam EG eki tarepke karap tartatugin edi, xazirgi uakitta dunyadagi ekologiyalik
jagdaydin keskinlesiui menen bul eki tarmaktin jakinlasiuina alip keldi.
Tabiygiy geograflar tabiygiy komplekslerdin adam tasirinde turakliligin, olardin oz-ozin
baskariuin, funktsiyasin uyrense,Eg resurs bagdarlarin uyrenedi. Sonin ushinda xazirgi zaman
geografiyasinda bir kansha kompleksli ilim payda bolmakta, Geoekologiya, meditsinalik
geografiya, meliorativ geografiya x.t.b.
Geografiya paninin ozgesheligi
Adam iyelegen barlik bilimlerdi ekige boliuge boladi kundelikli xam ilimiy.
Ilimiy bilimler sistemasinda geografiya biliminin oz orni bar.Biz mekteb kursinan bilemiz
geografiya bul jer usti, mamleketler, xaliklar xakkinda ekenligin. Birak geograflar jer kabindagi
kuramali territorial sistemalardi uyrenedi. Bul sistemalar boliui mumkin tabiygiy(tabiygiy
kompleksler) Sotsiallik xam tabiygiy-jamiyetlik. Bunnan baska geograf bul sistemalardin kalay
payda bolganin, xazirgi uakittagi jagdayi, keleshekte kanday bolatuginligin biliu kerek. Barlik
geositemalar bir biri menen
tigiz baylanista, ms:klimat, tabiyat xam xojalik, korshalgan ortalik,
kalalar. Ayrim komponenlerinin arasindagi baylanisliklar xakkinda bilim-bul geografiyalik bilim
bolip esaplanadi.
Geografiyalik pikirleu-bul kenislik nizamliklarin analiz etiu, tariyxiy metodlar tiykarinda
geosistemalar arasindagi baylanis yaki ayrim komponentler arasindagi baylanislardi ornatiu menen
birge dunyanin xazirgi zaman geografiyalik kartinasina baxa beriu.
Ilimiy jaktan kore biliu - bul ilimpazdin ukipligi. Geograf ilimpaz xar kiyli materiallar
menen paydalangan jagdayda jer betindegi tabiattin xam xojaliktin ozgerisin aldin ayta biliu kerek.
Otmishtegi geograflar jerlerdi xam olardin xar kiyliligin, materiklerdi, okeanlardi, biyik
taulardi, okean terenliklerin, igallitropikalik togayliklar,eyemgi xaliklardin madeniyatin uyrengen
bolsa, Xazirgi geograflar jer betinin
koplegen nizamliklarin tusindiriushi, zonallik xam
geografiyalik kabiktin ritmikalik protsesslerin, geosistemalardagi energiya xam zat almasiudi,
kosmik kenisliktegi geosistemalardin baylanisin, xar kiyli ellerdin xojalik rauajlaniu jollarin
uyrenedi. Sonday etip
geografiyalik bilim kunnen –kunge rauajlanip baratir. Sondayak xazirgi
kunde jer betinde payda bolip atirgan ekologiyalik jagday geograflardin aldinda Jana uaziypalardi
koydi. Sonday etip orinnin obrazin, xaliklar, tabiyat, xojalik xakkindagi maliumatlar menen tek
teren arnauli bilimge iye geograf payda etiu mumkin.
2.Geografiya izertleu predmeti xam ob`ekti
Geografiya eki ilimiy baylanistin sferasinda bolip ol tabiygiy xam jamiyetlik
bolip
tabiladi. Sonin ushin oni izertleu predmeti xam ob`kti xar kiyli geosistemalar xam olardin
kompanentleri bolip esaplanadi.. Ilimnin rauajlaniu tariyxinda onin izertleu predmeti xam ob`ekti
ozgerip baradi. Kopshilik ilimpazlar geografiya iliminin ob`ekti etip jer betinnin jokargi katlamin
kabil etedi.
K.Ritter bolsa geografiyanin ob`ekti bul putkil jer shari dep esaplaydi. A.Gettner bolsa
ulkeni alip ondagi zatlardin kenislik boylap tarkaliuin xam kublislardi geografiyanin ob`ekti dep
algan
Ulli sovet geografi Grigor`ev geografiya iliminin en basli maselesi etip geografiyalik
kabiki tan aliu dep esapladi. Baska sovet geografi akademik S.V.Kalesnik bolsa bul pikirge kosilip
geografiyalik kabiktin k strukturasin uyreniu menen birge payda boliu nizamliklarin, kenislik
boyinsha tarkaliuin xam rauajlaniuin uyreniu kerek dep esapladi. Demek geograflar ozlerinin
izertleu ob`ektlerin aniklap aldi. Bul – bir biri menen tigiz baylanista bolgan en basli jer katlamlari
yamasa olardin elementleri-litosfera, atmosfera, gidrosfera, biosferalar yagniy payda boliui jaginan
kuramali bir putin geografiyalik kabik.
Geografiyalik kabiktin kompanentleri bul xaua ,suu, tau jinislari xam tiri zatlar (osimlikler
xam xayuanlar).
Jer betinin en basli kabiklari biosfera, gidrosfera, jer kabigi.
Biosfera-bul tiri, janliktin payda boliu oblasti bolip esaplanadi. Bul jer betinin oz-aldina
kenisligin payda etpeydi. Bul jinishke omir katlami bolip esaplanip
atmosferanin
litosferanin jokargi bolimin oz ishine aladi.
Al-gidosfera bolsa toligi menen jer betinin suu katlamin oz ishine aladi.
tomengi,
Ilimpazlar
geografiyalik kabiktin
tomengi xam jokargi shegerasin xar kiyli etip
belgileydi. Olar GK shegerasi jer betindegi omirdin tarkaliu araligin belgileydi. Onday bolsa bul
shegera ozon katlminnan otiu kerek. Bul shegara 20-30 km oz-ishine aladi.
Ayrim uakitlari geografiyalik kabik etip trofosfera kabil etedi. Yagniy jokargi shegarasi
10-12 km den otedi. Tomengi shegarasi bolsa jer xorinin ultani etip aladi. Bul katlam shegarasi
ximiyalik sostavi boyinsha bolinedi. Ayrim ilimpazlar bolsa geografiyalik kabikti stratosferani kabil
kiladi. Yagniy uliuma aytkanda tomengi shegarasin belgileu juda kiyin. Eger Kalesniktin pikirin
koplegen geograflardin kosiliuin esapka alganda bul shegera 20-30 km den otedi yagniy barlik
geografiyalk kabiklardi oz ishine aladi.
Geografiyalik kabik araliginda Milkov F.N. tarepinen landshaft kabigi bolinip shikkan.
Bul kuuatligi jaginan ulken bolmagan iye bolmagan, toprak, osimlik xayuanat dun`yasi, xaua, jer
asti xam jer usti suularin oz ishine aladi. Bul jerde atmosfera, litosfera, gidrosfera, biosfera,
elementleri bir-biri menen tigiz baylanista boladi. Sonin ushinda landshaft jer betindegi tirishliktin
en kolayli jagdayli katlam bolip esaplanadi. Bul katlamnin kuuatligi tundra zonasinda 10-metr
tropikalik 100-150metrge shekem jetedi
Landshaft katlaminda
jer betin payda kilatugin geodinamikalik protsessler aktiv
rauajlanadi. Eroziya, eol xareketi, gruntlardin kulaui
karst xadiyseleri. Bunnan baska adam
tarepinen oylanbay kilgan xareketlerde ulken rol` oynaydi. Misali: Jerden natuuri paydalaniui
suudan natuuri paydalaniui.
Landshaft kabigi jerde omirdin payda boliunan keyin juz berdi, yagniy geografiyalik
kabiktan jas.Bul kabikta adam jamiyeti payda boldi. Ozinin tariyxiy dauirindeadam tasirinde bul
kabik juda ozgerdi.
Landshaft kabiginda kurgaklik landshaftlari jamlesken xam rauajlangan. Landshaft-bul
tabiygiy shegeraga iye bolgan jer betinin konkret bolegi. Ol territoriyalik bir putinligi, genetikalik
birligi geologiyalik tuzilisinin birkiyliligi, klimati, topragi, biotsenozinin bir kiyliligi menen
ajraladi.
Geografiyalik kabiktin adam tarepinen ozlestirilgen bolegi geografiyalik ortalik dep
ataladi. Praktikalik jaktan bul landshaft kabigina tura keledi, birak teoritikalik jaktan bul kenrek,
sebebi Adam kosmos xam okean kenisligin ozlestirip atir. Ayrim geograflar asrese K.K.Markov
geografiyalik ortalikti geografiyanin uyreniu ob`ekti dep esaplaydi.
Keyingi uakitta jer betinde ekologiyalik jagdaydin keskinlesiui menen kundeklikli omirde
«korshalgan ortalik» degen tusinik payda boldi.
KO-degende-belgili korshalgan ortalikta Adam omirinin jasau jagdayi tusiniledi, sonin
mene birge tabiygiy komplekslerdin jagdayi tusiniledi. KO tusinigi GO tusiniginen park kiladi bul
biraz «antrpotsentrichno»yagniy adam xam onin talablari bul jerde oraylik dikkatta turadi.
Sonday kilip geografiyalik kabik kuramali kompleks bolip ol fizikalik geografiyanin
uyreniu ob`ekti.
Ekonomikalik geografiya – jamiyetti uyrenedi. Bul koplegen ilimlerdin uyreniu ob`ekti,
ms.tariyx, arxeologiya, etnografiya, sotsiologiya, siyyasiy ekonomiya xam bulardin oz uyreniu
predmeti bar. EG yamasa SEG-jamiyettin territorial jaylasiuin uyrenedi. Aldina koygan uaziypasi
bolsajamiyetlik islep shigariudin jaylasiuin, xaliklardin jaylasiuin uyrenedi.
Uliuma geografiyalik ilim rauajlaniushi territoriyal ob`ektlerdin kenislik boyinsha katnasin
uyrenedi.
3.География илимлеринин структурасы.
Xar bir ilimde deferentsiyatsiya (boliniui) xam integratsiya(birigiu) protsesi bolip turadi.
Bugan jamiyet talabi xam izertleulerdin jana metodlari xam baska faktorlar tasir kiladi.
Diferentsiyatsiya (boliniu)-bul bul ilimiy bilimlerdin boliniui yaki katlamlarga boliniui.
Yagniy ilimiy bilimlerdin bir kansha boleklerge boliniui. Ilimpaz ushin bul ulken summadagi
bilimlerdi kamtiu xam jokariga shigiu juda kiyin.
Sonin ushin ilimpaz tek bir arnauli kaniygelikke iye boladi.Koplegen ilimlerdin
diferentsiatsiyasi XIX asirdin akiri XX asirdin basinan baslanadi. Misali: Otken geologiya pani
mineralogiyaga, dinamikalik
geologiyaga tariyxiy geologiyaga xam tagi baska. Kop sandagi
kaniygelikler ximiyadan, fizikadan bolinip shikkan.
Differentsiatsiya protsessii natiyjesinde ilimde fundamental xam
prikladnoy (iste
kollanilatugin ilimler) turge bolinedi.
Fundamental ilimge matematika, fizika, mexanika, ximiya, biologiya, filosofiya x.t.b.
Prikladnoy ilimlerge barlik texnikalik xam auil xojalik ilimleri kiredi.
Fundamental ilimnin makseti bul tabiyattin jamiyettin nizamliklarin uyrenedi. Prikladnoy
ilimlerdin basli makseti ashilgan nizamliklardi
iste paydalaniu.Uliuma teoriyalardi praktikalik maselelerde paydalaniu. Geografiya bolsa
xam fundamental xam prikladnoy ilimlerge kiritsek boladi sebebi ol uliuma geografiyalik
nizamliklardi uyreniu menen birge olardi praktikada paydalaniudi uyrenedi.
Geografiyada differentsiatsiya protsessii 19 asride baslandi xam 20 asrdin basinda aktiv
rauajlandi. Bir putin geografiya TG xam EG bolip bolindi.
Xazirgi uakitta geografiyalik bilim ush bloktan turadi: tabiygiyilimiy, sotsialekonomikalik
xam tabiygiy jamiyetlik. Bunnan baska aralik ilimlerge bolinedi.
1. tabiygiy ilimiy blok. Bul blokta teoritikalik xam prikladnoy
tabiy geografiya kiredi. Esletip otsek boladi tabiygiy geografiya ob`ekti geografiyalik
kabik bolip oni bir putinliginshe xam ayrim komponentler boyinshada uyreniu mumkin edi, sonin
ushin tabiygiy geografiya Uliuma tabiygiy – geografiyalik kabiktin bir putinligin, uliuma
nizamliklardi, ms; zonallik, azonnallik, ritmikalik x.t.b. xam materiklerge okeanlarga, tabiygiy
komlekslerge boliniuin xam olardin rauajlaniuin uyrenedi.
Landshafttaniu- landshaft xakkinda, landshaft kabigi, tabiygiy kompleksler xakkinda
ilim. Bul landshaft strukturasin xam komponentlerdin oz-ara baylanisin uyrenedi.
Paleogeografiya – jerdin geografiyalik kabigin xam olardagi landshaflardinrauajlaniu
nizamlilarin uyrenedi. Basli uaziypasi jerdin geologiyalik otmishdegi tabiygiy jagdayin uyrenedi.
Geomorfologiya-jer betinin rel`efin uyrenedi.
Klimatologiya- jer kabiginin klimatin uyrenedi.
Gidrologiya
Topraktaniu
Biogeografiya
Geoximiya landshafta
Geofizika landshafta.
2.Sotsial-ekonomikalik blok- bul jerde sotsial` xam ekonomikalik geografiya panleri
kiredi. Sotsiologiya bul jamiyet xakkinda pan bolip, jamiyettegi nizamliklar xam Adam minezkulkin uyrenedi. Ekonomika bul xalik xojaligi xakkindagi pan.
Bul blok birkansha tarmaklarga bolinip ketedi.
Sanaat geografiyasi
Auil xojalik geografiyasi
Transport geografiyasi
Xaliklar geografiyasi
3.Tabiygiy jamiyetlik blok
- geografiyadagi integratsiya protsessi yagniy jokaridagi eki blok araligindagi panler
kiredi. Bularga
Geoekologiya
Tabiygiy resurslar geografiyasi
Tariykiy geografiya
Meditsinalik geografiya
Rekreatsion geografiya.
Aralik panlerge- kartografiya, geografiya tariyxi.
4.Geografiyanin ilimler sistemasinda tutkan orni.
Ilimiy bilimlerdin boliniui antik dauirde juzberdi. Ilimlerdin birinshi klassifikatsiyasin
Aristotel` berdi (b.e.sh. 384-322) ol tomendegi katarlarga bolgen.
Logika sotsiologiya
Fizika
Filosofiya
Etika
Ritorika
Bul klassifikatsiyada Aristotel` tabiyat xakkinda (fizika) jamiyet xakkinda (etika) pikir etiu
(logika) ni kosip yagniy bul adam zattin ilimlerinin basli 3 ob`ektin boledi. Keyin ala tabiyiy ilimiy
bilimlerdin sani kobeyip akademik Kidrov tomendegi xazirgi zaman ilimdi klassifikatsiyalaydi.
Filosofiya ilimleri.
Dialektika
Logika
Matimatikalik ilimler.
Matimatikalik logika xam praktikalik matematika kibernetikani kosip alganda.
Tabiyiy xam texnik ilimler.
Astranomiya xam kosmanavtika
Astrofizika
Fizika xam texnikalik fizika
Ximiyalik fizika.
Ximiya xam ximikalik –texnologiya.
Geoximiya.Geofizika.
Geologiya xam tau isleri.
Tabiygiy geografiya .
Biologiya xam auil xojalik ilimleri.
Adam fiziologiyasi xam medittsina ilimi.
Astronomiya.
Sotsial ilimler.
Tariyx
Arxealogiya
Etnografiya
Ekonomikalik geografiya.
Sotsial ekanomikalik stastika.
Xuxik xam mamleket, sanaat istoriyasi, iskusstvo.
Til bilimi.
Psixologiya xam pedogogika.
Bul klassifikatsiyadan korilip tur geografiya eki gruppa ilimge:Tabiyiy (tabiyiy geografiya)
xam sotsiallik (ekanomikalik geografiya).
V.S.Jikulinnin klassikatsiyasi georafiya iliminde tomendegishe.
Tabiyiy ilimler.
Uliuma tabiyiy geografiya (jer taniu)
Landshafttaniu xam problemali kanegelikler.
Landshaft geoximiyasi.
Landshaft geofizikasi.
Paleografiya (geografiyallik kabiktin tariyxiy dauirge shekemgi rauajlaniuina.).
Komponentli tabiyiy –geografiya ilimi.
Geomorfologiya
Klimatologiya
Gidrologiya
Kurgaklik gidrologiyasi, potoamologiya, limnologiya,
okeanologiya, okean fizikasi, okean ximiyasi, okean dinamikasi.
Biogeografiya
Botanikalik geografiya.
Zoogeografiya
Biotsenlogiya.
Toprak taniu.
Sotsial ilimler.
Sotsial-ekonomikalik geografiya.
Xaliklar geografiyasi.
Siyasiy geografiya.
Tarmakli ilimler.
Sanaat geografiyasi.
Auil xojalik geografiyasi.
Transport geografiyasi.
Xalikka xizmet korsetiu geografiyasi
Tabiyiy –sotsial ilimler.
Sotsial ekologiya
Geoekalogiya
Tariyxiy geografiya
Meditsinalik geografiya
Rekreatsion geografiya
Okean geografiyasi
glyatsiologiya, gidrologiya,
Tabiyattan paydalaniu
Aralik kanegelikler
Kartografiya
Geografiya tariyxi
Toponimika
Metageografiya
2-lektsiya
Geografiya ilimininn` rawajlaniwinin` tiykarg`i etaplari.
Reje :
1. A`yyemgi antik da`wirdegi geografiya pa`ninin` rawajlaniwi.
2. Orta a`sirler geografiyasi. Ulli geografiyaliq ashiliwlar da`wiri.
3. Ilimiy geografiyaliq bilimlerdin` qa`liplesiwi.
4. XX-a`sir ha`m ha`zirgi zaman geografiyasinin rawajlaniwi.
Ilim tariyxi-bul ilimiy bilimnin ayriksha tarmagi bolip, faktlardi teoriya, taliymatlardi xar bir
period boyinsha analizleydi. Barlik ilimlerdin tariyxiy rauajlaniu protsessleri bir kiyli ayirmashilikka
iye.
Geografiya ilimide jerdin territorial ashiliulari menen bir katarda geografiyalik ideyalardin
rauajlaniu tariyxin uyreniledi.
Ilim tariyxi sonin ishinde geografiya toplangan ilimiy bilimlerge turi baxa beriu menen
birege xazirgi dauirdegi ilimlerge paydasin uyrenedi.
A) En aiyemgi xaliklardin geografiyalik bilimleri.
Geografiyalik bilimlerdin baslaniularin en aiyemgi xaliklardan
baslanadi. Olardi taslarda kaldirilgan belgiler menen bilsek boladi praktikalik jaktan atadan
balaga otetuginin koremiz.
Bul xaliklardin geografiyalik bilimlerge iye boliuini kundelikli omir majburlegen.
Ms.anshilar ushin an kop jerler kerek bolsa, balikshilar ushin balik kop jer kerek bolgan. Bular juda
jaksi kuzetiushi bolgan, kenislik boyinsha jaksi oreintirlegen.
B.Aiyemgi madenyatli xaliklardin geografiyalik maliumatlari
Eiyemgi tsivilizatsiya oshaklarina shigista Vaviloniya, Egipet xam aiyemgi Kitay kiredi.
Bulardin geografiyalik bilimlerin jazba jumislarinan biliuge boladi..bizlerge belgili jaziu -basinda
klinopis` xam ieroglifi, keyinnen alfavit oylanilip tabilgan. Sonday etip isenimli geografiyalik
maliumatlar bizlerge bizin eramizga shekemgi 4-3 min jil aldin jetip kelgen. Birinshi sayaxat
xakkinda aytiliulardan baska karta xam planlar saklangan. Bunday planlardan b.e.sh. 19-6 asrlerde
Vavilon plani. Evrat boyindagi kalalar, altin kanleri Nil xam Kizil tenizdin araliginda jaylaskan,
Dunya kartalari x.t.b.
Aiyemgi egipitliler Nil boyinda jasaushi Orta jer tenizi, Kizil teniz x.t.b. xakkinda
maliumatlarga iye bolgan.
Ulken madeniyat xam ilimge Mesopotamiya, eki Dar`ya ortaligi Tigr xam Efrat
dar`yalarinin ortaliginda jaylaskan eki mamleket Assiriya xam Vavilion mamleketlerine iri tas
imaratlar, basseynler, suugariu sistemalari, sauda , diyxanshilik, xam sharuashilik xarakterli bolgan.
Asrese sauda geografiyalik bilimlerdin jiynaliuinda, sonin menen birge madinyattin
rauajlaniuinda roli ulken bolgan.
Aiyemgi kitayliklardin jokari rauajlangan tsivilizatsiyasi kitaydin arka-shigisinda Xuanxe
basseyinde bolip, sauda satik jumislarinin rauajlangani, shegeralrdin shigis xam batiska keneyiui
geografiyalik bilimlerdin keneyiuine imkaniyat tuuildi. Kitayliklardin xareketi bizin eramizga
shekemgi a`000 asrden baslanadi. Olar jer, taular dar`yalar xakkinda geografiyalik maliumatlarga
iye bolgan. Olar magnit strelkasi menen jumis islegen xam kartalardi turi isley algan.
Antik dauirdegi geografiya
Bizin eramizga shekemgi 546 jildan (Gretsiyadagi kulshilik daurinin baslaniui) n`wu` bizin
eramizdin antik daur admzat ushin en bir jaksi dauir bolgan. Bul dauirde isskustva xam ilim sonin
ishinde geografiya ulken jetiskenliklerge iye boldi. Ayemgi greklerdin xam rimliklerdin Orta jer
boyinda jasaui tenizde juziudi rauajlandirdi bul saudanin rauajlaniuina alip keldi.
Teniz sayaxatlarin jaziu grekler G`periplamiG`, al kurgaklik sayaxatlarin jaziu
G`periegesamiG` dep atalgan. En ayemgi peripli bizin eramizga shekemgi 6-asrde tuzilgen. Grek
madinyatinin tarkaliuina Al.Makedonskiy jurisleri sebeb bolgan. Bul jurislerde ilimpazlar xar kiyli
maliumatlar kollektsiyalar toplagan. Rimliklerde askeriy xalik bolip geografiyalik krugozorlarin
ozlerinin basip algan territoriyalarin uyreniu menen keneytti.
Antik ilimpazlardin ilimiy-teoritikalik koz karaslari.
Antik dauirde tabiat ilimi bolinip ketpegen edi. Sonin ushin bular bir uakitta xam filosof,
xam astronom, xam matematik, xam geograflar bolgan.
Geografiyanin rauajlaniuinda ilimpaz naturfilosovlar bolgan. Olar dunyanin duzilisi xam
kelip shigiui, jer formasin matematika xam astronomiya menen tusindire aldi.
Naturfilosofiyanin tabiygiy ilimiy kontseptsiyasi korshalgan ortalikka
degen mifologiyalik koz karaska karama-karsi edi. Xakiykattanda ayiemgi filosofmaterialistler jer xakkinda mifologiyalik koz karaska iye bolip jer bir ulken diskte jaylaskan dep
tusindirgen edi.
Ayemgi grek filosofiya mektebi bizin eramizga shekemgi 7-asrde Mileet kalasinda payda
bolip onin basligi Fales bolgan. Oljerdin en daslepki tiykari suu bolgan onin aylanisi jerdintabiyatin
aniklaydi. Jer silkiniulerdi ol jer suu ustinde juzip juredi sonin ushin tolkin jerdin silkiniuine alip
keledi dedi.
Falestin shakirti Anaksimandr Ozinin shigarmalarinda G`Tabiyat xakkindaG` G`KatlamG`
G`Jer kartasiG` shigarmalarinda jerdin tiykarin apeyron zatlari bolip bul tausilmaytugin talant
kushine iye dep tusindirdi.
Aniksimandrdin shakirti Anaksimen bolsa jerdin tiykari etip xauani aladi. Bul ush ilimpaz
birinshi ilimiy mektepti payda etip dunyani materiallik jaktan tusiniuge oz uleslerin koskan.
Ilim ushin en axmiyetli jerdin sharsiyakliligi dalilleuleri.Birinshi bolip bul ideyani
Parmenid (515-445b.e.sh.) aytkan delinedi.Bunna baskada pikirler bar Pifagor(570-500 b.e.sh.)
birinshi marte aykan dep. Keyinrek Jerdin sharsiyakligin dalilledi buni ol aydin tutilgan uaktinda
ogan tusken sayadan dalilleydi. Erotospen onin olshemin olshedi.
Aristotel`
bul-tabiygiy
geografiyanin
tiykarin
saliushilardan
bolip
ol
ozinin
G`MeteorologikeG` shigarmasinda bir putin xaua kabigin xam suu kabiginin bir putinligin dalillep
xazirgi zaman gidrologiyasi, meteorologiya, okeanologiyasinin tiykarin saliushilardin biri bolip
esaplanadi.
Kenislik zonalligin Posidoniy rauajlandirdi. Ol 13 poyaska boldi.
Antik daurdin ilimpazlari jer betinin teritoriyasin differentsirovalik turde uyrene bildi olar
territoriyalardi xam etnoslardi iri-iri etip uyrendi. Ilimiy faktler menen tusindiriu antik dauirdin
ilimpazlarinin tariyxiy xam tariyxiy-genetik metodlardi keltirip shigardi. Olardi asese Nildin kelip
shigiui xam tagi baska ob`ektlerdin kelip shigiui xame uakitti kiziktirip kelgen xam bulardi faktler
jardeminde tusidire aliu bul antik daurdin ilimpazlarina tan edi. Sonday etip Uliuma jer taniu
ideyalari Antik daurge tiyisli.
Birinshi ulketaniu boyinsha jumis gerodotka tiyisli. Ol kop sayaxat etti Kishi Aziya,
Vavilon, Egipet, Sitsiliya, Kara teniz jagalarin aylanip shikti. Indiya, saxara, atlas xakkinda
materiallardi jiynadi xam oni sistema`ikaga saldi. Ol ozinin togiz tomli G`TariyxG` kitabinda
tabiyatti, xalikti, urp-adetlerdi, koplegen mamleketlerdin dinlerin tariplep jazdi.
Orta asrdegi geografiya.
Orta asirde kulshilik dauirdin ornina progressiv feodal dauiri keldi. Orta asrdin baslarinda
islep shigariu juda tomen boldi xam ilimge dinnin kop tasiri tiydi. Bul uakitta antik dauirdin
materialistlik koz-karaslari umitilip, jerdin sharsiyakliligi biykarlandi. Sonin menen bir katarda
dinnin jaksi tarepkede tasiri boldi msU` monastirlada letopisler alip barilip olar jiynalip pechat` etile
basladi.
Geografiyadagi tiykargi ashiliulardan 5-15 asrlerdegi territorial ashiliular boldi. Bunday
ashiliulardan Marko Polo sayaxatlari xam arka rayonlardin russlar tarepinen ashiliulari kiredi.
Normannlar dep Skandinaviyada jasaushilardi aytgan. Olar jaga boylarinda jasaushi sheber
teniz juziushiler bolgan xam olar Angliyaga, Gollandiyaga, Frantsiyaga atteki Arka Amerikaga
deyin jetip bargan.
Frantsiyanin olar tarepinen basip alingan territoriyasi G`NormandiyaG` dep
ataladi. Normanlar jasagan daurler bir uakitlari G`Vikingler dauiriG` dep atalgan yagniy Koltiktagi
adamlar degendi analatadi. 8-asirdin baslarinda normannlar Britaniya janindagi Farer,
Shotlandiya,Orkney ataularina juris etedi. 867 jili normann naddot Islandiyani ashadi
985 jili normann Erik Rijiy Grenlandiyani ashadi. Vikinglerdin bunday uzakliktagi jerlerdi
iyeleui, olardin tapkirligi, kushiligi, tolkinlirga shidamli kemelerdin sogiliulari Jana jerlerdi
iyeleuine jardem etpes edi eger sol uakitlari 10-12 asirleri klimat optimumu bolmasa, yagniy sol
uakitlari klimat jumsagrak edi. Bunin dalili retinde sonni aytsak boladi olar Grenlandiyani G`jasil
mamleketG` dep atadi. Sonday etip vikingler daurinde Arktikada muzlar az boldi. Keyin ala
normanlar umitilip olardin ilimge tasiri bolmadi.
Orta asirlerde geografiyalik ilimde arab ilimpazlari ulken rol` oynadi. 7-asi rden baslap
Arab yarim atauinda jasaushi arablar ozlerinin mamleketlerin keneyte basladi. Bunnan baska olar
ortajer tenizi xam afrika mamleketleri menen saudani keneytedi.
Solardin biri ilimpaz-geograf Ibn Xordarbek (820\826,912\913). Ol arxiv malumatlarina
suyengen jagdayda G`Knigu putey i gosudarstvG` kitabin jazip onda sauda jollari Bagdad xakkinda
maliumatlar berilgen.
Orta asirdin ilimpaz - ensklopedisti Ibn-Sino (980-1037) ozinin G`Kniga istseleniyaG`
kitabinda taulardin payda boliui, xayuanatlar osimlikler xakkinda tolik malumat beredi.
Matematika, astronomiya, botanika, geolgiya, etnografiya, x.t.b. ilimlerdin rauajlaniuna
ulesin koskan orta Aziyalik ilimpaz La`-Beruni Ol Iran taulari, Orta xam Oraylik Aziya, Indiyaga
sayaxat jasaydi. Ol ozinin G`Kanon MasudaG` kitabinda geografiyalik kenliktin trigonometriyalik
olsheu metodlarin islep shikti. Orta asirdegi ilimpazlardan birinshi bolip jerdin kuyash atrapinda
aylaniuin aytdi. Geologiyalik otmishde Amudar`yanin ozenlerin ozgeriui xakkinda maliumatlar
berdi.
Ogan tiyisli G`Kniga svodok dlya poznaniya dragotsennosteyG`, degen kitabinda ol 50
aslam mineral, ruda, metallar xakkinda jazgan edi.
12-asrde jasagan belgili geograf Idrisi Arka Afrika, Ispaniya, Portugaliya Frantsiya, Kishi
Aziya boylap sayaxat jasadi. Ol ozinin G`Razvlecheniya toskuyushego o stranstvii po oblastyamG`,
degen kitabinda arab mamleketleri xakkinda malimleme bildiredi. Idrisi eki karta tuzedi dongelek,
xam tort muyeshli, kartanin gradus torlari berilmegen. Ol jer betin 10 klimat poyasina boledi.
Sayaxatshilardin
ishinde
Ibn
Batuta
dunyanin
yarimin
kezip
otti.
Ozinin
G`G`Puteshestviya Ibn BatutaG` degen kitabinda Arka xam Shigis Afrika, jakin xam ortaShigis,
Kishi Aziya, Krim, povol`je, Orta Aziya, Indiya, Indoneziya, Kitay mamaleketleri xakkinda tolik
maliumat bildiredi.
Ulli Evropa sayaxatshisi Marko Polo Kishi Aziya, Iran taulari, Pamir, Takla_makan sholi,
Gobi, Kitay, Indoneziya, Indiyada boladi. Sayaxatlar xakkinda malimleme G`Kniga Marko PoloG`
degen kitabinda berilgen. Ol kitabta xayuanat dunyasi, osimlik minerallar xam baska ob`ektler
xakkinda soz etedi.
Bul kitab dunyanin koplegen tillerinde audarilgan.
Q2-15 asrlerde
Arka Evropa xam Batis Sibir` jerlerin ruslar ozlestire baslaydi. Asrese
jana rayonlardi ashiuda Velikiy Novgorod feodal respublikasi ulken rol` oynadi.(1136-1478). Bul
uakitta novgorodlilar Kola yarim atauina , Ak tenizge, Arka Dvinaga, Pechoraga kirip bardi.
Russlar geografiyalik taripleulerdi kaldirmadi G`Povesti vremennix letG` Novgorod xam
Pskov litopislerinde massa geografiyalik maliumatlar aliuga boladi.
Birinshi rus sayaxatshisi Afanasiy Nikitin(1472) Persiyaga, Kaspiy, Kara, Arab
tenizlerinde juzip ozinin G`Xojenie za tri moryaG` degen shigarmasinda ol tabiyatin, xindlerdin
omirin xam kundelikli omirin jazgan.
Ulli geografiyalik ashiliular dauiri
15-16 asrlerde orta asr feodal dairi ornina kapitalizm keldi. Bul dauirde sanaat, sauda,
kalalar kobeye basladi. Ilim xam madeniyat ose basladi. Bul dairde vozrojdenie (Renessans)
iskustvada, madeniyatta, ilimde antik dauirdin progressiv dasturleri kaytadan tiklene basladi.. Bul
dauir menen Ulli geografiyalik ashiliular menen baslanadi. Bul dauirde ulli progressiv burilis bolip
talpiniushi energiyali adamlar dauiri boldi.
Evropalilar tarepinen Oraylik Aziya, TuslikAmerika xam Indiyaga jol ashildi.
Amerikanin ashiliuinda Ital`ya sayaxatshisi Xristofor Kolumb ati menen baylanisli.
Ertekke aylangan sol zamandagi indiya koplegen adamlardin sonin ishinde sayaxatshilardin armani
edi. 1492 jili 12-oktyabirinde Kolumb Bagam ataularinda bolip keyin ala kuba xam Espan`ole
ataularinda boldi xam ol oyladi Indiya atularinda boldim dep Vest Indiya ataulari dep ataldi.
Ekinshi sayaxati 1493-96 jilliri Kolum taraepinen
Antil`, Dominika, Gvadelupa, Puarte-Riko,
Yamayka, Pinos i dr. Sonday etip sayaxatshi tort reet Amerikaga sayaxat jasap Indiyaga bardim dep
oylaydi.
Sonday etip Kolumbtin sayaxatlari tariyx tarepinen turi baxalanbay baska adam tarepinen
jasalgan sayaxat natiyjesinde materik baska adam ati menen atalip ketti. Amerigo Vespuchi tusinip
jetti bul jerlerdin Indiya emes ekenligine. Onin eline jazgan xati bul adamga dank alip keldi.Bul
xata ol bul materiktin tabiyatin jivopisno suliulap jazip kartalarin tuzedi nemets kartografi Martin
Val`dzemyuller Jana materiktin ashilganligin xam onin amerigo ati menen ataliuin aitti. Bul tuslik
Amerika edi keyin ala 1538 jili belgili Merkator kartasinda barlik Amerika Tuslik xam arka maeika
bir at penen atalip ketti.
Evropalilardin Indiya jol aliu armanlari Evropalilardin portugal teniz juziushisi Vaskko da
Gama (1469-1542) iske asirdi. Ol 1497 jili Lissobonnan shigip Afrikani aylanip shigip arab
lotsmannin jardeminde Kalkutta kalasinin jinindagi Malabar jagalarina jetip keledi.
1519 jili portugalli sayaxatshi Fernan Magellan birinshi marte Dunya boylap sayaxatka
shigadi. Ol Ispaniya porti Sanlukar-de-Barrameda ol Tuslik Amerika xam Alauli jer ataulari
araliginda otkil izledi xam oni tauip tinish okeanga otedi xam sol uakitlari tinish okeannin tinish
jagdayinda bolganliktan ol Tinish okean dep atadi. Tinish xam Xind okeanninan otip Afrikani
aylanip ekspeditsiya ulken jogaltiular
(Magellan xam bes korabl`den tek bir korabl` kaytip keledi) menen 1522 jili ekspeditsiya
ispaniyaga kaytip keledi. Magellan ozininin sayaxatinda Dunya okeaninin bir putinligin xam jerdin
shar siyakliligin dalilledi.
Kolumb, Magellan x.t.b. sayaxatlarina baxa beriu juda kiyin. Birinshi marte tajriybe
tiykarinda jer xakkinda, kurgaklik xam suulardin boliniui xakkinda turi koz-karaslar payda boldi.
Sonday etip jer taniu kontseptsiyasi faktik materiallar menen tiykar salindi. Kayta tikleniu dauirinde
tek Gana territorial ashiliular bolip kalmastan barlik ilimlerde teoritikalik pikirlerdin rauajlaniui
boldi. Ilimiy koz karaslardin rauajlaniuinda Nikolay Kopernik ulken rol` oynadi. Ol sol zamandagi
aleem boyinsha dinniy kozkaraslarga karsi shigip Jerdin Dunya aleminde tutkan ornin ilmiy
tiykarinda dalillep berdi. Kopernik taliymatin eksprimental fizikanin atasi Galileo Galiley kollap
kuuatladi.
XUIII-XIX asirdegi batis Evropa geografiyasi
Bul dauirde ulken territtorial ashiliular bolip xam geograflardin aktiv turde is xareket
basladi. Olardan I.Kant, A.Gumbol`dt, K.Ritter, A.Gettner, E.Reklyu x.t.b.
Territorial`lik ashiliular boyinsha ozinin ulken ulesin koskan Angliya teniz juziushisi
Djeyms Kuk iri Dunya juzlik sayaxatin jasadi. Ol Avstraliya jagalarin ashdi. Onin Tuslik materikti
ashiu armani iske aspadi. Ol ushinshi ekpeditsiya uaginda Gavay ataularinda oltirilip ekspeditsiya
Angliyaga kaytip keledi.
A.Gumbol`dttin (1769-1859) Dunya geografiyasinin rauajlaniuina koskan miynetlerin
exmiyetin baxalau juda kiyin. Bul nemets ilimpazi dala izertleushisi bolip kalmay kornekli teoretik
ilimpaz. Basli izertleu oblasti Oraylik xam Tuslik Amerika. Ozinin 5-jillik sayaxatinda Venesuela,
Kuba, Kolumbiya, Ekvatorda bolip Orinoko dar`yasi boyinsha juzdi. Ekspeditsiya juumaginda 30tomli shigarmasin doretti. G` Puteshestvie v ravnodenstvennie oblasti Novogo sveta v 1799-1804
gg.G` a`9g`9 jili Rossiyanin mirati menen Ural, Altay Kaspiy tenizinin, Sibirdin tuslik-batis bolimin
tekseredi. Xam ozinin G`Mineralogicheskie i geognosticheskogo puteshestviya po Uralu, Altayu i
Kaspiyskomu moryuG` (1837-1842) degen shigarmasin jazadi.
A.Gumbol`dtti srtanovedenienin atasi dep biykar aytpaydi. Sonin menen birge
geografiyada salistirmali metodti oylap tapti.
Asrese zonallik nizamliklarin ureniliui klimat, osimlik, toprak, xaua igalligi x.t.b. ashdi.
Arka yarim shardin birinshi marte izotermasin islep shikti. Ol ozinin bes tomli G`KosmosG` degen
kitabinda teoriyalik bilimlerin topladi.
Gumbol`dt penen birgelikte baska nemets geograf ilimpazi Karl Ritter (1779-1859). Ol
Gumbol`dtka karaganda az sayaxatka shikti. Ol teoretik ilimpaz edi. Ol ozinin 19 tomli miynetinde
geografiya tek tabiat xakkindagi bilim bolip kalmay jamiyetlik kublislardi uyrenedi dedi. Onin bir
kemshiligi jamiyet tabiatga karam(zavisimiy) dep kateshilik etti. A.Gumbol`dt xam K.Ritter batis
Evropa geografiyasinin gigantlari. Bul ekeulerin salistirip bolmaydi. Gumbol`dtin metodologiyalik
platformasi bekkem sebebi ol materialist. Ritter bolsa bul idealist boldi, sol sebebli geografiyalik
nizamliklardi tusindiriude sheklenip kala berdi. Gumboldt ayrim kublislardi analiz etkende jiynagan
materiallarina suyengen jagdaydi dalillep korsetetugin edi.Sonin menen birge Ritter Berlin
Universitetinde kafedra basligi edi. Ol ajayip ustaz edi onin shakirtlerinen E.Reklyu, P.P.Sesmenov
x.t.b. Ritterdin lektsiyasin jas K.Marks tinladi.
Ritterdin shakirti Rattsel` deterministlik ideyani alga surgen alim dep ataladi. Kopshilik
jerde aytiladi Ol geografiyalik jagday adam tagdirin aniklaydi, bir adam ustinen ekinshi adam
ustemlik kiladi degen pikirlerdi aytkan dep xam bul ideya geopolitikanin tiykari bolgan bul
ideyadan Gitler paydalangan. Bunday etip anik aytkan sozlerin yaki anik pikirlerin Ratsel`din
shigarmalarinda okilm xam ushrata almadim, balkim shigarmalarinin bir jerlerinde kate jazilp
ketken pikirler bar shigar, birak onin shigarmalari determinitslik jumis dep aytiuga bolmaydi.
Belgili frantsuz ilimpazi E.Reklyu xazirgi zaman geografiyasinin tiykarin saliushilardan,
kop tomli G`Zemlya i lyudi. Vseobshaya geografiyaG`, G` Chelovek i zemlyaG`. Bul
shigarmalarda dunyanin barlik mamleketlerin, jazip shikti. Reklyu geografiya menen geografiyani
karama-karsi koymadi. Reklyudin jumislari bir neshe shet tillerinde audarildi.
Frantsuz geografiya mektebinin tiykar saliushisi Vidal` de la blash. Ol dunyanin geografiya
xam tariyx atlasin, Dunya juzinin geografiyasin kop tomli miynetin jaratti. Onin teoritikalik
jumisinan G`Printsipi geografii chelovekaG`.
Xa`X xam XX asrdegi Rossiya Geografiyasi
Bul dauirde Rossiyada geografiya tez pat penen rauajlandi. Geografiyalik jamiyet
geografiyalik ilimnin rauajlaniuina tiykar boldi.
Russlardin dunyani aylanip juziuleri, Antarktidanin ashiliui, Orta Aziya xam Sibir` xam
geografiyalik mekteplerdin payda boliui, geografiya biliminin tiykarin saldi.
Birinshi marte Dunya boylap juzip shikkan bul F.Kruzenshtern xam yu.f.Lisyanskiyler
boldi. Olar birkansha ataulardi ashdi. Bulardan keyin russlar 28 ret Dunya boydap juziuleri boldi.
F.F. Bellinsgauzen. xam M.P.Lazarevlar tuslik yarim sharda polyar oblastlari boylap juziuler edi.
18200 jili 28-yanvar`da tuslik materik ashildi. Antarktidan baska 29 ataulardi ashdi.
Ilimiy geografiyalik mektepler- ilimiy mektepler degende uliuma metodologiyasi bir,
uyrenip atirgan kublislar ga uliuma birdey koz karaslar, xam metodlari bir bolgan bir gruppa
ilmpazlarina aytamiz.
Bizlerge malim ayemgi Gretsiya mektebi. Ilimiy mektepler menen iri
ashiliular baylanisli. Ilimiy mektepler basshisiz bolmaydi,ol sol gruppanin ideyalarinin
generatorlari, yagniy kolliktivtin miy xam sholkemlestiriushisi. Ilimpazlar xar kiyli mekemelerde
isleui mumkin birak bir adam dogereginde jamlenedi.
Ilimiy mekteplerdin payda boliui bul taza bagitlar menen baylanisli.
Geografiyada ilmiy mektep XIX asrde payda bolip, jagday tolik juuap bermeytugin edi.
1832 jili Askeriy akedemiyanin bas shtabinda birinshi geografiya mektebi duzile basladi, bul jerde
askeriy sabakliklar menen askeriy geografiya, stratigiyalik xam taktikalik jumislar ushin paydalaniu
jagdaylarina karap ayrim territoriyalardin geografiyalik ayirmashiliklarin uyreniu edi.
Rus geografiya jamiyetinin ilimiy mektebi Peterburgta duzilip 1845 jili bugan F.P.Litke,
K.I.Arsen`ev, K.M.Ber, V.I.Dalya, I.F.Kruzenshternler agza boldi. Geografiya jamiyetinin
prezidentleri imperator familiyalari boldi vitse-prezidenti Litke.F.P. keyinnnen P.P.Semenov-TyanShanskiy boldi. Bul ilmiy mekteplerdin en basli kemshiligi geografiyalik bilim jetispeytugin edi
sonin ushin 1884 jili Moskva Universitetinde geografiya xam antropologiya kafedrasinda, 1887 jili
Peterburg universitetinde geografiya mektebi payda bola basladi.
Rossiya xam shet eller geografiyasi ushin kop miynetlerin korsetkenilimpaz P.P.Semenov
boldi. Kopkirrali ilimpaz, ajayip sholkemlestiriushi 1873-1914 jillar araliginda geografiya jamiyetin
baskardi. Bul dauirler ishinde ilim izertleu islerinin orayi sanaldi xam bul mektep Semenov-Tyanshanskiy dep ataldi. Ol ajayip dala izertleushisi xam ekonomist boldi. Ol 1856-57, 1886-87 jillari
Tyan`-Shan` tau sistemasin kompleksli uyrendi.
1864-1874 jillari P.P.Semenov-Tyan-Shanskiy oraylik statistikalik komitetti baskardi, xam
Rossiya xalkinin (perepis`)
geografiyalik-statistikalik
esap aliuga basshilik kilip, juumaginda G`Rossiya imperiyasinin
sozligiG`
miyneti
shigadi.
Bunnan
baska
G`Rossiya.
Polnoe
geograficheskoe opisanie nashego otechestvaG`. G`Jivopisnaya RossiyaG` miynetleri bar.
P.P.Semenov-Tyan-Shanskiy Mamleketlik sovetttin agzasi, jivipislerdin znatogi boldi. Onin 700
aslam ajayip Gollandiya masterlerinin kollektsiyasi bolip xazirgi uakitta Ermitaj zallarin bezep tur.
Bul kop kirraliiri ilimpaz oz atrapina jas, kaytpas, bilimli, belgili ilimpazlardi jiynadi.Olardan
N.P.prejevalskiy(1839-1888), N.A.Severtsov, P.A.Kropotkin, N.N.Mikluxo-Maklay, A.I.Voeykov,
I.M.Mushketov i.t.d.
Moskva Universitetinde D.N.Anuchinnin ilimiy mektebi.- 1884 jili Moskva universitetinde
birinshi marte geografiya kafedrasi duziledi. Bul kafedrani xar tarepleme ilimiy jaktan Ken bilimge
iye bolgan, antropolog, etnograf, arxeolog, tabiy geografiya, geomorfologiya, ulketaniu boyinsha
kaniyge D.N.Anuchin baskardi. Anuchinnin pikirinshe geografiyanin ob`ekti orinlardin xam
tochkalardin kenislik boyinsha katnaslari esaplangan. Anuchinnin shakirtlerinen L.S.Berg,
A.A.Borzov A.S. Barkov, A.A.Kruber, B.F.Dobrinin,I.S.Shukin, A.N.Djavaxishvili x.t.b. L.S.Berg
(1876-1950) tabiyiy geografiya xam zoologiya boyinsha oz jumisin baslaydi. Ol Sibir` Orta Aziya
kollerin uyrenip ozinin belgili G`Aralskoe moreG` degen kitapin jazdi. Ol Aziyanin kurgakshilik
tarepke rauajlanip atirganligin biykarlaydi. Sonin menen birge geomorfologiya menen shugillanip
l§sslardin kelip shigiui xakkinda teoriyalardi islep shigaradi. A.A.Kruber (1871-1941) Anuchinnin
shakirtlerinen bolip ol ulke taniu xam karstlar menen shugillangan onin belgili G`zemlevedenie G`
degen miynetinde adam xam tabiyat arasindagi baylanislar tolik suuretlengen. Peterburg
Universetindegi geografiya . En belgili geogriflardan A.I.Voekov geografiya kafedrasin ashadi. Bul
geografiya kafedrasina V.V. Doguchaev ilimiy tiykar salgan edi. Daguchaevtin en bir ulken ilimge
koskan xizmeti bul toprak taniu ilimin jaratti.Landshafttin aynasi bul toprak dep tusindirip tabiyiy
sistimalardin ayirmashligin korsetip turadi. Onin belgili jumislarinan G`Russkiy ChernozemG`
G`Nashi stepi prejde i teper`G`. Sonin menen birge tabiygiy zonalar xakkinda taliymat islep shikti.
A.N.Krasnov(1862-1914)-geograf, botanik, sayaxatshi. Ol chay osimliginin Rossiyada
akklimatizatsiyasin uyrendi. Ol 1912 jili zakavkaz`ege kelip dunyadagi en belgili Batumi botanika
bagin sholkemlestirdi.
V.I.Vernadskiy (1863-1945) Dokuchaevtin Poltava ekspeditsiyasina katnasip keyin ala xar
tarepleme geolog, geoximik, radiogeolog ilimpaz bolip jetilsedi. Ol geoximiya xam biosfera
xakkinda taliymatti islep shigadi.
Sovet dauirindegi geografiya bagdarlarinin rauajlaniui.
Sovet dauirinin ornaui menen geografiyanin aldinda tabigiy resurslardi uyreniu turdi. En
basli kiyinshilik bul kartalardin jokligi boldi.
Sol sebebli 1918 jili baslangan mlln masshtabtagi kartalar 1946 jili juumaklanip 180 karta
tuzildi. Arka muz okeaninin jaga siziklari tuzildi. Tauli rayonlarda en balent jerler aniklandi
Kommunizm shini 7495m.
Sovet dauirinde ilimiy-geografiyalik mektepler kushli rauajlanip, onda D.N.Anuchin,
B.F.Dobrininlar ulketaniu xam tabiy-geografiyalik jaktan uyreniu xam rayonlastiriu boyinsha ulken
jumislar islendi. N.A.Gvozdetskiy tabiygiy geografiya kafedrasin baskarip karst boyinsha kanige
edi. Bunnan baska Borzov mektebi geografiyalik sintez, kartografiyalik metodlar menen isledi.
Onin shakirtlerinen N.A.Solntsev, D.L.Armand, K.I.Gerenchuk i.t.d.
Dokuchaevtin ilimiy mektebi toprak boyinsha botaniko-geograflar, geograflardi shigaradi.
L.S.berg landshaftovedlerdin atasi dep biykar aytpagan.Ol eki tomli G`Geograficheskie
zoni Sovetskogo SoyuzaG` (1847-1952) gg
miynetinde sistemali podxod, tariyxiy, ekologiyalik
usillar kollanildi. Sonin menen birge ol glyatsiolog edi.
Geoximiya boyinsha B.P.Polinovtin mektebi-geoximiya landshaftovedenie boyinsha
teoriyanin tiykarshisi boldi. Shakirtlerinen M.A.Glazovskaya, A.I.Perel`man i.dr.
Grigor`evtin
geofizika
landshaft
mektebi-
tabiygiy
geografiyalik
protsesslerdi,
geografiyalik kabikta, ayrim zonalar, landshaftlarda payda boliuin uyreniu
Geografiyaliq ilimiy mektepler ha`m ideyalar
Ta`biyg`iy ortaliqtin` adamg`a ta`siri haqqinda qizig`iwshiliq ju`da` erteden payda bolg`an.
Bul haqqinda ko`z-qaraslar ha`r qiyli bolip, ayrimlari ta`biyattin` adamlarg`a ta`sirin toliq
biykarlasa,
ayrimlari
adamlardin`
minez-quliqlarinan
baslap,
rawajlaniw
tsivilizatsiyasin
qorshalg`an ortaliq penen baylanistiradi.
Keyingi rawajlang`an ko`z-qaraslardan bul ma`selege baylanisli, filosofiyaliq bag`darlar
bolip, bular geografiyaliq determenizm ha`m geografiyaliq possibilizm ag`imlari edi. Sovetler
soyuzi da`wirinde bul bag`darlar ilimiy emes dep qaralandi, a`sirese «antropogeografiya» ku`shli
(kritikalandi) ayiplandi. Yag`niy bul burjuaziya ilimi dep ataldi. Bunday tartis pikirler ko`binese
ideologiyaliq xarakterge iye boldi.
Insan ha`m ta`biyat arasindag`i baylanislar haqqinda ko`z-qaraslardi izbe-izlik penen
ko`rip shig`amiz.
Adam menen ta`biyat ortasindag`i baylanislar haqqinda bizin` eramizg`a shekem 460-370jilda jasag`an Demokrit o`z shig`armalarinda qorshalg`an ortaliqtin`, a`sirese klimattin` organikaliq
du`n`yag`a ta`siri haqqinda jizg`an edi.
Gerodot (490-424-jil b.e.sh.) o`zinin` «Tog`iz kitaptag`i tariyx» kitabinda adam ha`m
ta`biyat ortasindag`i ma`lim bir baylanislar haqqinda pikir ju`rgizedi. Ha`r qiyli ma`mleketlerdin`
ta`biyati, adamlardin` turmisin jaza otirip, ha`r qiyli ta`biyatta jasaytug`in adamlardin` turmis
jag`dayi, ha`r qiyli xojaliq tu`ri bolip, ha`r qiyli o`nim jetistiredi, olar bir-birinen fizikaliq ha`m
psixalogiyaliq jaqtan ajiraladi dep jazg`an edi.
Gippokrat «Hawa, suw ha`m orin haqqinda» degen jumisinda, ta`biyg`iy ortaliqtin` adam
fizilogiya ha`m psixalogiyasina ta`siri haqqinda jazg`an edi. Ol «doktor o`zine tanis emes qalag`a
kelgende qalanin` jaylasiwina itibar beriw kerek, yag`niy qala ku`n shig`arg`a, shamalg`a, ku`n
batarg`a qarag`anlig`i, suw menen qalay ta`miynlengenligi, suwi qattima, jumsaqpa, suw qay jerden
ag`ip o`tken, baslaniwi qalay, tuzlig`i, awqat pisiriwge ta`siri barma, joqpa, jeri qalay-o`simlikke
bayma, ya o`simlik joqpa, klimati issima, suwiqpa» degen sawallarg`a juwap izlewi kerek degen
edi. Sonday etip Gippokrat ta`biyg`iy jag`daydin` adam den-sawlig`i ha`m adam ruxina ta`sirin
u`yrendi ha`m medik-ekologiyaliq izertlewlerge baslama saldi.
Adam ha`m ta`biyat arasindag`i baylanislar mashqalari orta a`sirlerde izertlenbegeni
menen u`lketaniw jumislarinda
ta`biyatti, xojaliq, xaliqti su`wretlegen ko`plegen shig`armalar
bolip,biraq olar arasindag`i baylanislar su`wretlenbegen.
Adam ha`m ta`biyat arasindag`i baylanislar haqqindag`i XVIII-a`sirde filosof materialistler
jumislarinda u`lken itibar berilgen. Bul izertlewler Sharl Lui Montesk`e (1689-1755) jumislarinda
ko`riwge boladi. ha`m oni geografiyaliq determenizm tiykarin saliwshi dep atadi.
Montesk`e sotsialliq qubilislardi ta`biyg`iy jag`dayg`a baylanistirdi. Ta`biyg`iy ortaliq,
a`sirese klimat, ja`miyettegi barliq qubilislardin` aniqlawshi sebepleri boladi degen edi. Ol o`zinin`
«Ruxlar haqqinda nizamlar» shig`armasinda suwiq klimattin` adamlari ku`shli shiniqqan boladi,
orta klimattin` adamlarinin` turmis jag`daylari turaqsiz boladi, sebebi bul jerdin` klimati turaqsiz, al
issi klimatta dene ku`shin joytadi. Sonin` ushin issi ha`m ig`alli klimatta adamlardin` psixikasi
a`zillengen boladi. Ta`biyattin` qatan` qubilislari-tayfunlar vulkanlardin` atiliwi, suw basiwlar
adamlardin` erkinligin basip taslaydi. Sonin` ushin xaliqtin` u`stinen zulimina o`tkeriw ju`z beredi,
ha`mde tu`slik ma`mleketlerdin` (despot) zulimli sheksiz hu`kimdarlig`i geografiyaliq ortaliqqa
baylanisli. Al tuslikke qarama-qarsi bolg`an arqa zonanin` qatan` ta`biyati adamdi balaliqtan
psixikasin ha`m erkinligin shiniqtiradi. bul jerde siyasiy basqariwdin` erkinlik tu`ri payda boladi
degen edi. Montesk`ennin` bul ko`z-qarasin bir qansha ilimpazlar qollap quwatlaydi.
Angliyanin` sotsialog-ilimpazi G.T.Bokl` (1821-1862) o`zinin` «Angliyanin` tsivilizatsiya
tariyxi» jumisinda ja`miyetlik ha`m ma`deniy rawajlaniwinda geografiyaliq ortaliqtin a`hmiyetin
keltirip o`tedi.
Biraqta onin` Montesk`eden ayirmashilig`i, ol adamlardin` biologiyaliq jaqtan ten`
ekenligin, biraq ta`biyati xojalig`i ha`m ma`deniyatinin` rawajlaniwinda geografiyaliq ortaliqtin`
ha`r qiyli ta`sir etiwin keltirip o`tedi. Ja`miyettin` rawajlaniwin geografiyaliq ortaliq belgileydi dep
Evropa tsivilizatsiyasi ha`m ayrim
xaliqlardin` ma`deniy jaqtan toliq rawajlanbag`anlag`in
geografiyaliq ortaliq penen baylanistirip da`liylep ko`rsetedi. XIX-a`sirde adam ha`m ta`biyat
arasindag`i mashqalalar geografiyaliq jumislarda ushirasadi. K.Ritter (1779-1859) ha`m
F.Rattsel`din` (1844-1904) jumislarinda jerdin` ta`biyati ha`m xaliqlar haqqinda toqtap o`tip, ha`r
bir xaliqtin` o`zine ta`n ma`deniyatin ha`m turmis jag`dayin ta`biyg`iy ortaliq penen baylanistirip
u`yrenedi.
K.Ritter «Jer taniw» pa`ninin` tiykarin saliwshilardin` biri bolip, onin` pikirinshe bul ilim
adam menen ta`biyat ortasindag`i baylanislardi u`yrenedi. Ol jerdi adamnin` jasaytug`in u`yi dep
esapladi.
Geografiyaliq ortaliqtin` o`zgeriwin al tsivilizatsiyanin` tabislari dep tu`sindirdi. Ritter
birinshilerden bolip adamnin` ta`biyatqa keri ta`sirin korsetip o`tti.
Leyptsig universitetinin` professori F.Rattsel` adam ha`m ta`biyat arasindag`i baylanislardi
ekologiyaliq ta`repten u`yrendi. «Jer ha`m o`mir» Antropogeografiya «Narodovedenie» i dr
shig`armalarinda ta`biyatti adam jasaw ortalig`i dep tu`sindiredi. Sonin` menen birge xaliqlardin`
ma`deniyatinin` rawajlaniwin ta`biyattan qolaylig`ina baylanistirip bizler tu`sinemiz dep jazadi «jer
betindegi jabayi xaliqlardin` jasaw orinlari, jer betinin` suwiq, issi ellerinde, ayrim ajiralip turg`an
atawlarda, barip bilmeytug`in tawlarda, sho`llerde bolg`anliqtan olarda diyxanshiliq ha`m
sharwashiliq rawajlaniwina mu`mkinshilik joq, misali: Avstraliya, tu`slik Amerika, ta`biyg`iy
jag`daylari
bayliq
tan`lawg`a
jag`day
tuwdiratug`in,
o`nimdarli
topiraq
ha`m
miynet
ma`deniyatinin` rawajlaniwina u`lken a`hmiyetke iye» degen edi.
K.Ritter ha`m F.Rattseldin` izertlewlerin dawam ettiriwshi ilimpazlardin` E.Reklyu,
A.Gyuyo, P.P.Semenov-Tyan`-Shanskiy, L.I.Mechnikovlar boldi. Frantsuz geografi E.Reklyu
o`zinin` «Adam ha`m jer» jumisinda adamzat tariyxin, adam menen ta`biyat arasindag`i baylanislar
tariyxi dep, bul bag`dardi «mezeologiya» dep atadi. Bunnan basqa ol birinshi bolip «geografiyaliq
ortaliq» tu`sinigin kiritip, bul adamdi qorshag`an ortaliqti tu`sinigi dep ataydi.
E.Reklyudin` sha`kirti L.I.Mechnikov o`zinin` jumislarinda adam ha`m ta`biyat arasindag`i
baylanislardi ta`biyg`iy tariyxiy protsess dep esapladi. Onin` ha`mmege belgili bolg`an
«Tsivilizatsiya i velikie istoricheskie reki, Geograficheskaya teoriya razvitiya sovremennix
obshestv» shig`armasinda, kollektivlik miynet ta`biyatti jaqsi ta`replerge o`zgertirip onin`
o`nimdarlig`in asiradi, bunday miynettin` arqasinda ja`miyetlik qatnaslar kelip shig`adi degen edi.
Ol
ma`deniyattin` ha`m
tsivizatsiyanin` rawajlaniwinda suwdin` rolin,
a`sirese
da`r`yalardin` a`hmiyetin aytip o`tti. Tariyxiy da`r`yalar tsivilizatsiyanin` basli dvigateli bolip, ol
kollektivlik jumislardi sho`lkemlestiriwge jag`day tuwdiradi. Ta`biyatti o`zlestiriwde ha`m
ta`biyattin` injiqliqlarin shesheiwde a`lbette kollektivlik jumis u`lken a`hmiyetke iye. Ha`mde
toplang`an miynet da`stu`rleri awladtan-a`wladqa o`tip ta`biyattan paydalaniwdin` qiyin usillari
adamlardi biriktiriwge ma`jbu`rleydi degen edi.
Adam ha`m ta`biyat arasindag`i baylanislar ha`r qiyli waqitta ha`r qiyli geografiyaliq
regionlarda ha`r qiyli ju`z beredi.
Etnoslardin` ha`m ta`biyg`iy ortaliq penen baylanislari haqqinda ha`zirgi zaman
geografiyasinin` ha`m universitet geografiya mektebinin` tiykarshisi D.A.Anuchin (1843-1923)
shug`illandi. Ol o`zinin` jer taniwdin` geografiyasi kurs lektsiyasinda (kurs lektsiy geografii
zemlevedeniya) ha`m tag`i basqa u`lketaniw jumislarinda, xaliq onin` tig`izlig`i, etnografiyaliq
qurami, xojalig`i, ma`deniyati ha`m turmisin u`yrenip, olar arasindag`i ayirmashiliqti ta`biyg`iy
jag`day menen baylanistiradi.
Adam geografiyasi (antrogeografiya) bul geografiyanin` bir tarmag`i boliw kerek ha`m
geografiya iliminin` birligi boyinsha bir qansha jumislar alip barildi, yag`niy ta`biyg`iygeografiyaliq
qubilislardi
u`yrenip
qoymastan,
xaliqlardin` xojaliq
ha`m
ma`deniy is-
ha`reketlerinde esapqa aliw ha`m bulardin` arasindag`i baylanislardi u`yreniw za`ru`r dep esapladi.
Adam ha`m ta`biyat arasindag`i baylanislar mashqalasi menen Moskva universitetinin`
professori A.A Kruber shug`illandi. Ol o`zinin` «Obshie zemlevedeniya» miynetinde adam ha`m
ta`biyat arasindag`i baylanislar toliq u`yrenilip «adam ta`repinen islengen ha`m paydalang`an zatlar
kiyim, u`y-jay, iseniwshilikleri menen inaniwlarina shekem ta`biyat ta`sirin ko`rsetip turadi» degen
edi.
Kruberdin` pikiri boyinsha ma`deniyattin` rawajlaniwinda adam menen ta`biyat arasinda
jan`a baylanis sabag`i payda boladi. Buri bizler baylanisti ma`deniyattin` min` tu`rge iye
sheksizliginen ko`remiz degen edi. Bul baylanislardi izertlewdin` eki joli bar.
1) Izbe-izlik penen ta`biyg`iy-geografiyaliq faktorlardi u`yreniw ha`m olardin` adamg`a,
materialliq ha`m ruxiyliq ma`deniyatina ta`sirin teren`nen u`yreniw.
2) Adamzattin` jer betinde tarqaliwin sistematikaliq tu`rde su`wretlew. Olardin`
ayirmashilig`in, jer betinin` ha`r qiyli jerlerinde jetilisken ma`deniyatin ha`m ta`sirin tu`sindiriw
za`ru`r degen edi.
Sonday etip A.Gumbol`t, K.Ritter, F.Rattsel`, E.Reklyu, L.I.Mechnikov, D.N.Anuchin,
A.I.Voeykov, A.A.Kruber h.t.b. ilimpazlardin` izertlew jumislarinin` orayinda adam ha`m ta`biyat
boldi. Olar ta`biyattin` ha`r qiylilig`in, xaliqlardin` jaylasiw ayirmashiliqlarin, xojalig`in ha`m
ma`deniyatin u`yrene otirip adam ha`m ta`biyat arasindag`i baylanislardi ko`rsete bildi.
Sovetler da`wirinde bul ilimpazlardi geografiyaliq determenizm ta`repdarlari dep,
kemshilikleri bo`rtirilip u`lken kritikag`a ushiradi.
Ja`miyettegi bunday qarama-qarsiliqlarg`a qaramay 50-jillardin` basinda etnograf ha`m
arxeologlar B.V. Andrianov, M.G Levin, N.N.Cheboksarov, V.P.Alekseev,
bul mashqalag`a
marksistlik ideyalarg`a su`yengen jag`dayda xojaliq-ma`deniyat tipleri (xozeystvenno-kul`turnix
tipov XKT) ha`m tariyxiy-etnografiyaliq oblastlar (istoriko-etnogeograficheskix oblastey IEO)
ajratilg`an tipologiyada, xojaliq-ma`deniyat tipleri o`zine ta`n sotsial-ma`deniyat sistema retinde
qaralip adamlardi ma`deniyattin` ja`rdeminde, xojaliq is-ha`reketleri arqali ta`biyg`iy resurslar
menen baylanistirdi.
Ha`zirgi haqitta bul mashqalani sheshiwde filosoflar, tariyxshilar, geograflar, etnologlar
belsendelik penen qatnasip atir. V.S.Jikulinnin` pikirinshe tariyxiy geografiyanin` da`stu`riy
ma`selesi adam ha`m ta`biyat arasindag`i baylanislardi u`yreniw degen edi. Ol ta`biyat, xaliq ha`m
xojaliq arasindag`i baylanislar adamnin` qorshalg`an ortaliqqa ta`sir da`rejesin ha`m sipatlamasin
ko`rsetedi dep esapladi. Landshaftlardin` o`zlestiriw tariyxin u`yreniwde awil-xojaliq texnologiyasi
menen islep shig`ariw ku`shlerin rawajlandiriw da`rejesi ha`m islep shig`ariw qatnasiqlarin bir
ta`repten, ekinshi ta`repten landshaft xarakteri menen u`yreniw kerekligin tu`sindirip o`tti.
Moskva universitetinin` ta`biyattan aqilg`a muwapiq paydalaniw kafedrasinda ta`biyattan
paydalaniw mashqalalarinin` sheshiwde tariyxiy - geografiyaliq bag`darlari islep shig`ilg`an. Bul
jan`a geografiyaliq izertlewler ta`biyattin` jag`dayi, antropogen o`zlestiriwdin` ayirmashiliqlari
ha`m territoriyanin` xojaliq maqsetleri ushin paydalaniw arasindag`i baylanislardin` nizamliqlarin
u`yreniw bolip esaplanadi.
I.I.Nevyajskiy ta`repten ajiratilg`an ta`biyg`iy-xojaliq sistema (PXS) bul baylanislar
ken`islik-waqit ob`ektleri ta`biyg`iy jag`daylar ha`m xojaliq yaki xaliqtin` is-ha`reketleri menen
xarakterlenetug`in belgili ob`ektler. Keyinrek bul sistemag`a etnoslardi qosqan jag`dayda etnosotsialliq ta`biyg`iy xojaliq sistemasi dep ajiratilip bul sistemada landshaft shegarasi onin` ishki
strukturasi adam miyneti menen o`zgertilgen menen aniqlanadi degen edi.
Bunday pikirge K.V.Zvorikin awil-xojaliq jerlerin bonitirovka mashqalasin sheshkende,
jerge baxa bergende tek g`ana topraqqa baha berip qoymastan, usi topiraqti qayta islewde ha`m
texnologiya ma`deniyatti yaki jerdi islew ma`deniyatin yag`niy xaliqtin` etno-sotsialliq
ayirmashiliqlarin esapqa aliw kerek degen edi. Yag`niy jerden effektiv tu`rde paydalaniwdi
bahalag`anda, topiraq penen adam arasindag`i baylanis, onin` texnika ha`m texnologiya menen
ta`miynleniwin g`ana esapqa almay, onin` ma`deniyatin, bilimin, ta`rbiyalig`in en` basli minezqulqin u`yreniw za`ru`r dep esapladi.
Juwmaqlay kele soni aytip o`tiw kerek, tariyxiy da`wirde idlimpazlar ba`l ma`selege ha`r
qiyli ko`z-qaraslar menen jandasti. Solardan ko`pshiligi ta`biyg`iy geografiyaliq faktorlardin adam
o`mirine ha`r qiyli ta`sir jasaytug`inlig`in, a`sirese siyasiy ha`m sotsial turmisina ta`sir etiwin
tu`sindirip o`tti. Bul tu`sindiriwlerde ayirimlari qa`te-kemshilikke jol qoyip, ayrim xaliqlardin`
sotsialliq rawajlaniwlarin ta`biyg`iy jag`day belgileydi dep ta`biyattin rolin asirip ko`rsetti. Sonin`
ushin bulardi geografiyaliq determinizm wa`killeri dep esapladi.
Keyin ala bul ideyag`a qarama-qarsi geografiyaliq indeterminizm qoyilip, bunda
ta`biyattin` sotsialliq protsesslerge ta`siri tu`pten biykarlandi.
Bunin` na`tiyjesinde geografiya iliminde ha`m ta`biyattan paydalaniwda u`lken qa`telerge
jol qoyildi, yag`niy adam menen ta`biyat arasindag`i baylanislar esapqa alinbadi.
Sonin` menen birge aytip o`tiwmiz kerek geografiyaliq determinizm ta`biyat penen
ja`miyet qubilislarinin rawajlaniw baylanislarinin` sebeplerin aship bere aldi. A`sirese bul
baylanislardi u`yreniw ha`m ta`n aliw, du`n`ya ekologiyaliq dag`daristi o`z basinan keshirip atirg`an
waqitta, qorshalg`an ortaliqti saqlap qaliw qa`wipli jag`dayda ekenligin, uliwma aytqanda
adamzattin` o`miri ha`m keleshek ta`g`dirine baylanisli ekenligin esapqa alg`anda ju`da` za`ru`r
bolip tabildi.
6.Geografiyanin metodologiyasi
Metodologiya degenimizde kalegen izertleulerdin tiykarin kuraytugin
uliuma teoriyalik jagdayi yagniy dunyani ilimiy jaktan uyreniu metod taliymati. Belgili
filosov-materialist F.Bekon metod bul shirak degen edi. Uliuma dialektikalik metodtan baska xar
bir pannin oz metodi boladi. Ol ilimnin mazmunina, onin uaziypasina, jamiyettegi ornina baylanisli
boladi. Geografiyanin metodidan otuden aldin onin ayirmashiligin biliuimiz kerek. A) geografiya
rauajlaniushi territoriyalik ob`ektlerdin kenislik boyinsha katnasi xakkindagi ilim.
B) Geografiya eki sferada rauajlanadi tabiygiy xam jamiyetlik, V) Geografiya – bul
kompleksler xakkinda ilim (tabiygiy, sotsiallik, tabiygiy-jamiyetlik), G) Geografiya buloz-ara
baylanislar, oz-ara tasir etiushi, ilim. Tiykargi metodi akad. B.M.Kedrov tarepinen islengen
geometod bolip esaplanadi.
Uliuma oz-ara baylanislar xam bir-birine tasir etiushilik printsipi
Geografiyalik kabik, landshaft Katlami, korshalgan ortalik territorial islep shigariu
kompleksi (TPK) x.t.b. ishki xam terennen bir biri menen baylanisli. Bunday baylanislar vertikal`
xam gorizantal boladi. Vertikal`-bul bir ob`ektin komponentlerarasinda ms;landshafta rel`ef, klimat,
toprak, osimlik, kalada-sanaat, xalik, kommunikatsiya, x.t.b.baylanis. Gorizantal` baylanista
geografiyalik kompleksler bir biri menen baylanista boladi.
Tabiiyattagi baylanis- Bizler mektep programasinan bilemiz jerdin shar siyakliginan xar
kiyli kenlik xar kiyli kuyash radiatsiyasin aladi.
Bulgeografiyalik kabikti zonallik strukturasina tasirin jasaydi, xar bir zonanin ozine tan
klimati, topragi, osimligi, xayuanat dunyasi, landshaftlari. Togayda, dala, sholde, rel`ef, toprak, xam
osimlikler menen oz-ara baylanista boladi. Egerde sol komponentlerdin bireui ozgerse kalgan
tabiattin komponentleri ozgerip baradi. Msaliga alatugin bolsak Amudar`yada, Sirdar`yada suudin
azayiui menen Aral tenizinin kaddi ozgeriui baslandi, bul oz gezeginde Aral boyi landshaftlarinin
ozgeriuine alip keldi. Bul sebep xam natiyje arasindagi baylanisti korsetedi, sebeb (dar`ya suuinin
azayiui) natiyje (landshaftlardin jagdayinin ozgeriui.
Jamiyettegi oz-ara baylanis- jamiyettegi baylanislar tabiyattagi baylanislarga karaganda
turakli emes, ol tez-tez ozgerip turadi. Ms Sovet
Mamleketinin tarkaliui menen xar bir respublika oz aldina garezsiz mamleket bolip xojalik
alip bariular, olardin strukturasi ozgerdi. Sogan baylanisli jamiyettede bir-birine baylanisli ozg ere
beredi. Ms.ekonomika, xalik, madeniyat, siyasat arasindagi baylanis ozgere basladi.
Tabiat penen jamiyet arasindagi baylanis- adamnin payda boliui menen, jamiyettin duziliui
menen Adam-jamiyet-tabiyat ortasinda tigiz baylanis bola basladi. Adam tabiattin bir bolegi,
miynetinin arkasinda ol jamiyet adamina aylandi. Ozinin barlik tariyxiy dauirinde jamiyet tabiyat
penen tigiz baylanista bolip keldi. Sebebi Adam ozine kerekli narselerdi tabiyattan aladi. Xam
sonin menen tabiyat arasinda tigiz ornaydi. Bul baylanis jamiyettin rauajlaniui menen terenlese
baradi. Keyingi uakitta tabiyattan paydalaniudin kolemi oskenlikten xam tabiyat mumkinshiligin
esapka almay paydalanip atirganliktan tabiyat penen jamiyet arasindagi baylanis buzilip tabiyatka
keri tasirin korsetip atir tabiyattagi bunday kolaysiz ozgerisler natiyjesinde ekologiyalik jaktan
buziliui jamiyetke keri tasirin korsetpekte sonin ushin planetamizdin tabiyati ozgerip barmakta .
Bunnan baska planetamizdin xalikinin sani kobeyiui tabiyattin resurslarinan paydalaniui darejesine
artip bariuina tasirin korsetedi. Sol sebepli tabiyat xam jamiyet arasinda baylanis keskinlespekte bul
baylanisti tartipli turde saklau ushin Adam xam tabiyat ortasindagi baylanisti terenletip bariu kerek.
Kompleksli usil.
Eger biz tabiatti tusinbekshi bolsak oni bir putinligishe koriuimiz kerek. Bul usil menen
Dokuchaev mektebinin ati belgili bolgan edi. Olar tabiyattin ayrim komponentlerin bir putinligishe
xam tabiattagi kublis xam protsesslerdin oz-ara baylanisin xam olardin bir-birine tasir etiushiligin
esapka algan jagdayda koriletugin edi.
Bul usil tabiyat xam jamiyet arasindagi baylanisti uyreniude kennen paydalanadi.
Bul baylanis ekonom geograflar basli uyreniu ob`ekti xam oni jaksilap eslep kaliu kerek
degen edi N.N.Baranskiy. Ol xesh uakitta tabiyattan sekirip otiu mumkin emes, xam tabiyiy
geograflar kol tiymegen yagniy buzilmagan tabiyat penen islespeydi, olarda adam tarepten tasiri
bolgan tabiyat penen isleskenlikten, tabiyat penen jamiyet arasindagi baylanistin komplekisli usil
menen uyreniledi. Sonday etip geografiyada kompleksli usil menen kennen paydalanip kelgen xam
bir putin tusinik «landshaft», «tabiygiy kompleks» «ekonomikalik rayon» payda bolmakta.
Sistimali usil ilimde 40 jildan baslap rauajlandi. L. Bertalanfi bolip sistema tusinigin
endirdi. Sistema bul bir-biri menen tigiz baylanista bolatugin elementler kompleksi .Xazirgi
uakitta «sistemnost`»
«Sistemniy podxod», «sistemniy analiz» degen tusinikler
ilimge kundelikli turmista
islenetugin bolip atir.
Sistemalik usil - koplegen ob`ektlerdi bir putinligi menen xam gruppalarga bolip uyrenip
ob`ektlerdin ishki kasiyetlerin aship korsetip olardi matematikalik kayta isleuge tayarlaydi.
Sistema teoriyasina: bir putinlik, struktura, funktsiyasi, oz-ozin bagdarlau, turakligi kiredi.
Xar kanday sistema belgili bir ortalikta payda boladi.
Jer betindegi xar bir ob`ekt: osimlik, xayuanat, adam, etnos,rel`ef, toprak, diykanshilik
tipleri, sanaat islep shigariui sistemali analiz etiledi. Sistema – bul turakli payda boliu. Ms., Adam
organizmin bir sistema dep alatugin bolsak, ol stress jagdayinan turakli jagdayga otedi, togaylar
kesilse ornina togay astenlik penen tiklene baslaydi. Uliuma buringi jagdayini keliu ushin jagday
tuuliu kerek. Ms; adamga tinish jagday jaratiu kerek eger stressin emleu ushin, yaki emleu kerek,
yaki togay ornina tusiu ushin oni tinish koyiu kerek. Sistemali usilda ob`ektke janasha karau kerek,
ogan mugdarli korsetkishlerine Baxa beriu menen birge onin grafikalik modelin jaratiu kerek. Sonin
ushin sistemali metod praktikalik axmiyetke iye.
Geosistemali kontseptsiya- geosistema dep tabiygiy payda boliu yagniy-bul tabiygiy
sistema( tabiygiy sistema, landshaft).
Geosistema tusiniginde birinshi boliminde onin territorial`liginda. Buni albette atap otiu
kerek, sebebi (Adam, xayuan organizmi, til sistemasi x.t.b. territoriyaga iye emes) sonday etip
geosistema malim bir territoriyaga iye.
Geosistemalar tusinigi
eki gruppaga boledi 1).ishki tuzilisin aniklaushi tusinikler-
«komponentler», «baylanis», «katnas», «ortalik», «birputinlilik», «struktura», «sholkem».
2).Funktsionirovaniya (xareket etiu) tusinigine(«funktsiya», «turaklilik», «ten-salmaklilik»,
«kaytiushi baylanis».
Sistema elementi tusinigi geosistemanin geosistemanin en minimal`
bolimi yaki en maksimal jagdayi.
Geosistemanin birputinligi- bul ishki birligi, avtonomligi, belgili darejede korshalgan
ortaliktan garesizligi kiredi.
Geosistemanin turakliligi- bul sirtki tasirge katnasi.
Geosistema dinamikasi- barlik ozgeriu jagdaylari.
Funktsionirovanie geosistemi – bul geosistemanin sutkalik aylik xam jillik ritmi.
Ozin- ozi tartipke saliushi (samoregulirovanie)- geosistemanin kimbatli xam axmiyetli
kasiyeti. Ozine tan jagdayin saklap kaliu.
Ilimdegi uliuma kontseptsiyalardin Geografiyaga tasiri.
Geografiyanin tabigiy xam sotsial-ekonomikalik panlerdin shegarasinda jaylaskanliktan
ogan
xar kiyli
kontseptsiyalardin
teoriyalari
paydalaniladi.
Sonin
menen
bir katarda
kontseptsiyalardin tasiri ozgerip baradi. Geografiyanin payda boliuinda geologiya, biologiya,
statistika metodlari tasiri bar. Keyin ala geografiyaga fizikanin, matematikanin tasiri boldi. Sonin
menen birge sotsial-ekonomikalik, filosofiya, politekonomika, sotsiologiyanin tasiri boldi.
Geografiyaga biologiyadagi evolyutsion talimat ulken tasirin korsetti. Bul taliymattin
payda boliuinda Ch. Darvinnin roli bar.
Bul
ulli ilimpazlardin ilimiy xizmetleri
Bigl` (1831-1836)korab`inde dun`ya
juzlik
aylaniui boldi xam bunda ol ulken materiallar jiynaydi xam ozin ulken naturalist eknligin korsettigeograf geolog, zoolog, botanika esabinda. Xam ol uliuma turlerdin ozgeriui xakkinda taliymatti
doretti. Bul - uliuma tanlau jagdayinda turlerdin korshalgan ortalikka beyimlesiui. Bul tanlau juda
asten akirinlik penen juz beredi. Rassiyali ilimpaz evalyustlerinen
K.F.Rul`e
I.Darvinnin
taliymatin dauam etiushilerdin biri bolip ol Moskva Universetinin zoologiya kafedrani baskaradi.
Ol turlerdin turakli ozgermesligin kritikalap, xayuanatlardin omirin ozgesheligin
korshalgan
ortaliktin ayirmashligi menen baylanisli uyreniu kerek dedi.
K.F.Rul`ennin shakirti N .A. Severtsovtin miynetleri biologiya
xam geografiya
biblotikasinin altin fondina kirdi.
Ozinin «Periodidicheskie yavleniya v jizni zverey, ptits, i gad Voronejskoy gubernii»
degen jumisinda korshalgan ortaliktin xayuanlarga tasiri xam korshalgan ortaliktin periodli ozgerisi
xar turli turlerge tasirin jasaydi degen edi.
N.A.Severtsov bolsa kop sayaxat jasadi xam geologiya xam geomorfologiya menen
shugillanip ol Darvinni talimatina kosimsha etip organikalik dunyanin evolyutsiyasina sirtki tasirdin
rolin uyrendi.
Uliuma Evalyutsiyallik talimattin geografiyaga tasiri;
birinshiden – organikalik dun`yanin korshalgan ortalik penen baylanisi.
Ekinshiden – evolyutsion ekologiyalik usildin (jandasiu) rauajlaniuina.
Ushinshiden – geografiyalardin organikalik komponentlerge dikkat audariliui.
Dokuchaev ilimiy mektepti usi evalyutsial talimatka baylanisli edi.
Xazirgi uakitta korshalgan ortalik problemalarin uyreniude evolyutsion talimat usili juda
aktual`no.
Evolyutsion ideya tek biologiyada rauajlanip kalmastan ,geologiyada rauajlandi. Ch.Layel`
(1797-1875) ozinin ush tomli miynetinde «Osnovi geologii» degen miynetinde kritikaga ushrap, sol
uakitta teoriya katastrof, aktualizm teoriyasi menen tiykarladi. Aktualizm usili tomendegishe;
geologiyalik otmishti tusindiriu ushin, xazirgi uakitta bolip atirgan kublislardi xam protsesslerdi
uyreniu kerek dedi. Onin en ulken kemshiliginini biri jerge tasir etiushi kushler turakli ozgermeydi
degen edi. Birak ol ozinin «Geologicheskie dokazatel`stvo drevnosti cheloveka» degen jumisinda
Adamnin rauajlaniuin evolyutsion usil menen korsetti.
Aktuallik teoriya geologiyada, geografiyada asrese rel`eftin rauajlaniu, toprak, osimlik,
landshaftlardin rauajlaniuinda juda ulken rol` oynadi. Xazirgi zamannin koz karasinan otmishke
karau xazirgi zaman tariykiy geografiyaga tan. Asrese geologiyalik rauajlaniu teoriyasinda, xar kiyli
territoriyalardin xazirgi zaman tabiat ayirmashiliklarin tusindiriude kennen kollanililadi.
Geotektonikalik kontseptsiyada, geosinklinallar, gloval tektonikalik plitalar ulken rol` oynadi.
Jerdin muz basiui xazirgi zaman landshaftlarinin tiykarin ashiuda ulken rol` oynadi.
Geografiyadagi teoriyalar xam nizamlar.
Ilimnin nizamliklarimateriallik dunyanin kublislarina belgili bir katnasi. Ol ob`ektivliktin
aniklamasi menen xarakterlenip, adamlardin sana-sezimenen, erkinen tiskari shakillenedi.
Teoriya dep, xakiykiy dunyanin kandayda bir kublis xam protsesslerinin tusindiriuge
karatilgan bir putin bilimler sistemasinina aytamiz. Teoriyani payda etiuden aldin, nizamlarga,
eksprementlerge, esaplaularga, gipotezalarga suyenemiz.
Gipoteza – bul aldin ala aytiu, xam ekspremental` tekseriulerden keyin, faktler menen
tasdiklangannnan keyin teoriyaga aylanadi.
Xar bir ilim ozine tan nizamliklarga boysinadi. Geografiya ilimler sistemasi bolip xar kiyli
nizamliklarga boysinadi. Geografiyada fizika, ximiya, biologiya xam sotsial` ilimlerdin
nizamliklarina boysinadi.
Geografiyanin fenomenligi, onin kompleksligi, ol kuramali territorial strukturani uyrenedi.
Sonin ushinda ol siyrek gezlesedi. Komponentli ilimler (Klimatologiya, girologiya x.t.b.)
kompleksli geografiyalik ilimlerdin nizamliklarin paydalangannan kore baska bilimlerndin
nizamliklarinan paydalanganligi maxsetke muuapik. Geografiyanin ozine tan nizamliklarinan
zonallik niziamliklari. Geografiyalik kabiktin rauajlaniuina baska nizamliklar menen baylanisli,
kuramali strukturanin territorial differentsiatsiyasi.
Tabiygiy protsesslerdin, sutkalar, aylar, jillar juz jillar dauamindagi ritmikaligi.
Zatlardin aylanisi- Suu, xaua, ximiyalik elementler, x.t.b.
En zarur nizamliklardan Rus demokrati D.Pisarevtin aiykananday «Geografiyalik kabik
Adam tarepinen bir neshshe asrler dauamindagimiyneti natiyjesinde ozgerislerdin toplaniu xam
natiyjede jaksilaniu protsessii juz berip jamiiyetke rauajlaniuna tasirin korsetedi degen edi.
Pisarevtin pikirinshe geografiyalik kabik bul adamlardin miynetin auladdan - auladka saklaytugin
amanat kassasi esabinda aytkan edi.
Albette bul nizam adamnin tabiatka degenakilga muapik katnasin aytkan edi. Shinindada
koplegen territoriyalar, oazisler shollerdegi, del`ta landshaftlari, adam uzak jillar dauaminda
miynetinin arkasinda jerdi onimdarli etip oni saklay bildi, baska korshalgan jerge karaganda. Bul
korsetilgen nizamlar xam tabiyatka xam adamnin xojalik islerine tasirin jasaydi, birak olardin tasir
etiu kushi xar kiyli.
Geograflar koplegen teoriyalardi islep shikti. Ilimnin rauajlaniui menen ayrim teoriyalar
jok bola baslaydi , ayrimlari janadan payda bola baslaydi. Geografiyada Tabiy kompleslerdin
teoriyasi juda Ken tarkalgan.
Rayonlastiriu teoriyasi barlik geografiyalik ilimlerdi jakinlastiradi. Rayonlastiriu belgili
geosistemanin bir putinligin korsetiushi territoriyalardin ayrim boleklerge boliniui.
7.Geografiyalik izertleulerdin metodlari.
Izertleu metodlarnin axmiyetine baxa beriu kiyin. Jol menen baratirgan sholak, jolsiz
baratirgan saudan ozip ketedi degen edi F.Bekon
Sonin ushin ilimnin metodikasin biliu kerek. Sonni aytiuimiz kerek metod penen usildi
(sposob) aljastirmauimiz kerek. Metod bul magistral jol al usil (sposob) bolsa maseleni sheshiudegi
konkret ilajlar. (ms, ekspremental`, ekspeditsion, aerokosmik, matematik). Sonin ushin metod az
usillar sheksiz. Metodlar turakli, usil ilim menen texnikanin ozgeriui menen tez-tez ozgerip turadi.
Salistirmali – geografiyalik metod -bul metod geografiyanin dasturiy metodlarinan biri.
Salistiriu geografiyalik ob`ektlerdin
bir biri menen uksasligin xam ayirmashiligin
bilemiz.
Salistiriu metodinda eki pravilaga jol koyiumiz kerek.
Birinshiden - ob`ektler bir kiylilikka yie boliu kerek. Eki turli kol boliui mumkin, kol
menen toprakti salistirip bolmaydi.
Ekinshiden en zarurli ob`ektlerdi salistiriu kerek. Xaliklardi salistirganmizda kanday
rasaga, kanday til gruppasina kiretuginligin esapka alamiz.
Tariyxiy metod xam diaxronikalik usil
Tariyxiy metod degenimizde xarkiyli dauirge, epoxaga tiyisli geografiyalik ob`ektlerdin
barlik ozgerislerin uyreniu. Biraz tarirak tusinik diaxronikalik usil.
Diaxronikalik usil-geografiyalik ob`ektlerdin payda boliuinan xazirge shekemgi tariyxin
uyrenedi. Ob`ektlerdin genezisinen (payda boliuinan) baslanadi. Ekinshi ret onin rauajlaniu
stadiyalarin uyreniu.
Bunin ushin relikt usillarinan- yagniy otmishtegi osimlik xam topraktan, kem ushraytugin
xayuanlardan paydalaniladi.
Sporovo-pil`tsevoy analiz juda isenimli fakt. Bunin natiyjesinde otmishdegi klimat xam
onin ozgerisin biliuge boladi.
Topraktin morfologik xam analetikalik jaktan uyreniu, otmishtegi diykanshilikti,
landshaftlardin rauajlaniu tendentsiyalarin aniklauga boladi. Bunnan baska antropogen tasirdin
izleri menende uyreniledi Ms; eski korganlar diyuallar, jaylar x.t.b.
Aerokosmik snimkalar xazirgi uakitta ulken axmiyetke iye.
Geografiyalik prognoz
Prognoz bul bolatugin protsess xam kublilardin aldin ala boljau. Prognoz bul bilimlerdin
xam praktika ushin juda axmiyetli. Geografiyalik prognoz-territorial` sistemalardin keleshegin kore
biliu. A.G. Isachenko xam B.A. Popovlar prognozlardin turlerin 1-jillga shekemgi, kiska mudetli 35 jillar, orta muddetli 10-15, kopjillik birneshshe on jillik, juda kopjillik muddet bir neshshe juz,
minjilliklar dauaminda.
Kiska muddetli prognoz a\x ushin x.t.b. ushin bolsa juda uzak muddetli geografiyalik
kabiktin rauajlaniu tendentsiyasi, korshalgan ortaliktin jagdayi x.t.b. Bulardin ishinde en axmiyetlisi
kiska, orta, uzak muddetli prognozlar.
8. Tabiygiy geografiyanin tiykargi mashkalari.
9. Geografiya xam ekologiya.
XX asrdin 70 –jillari geografiyaga ekologiyanin tasiri kushli boldi.
Ekologiya birinshi martebe biologiya ilimnde payda bolip, organizmler menen ortaliktin
katnasin uyrenetugin pan. Termin « ekologiya» birinshi marte E.Gekkel tarepinen 1886jil kiritildi.
1877 jili K.Mebius «biotsenoz» tusinigin kiritip, ol osimlik xam xayuanlardin jiyindisi, bunin ishine
mikroskopikalik xam makroskopikalik formalardi kiritken. Xazirgi uakitta belgili bir territoriyanin
Ken tarkalgan osimlik xam xayuanat dunyasinin jiyindisi. Ilimde biotsenozlar menen bant bolgan
bir kiyli territoriyalar «biotop» dep ataladi. «Ekologiyalik sistema» tusinigi bir-birine tasir etiushi
gruppa organizmleri xam ortalik kiredi.
1940 jilliri akademik Sukachev «biogeotsenoz» terminin usindi – buljer betinin bolegi,
biotsenoz, atmosfera, gidrosfera, xam pedosferalar birkiyli bolip kaladi. Yagniy bul geografiyalik
fatsiyaga uxsas. Biologlar menen geograflardin uyrenip atirgan ekologiyasi bir-birine uksas deuge
bolmaydi. Biologiyalik ekologiya-bul osimlikler, xayuanatlar, populyatsiya ekologiyasi. Biosfera
xam adamzattin arasindagi katnasiklardi uliuma nizamliklarga tiykarlangan jagdayda adam
ekologiyasina baxa beriu juda kiyin, sebebi bul jerdetabiyat xam jamiyet ortaliginin tasiri ayrim bir
adamlarga xam adamlardin birligine. Adam ekologiyasi bul biologiya xam geografiyalik aspektleri
tiykarinda, korshalgan ortaliktin adamga tasirin uyreniude problemalardi sheshiude koprik xizmetin
atkaradi.
Geograf oz uyine baskasha karayda biologlarga karaganda. xarkiyli kanigeliktegi
geograflar abiotik faktorlardi terennen uyrenedi (klimat,rel`ef,tektonika,suu,). Biolog-ekologlar
tikkeley organizmlerge xam onin populyatsiyasina tasir etetugin ayrim faktorlardin jagdaylarin
uyrenedi (svet, jillilik, igallik, duzlilik,x.t.b.). Biolog-ekolog kizikpaydi jay neden kurilgan
kerpichtenbe yaki betonnanba, tek olarga jasau ushin jagdayli bolsa boldi. Geograf –ekolog bolsa
omirdin biologiyalik faktorlari menen kizikpaydi.
Xazirgi uakitta ekologiya tusinigi keneyip barmakta. Ekologiyalik dep barlik problemalardi
aytsak boladi, tabiyatka tiyisli, adamnin jasau jagdayi kandayda bir konkret regionda, korshalgan
ortalikti saklau, tabiyattan akilga muuapik paydalaniu x.t.b. Bul tosattan emes XX asr korshalgan
ortalikka adamnin tasiri juda ulken. Sonin ushin barlik ilimler xam koplegen texnologiyalik panler
usi payda bolgan problemalar sheshiude aktiv katnasadi.
Korshalgan ortalikka antropogen tasiri
Adam is xareketi jer betinde karama-karsi. Ol bir tarepten kuramali meliorativ sistemalardi,
madeniy osimlikler xam xayuanlardi koplegen turlerin kolga uyretti, landshaft-arxitekturalardin
ulgilerin doretti. Baska jaginan tabiyatin buziliuina yagniy, omimlik xam xayuanatlardi jok etti,
koplegen rayonlardin topraklari erroziyaga ushiradi, planetamizdin sirtki korinisi buzildi.
Planetamizdin barlik kompoenentleri Adam tasirinde azli-kopli tasirin kordi. Bizler
oylagan edik jer kattibekkem dep. Rel`ef jinislari menen landshaft fundamentin payda etedi.
Tariyxiy dauir dauaminda tau sanaati, a/x, kalakurlisi natiyjesinde jer betinin ayrim rayonlarinin
rel`efinde ozgeris juz berdi. Geomorfologlar relef`tin antropogen formalarin boledi, kar`eri,
plotinalar, kanallar, korganiu kurlilari, x.t.b. Asrese ashik turdegi kanler landshaftlardin teren
katlamlarina deyin alip keledi. Ayrim kareralar`din terenligi 700m-ge deyin baradi. Rossiyada 1861
jili reformadan keyin Krest`yanlar unimdarligi kem jerlerdi Bergen
intensiv turde jerden
paydalaniu sebebli eroziya Ken tarkalgan. Keyingi 100 jil ishinde jer betinde 2 mlrd jer eroziyaga
ushragan. Adam eoldin payda (kumliklardagi osimliklerdin jok etiliui natiyjesinde), termokarst
(mangi muzliklardin eriu), biogen xam baska rel`ef formalari. Jer asti suularin paydalaniu yaki
kopjillik jauik paydali kazilma bayliklar kaiyta isleu menen jerdin shogiui juz beredi.
XX asrde adamninklimatka tasiri kusheyip ketti. Bul kalalardin osiui, sanaat islep
shigariudin osiui natiyjesinde bolip atir.Bunnan baska shollerde oazislerde, jazda 3 graduska salkin
kita 0,2-0,4 graduska suuigirak boladi .Xazirgi uakitta planetamizdin isip bartirganli juda tashuishli.
XX asr suukurlisi asri bolip iri Dar`ya tarmaklari payda bolmakta. Suuga degen talabtin
osiui, a\x, kala\x-da energoaylanisin ekonomikasin kobeytiu natiyjesinde osken edi. Sonin ushin
Adam tarepinen iri suu saklagishlar kurildi. Ouen-Fals, Bratskoe, Kariba Naser, Vol`ta,
krasnoyarkoe,kuybishevskoe,x.t.b.
Suugarilatugin
jerlerdin
kobeyiui
natiyjesinde
koplegen
dar`yalar jer betinen jok bolip ketpekte.
Xazirgi zamanda toprak islep shigariu kurallari bolip, ol adamzattin uzak dauam etken
produktasi. Toprak - adam islep shigariu ushin en kop xizmet korsetken tabiiygiy komponent bolip
esaplanadi. Diykanshilik sistemasi, tariyxiy dauirde bir neshshe ret ozgeriushi, birak izleri oship
ketti. Xazirgi zaman texnikanin rauajlaniui jaksi baskarilatugin tabiygiy komponent, birak akilga
muuapik paydalanbaganliktan toprak korgausiz kaldi.
Bul xakkinda V.A.Kovda jazdi: «Planetanin neshe minjilliklar dauaminda payda bolgan
topragi xazirgi uakitta jok boldi, bul adamnin kate isi natiyjesinde bir neshe jillardak bolgan edi.
Madeniy xam tabiygiy topraklardin ayirmashiligi ulken. Bul jerde Adam tabiygiy toprakpayda
boliuina ser`eznie ozgerisler kiritedi. Antropogen topraklar degenimiz oazislerdegi topraklardi
aytsak boladi, Xorezm oazisi, Aral boyi del`tasi.x.t.b.
Ozlestirilip atirgan jerde osimlik xam xayuanat dunyasi birinshi bolip jabir koredi. Ayemgi
ozlestirilgen jerlerde osimliklerdin kushli ozgeriui tosattan emes. Bunnan baskada ulken jer ashiu
dauirlerinde koplegen osimlik turleri jok bolip ketti. Bunnan baska koplegen togaylar jok bolip
ketti. Bunin akibetinde antropogen sholleniui payda bolmakta. Osimlikler landshaftlardin baska
komponentlerine tasirin korsetedi, Toprak payda boliudin en bir faktorlarinan biri bul
mikroklimatka, jer usti agimga, xayuanat dunyasina, dvuokisi kislorodka xamde biofil`
elementlerge.
Sonin
ushinda
osimlik
katlaminin
payda
boliui
landshaftka
tasir
etip
kalmastangeografiyalik kabikka tasirin korsetedi.
Adam tasiri natiyjesinde xayuanat dunyasi tariyxiy dauirde kushli jabir shekti. Koplegen
turler tolik jok boldi xam jok boliu aldinda tur. Xayuanlardin jok boliui keyingi 150 jil dauaminda
kushli boldi. Xayuanlardin jok boliui tabiiygiy komponentlerdinjarli boliuina alip kelindi. Sonday
etip Adam is xareketlerinin tanbasi barlik tabiy komponentlerge koyildi.
9.Antropogen xam madeniy landshaftlar
Tabiyatka adamnin tasiri natiyjesinde geografiyaga «antropogen landshaft», «madeniy
landshaft», degen tusinikler payda boldi.
Antropogen landshaft dep - Jerdin tariyxiy daur ishinde payda bolgan ayriksha
geografiyalik komplekske aytamiz. Bul xakkinda ilimde elege shekem tartislar bar. Koplegen
ilimpazlar (F.N.Mil`kov, A.M.Ryabchikov) antropogen kompleksler- garezsiz
tabiygiy sistema
bolip, strukturasi boyinsha tabiygiy landshafttan ajralip turadi. Bul pandi «antropogen landshafti»
dep ataladi. Baska izertleushiler (V.B.Sochava, A.G.Isachenko) genetikalik jaktan birdey, birak
modifikatsiyalik jaktan ozgergen komplekslerdi aytadi. Bul pikirlerdin tarepdarlari xar kiyli
pikirlerge iye. Bireuleri, antropogen tasirinde juz bergen kalegen komponentlerdin ozgerisleri,
komplekslerde toligi menen kayta tiklenbeytugin jagdayga alip keledi dese.
Onin karama-karsi
opponentleri antropogen tasiri natiyjesindegi tabiygiy kompleksler turakli, sebebi tabiyattagi
energiya kayta tikleu protsessleri kushli deydi.
Ms: keltiremiz, antropogen tasirinde kayta tiklenbeytugin struktura dep ataumizga bolama,
eger ashik turdegi ulken xam teren kareralarda paydali kazilma bayliklardi kayta islenetugin jerlerge
tirishilik bolip shopler osken bolsa? Albette jok. Yamasa kesilgen togaylar, xam olardin orninda
kaytadan agashlar otirgizilsa buzilgan yaki kayta tiklenbeytugin desek albette katelesemiz.
Antropogen tasirindegi landshafttin turakliligi xakkinda masele ele sheshilgen jok. Saklik penen
aytiuimiz kerek tabiygiy komplekslerdin turakligina xam adam tasirinin kushliligine, yagniy Adam
tasirinin darejesine xam xarakterine baylanisli.. sonin ushin teritoriyanin ozlestiriu tariyxin uyreniu
bul saualga tolik juuap beredi. Sonin ushin tariyxiy bilimsiz, landshafttin otmishdegi izmine
jagdayina baxa beriu kiyin.
Birak landshaftlardin antropogenligi xar kiyli bolgan. Sonin ushin geograflar antropogen
tarepinen ozgergen komplekslerdi klassifikatsiyalauga xareket etedi.
Birinshi reet bunday klassifikatsiyani V.P.Semenov-Tyan-Shanskiyge tiyisli. Ol adam
tasirindegi peyzajlardi (ol landshaftlardi solay dep atadi) ayemgi (kol tiymegen), yarimjabayi(Adam
tarepinen az tasir korsetilgen landshaftla), madeniy (kaytadan islengen), jabayilaskan(Adam
madeniyatinin kulaui natiyjesinde az turde oz-ozinen tikleniui), jabayi bolgan ( birak birinshi
jagdayina kaytkan landshaftlar) dep boledi.xazirgi uakitta tabiygiy komplekslerdin ozgeriu darejesi
boyinsha ush usil kollaniladi. A). tabiygiy komlekslerdin ozgeriu darejesin klassifikatsiyalau ushin
tiykarin saliu.B).xaliktin texnologiyalik tasiri boyinsha landshaftlardi klassifikatsiyalau.V)
Landshaftin tuzilisine tasir etiushi antropogen xam tabiygiy landshaftlardin bir-birine katnasin biliu.
Bugan Ms; retinde Jikulin tarepinen Arka-Batis, Arka Russ tegisliklerindegi geokomplekslerdi
ushgruppaga boledi.
1). Tabiygiy (tuzilisi buzilmagan)-bunday landshaftlarda Adam boliui mumkin, yaki konsi
ozgergen komplekslerdin tasiri boliu mumkin. Onin sirtki xam strukturasi ozgermegen boladi.
2) Ozgergen (tuzilisinin buziliui) – bul gruppaga antropogen-tabiygiy kompleksler, yagniy
adam tasirinde, birak tabiygiy landshafttay bolip rauajlana beretugin. Ms.Arka-batistaga, kesilgen
togay ornindagi osken poyma (suuatli) otlari.ekinshi bir gruppaga tikleniushi antropogen gruppa,
yagniy komplekslerdin kaytadan tikleniu protsessleri. Bul jerde Adam tasiri kemrek bolsa sol
jerdegi tabiygiy podgruppalar payda boliui mumkin, eger tikleniu protsessinde adamnin tasiri bolsa
ol tabiiygiy podgruppanin sostavi ozgeriui mumkin. Tabiygiy komplekslerdin strukturasinin
tabiygiy tiklenetugin protsessleri juda astenlik penen boladi, bugan Adam tasiri bolsa bul protsessti
odan beter astenlestiredi.
Ushinshiden antropogen-degradatsiya kompleksleri madenyatlaskan geokomplesklerdin
buziliui natiyjesinde bolatugin landshaftlar.bul komplekslerdi buzatugin protsesslerge-eroziya,
tuzlaniu, batbaklaniu,x.t.b. kiredi.
3. Madenyatlaskan (kaytadan payda bolgan)-maxsetke muuapik ozgeris. Bul tiykarinan
tomengi taksonomik rangler yagniy urochisha xam fatsiya, tiykarinan jerlerdi paydalaniu boyinsha
a\x tiplerine tura keledi.
Madeniy landshaft-Yu.G Saushkinnin pikirinshe «madeniy landshaft Adam miyneti
natiyjesinde tabiyattagi predmet xam kublislardin ozgeriui, landshaftlar Jana tus alip, sipat jaginan
baskasha, ayirmashiligi buringiday, ozinin tabiygiy jagdayina iye.» Sonin menen birge landshaft
tabiygiy boliuin toktatpadi.
12. Geografiyada ekologiyalik usildin rauajlaniui.
Jer betinde Adam tasiri natiyjesinde ozgergen –antropogen geosistemalar gruppasi payda
bolmakta xam adamnin tasirinde ol global xarakterge iye boldi. Sonin ushinda geograflar ozlerinin
ilimiy izleniu sferasin keneytip atir xam ekologiyalik bagdar geografiyada rauajlanip barmakta.
Korshalgan ortalikta juz berip atirgan, kuramali protsesslerdi analiz etiu ushin kompleksli usil
kollanilip atir. Bunday usildin rauajlaniuina V.V.Dokuchaevtin roli ulken. Ol Rossiyanin kara
taprakli zonasin uyrengende, toprak melioratsiyasi, suu xojaligin tartipke saliu pikirlerin islep
shigiudi usindi., sonin menen birge jerlerge ekonomikalik Baxa beriude ekonomikalik metodlardi
islep shigiudi usindi. Onin kapital jumisi «Nashi stepi prejde i teper`» kompleksli izertleudin etaloni
etip alindi. Sonday jumislardan Jane bireui A.I.Voeykovtin tabiyattan paydalaniudin akilga
muuapik paydalanbaudin akibetin korsete turip, ol madeniy landshafti analiz etiude kompleksli
tariyxiy-genetikalik usildi paydalandi. Ol ozinin «Oroshenie Zakaspiyskoy oblasti s tochki zreniya
geografii i klimatogolii» jumisndaklimat dinasmikasin rauajlaniu xam onin xojalikka tasirin
kosetiude xar kiyli usillardan xam maliumatlardan paydalandi. Sonin ushinda L.S.Berg bul jumisti
Dunya geografiya adebiyatinin en jaksi bezegi dep atadi.
Gkografiyadagi epzamlik xam teoriya.
Ilimdegi nizamlik matirallari dun`yanin belgili bir katnasi suuretley xakiykiy dun`da
bolatugin kublik xam protsestsiya tusindiriuge karatilgan.
Teoriya bolsa bir putin bilimler sistimasi. Teoriya payda etiude zakonlarga suykenedi.
Eksperentlerge ,rischetkalarga ishtozalarga .Sonin ushin «teriya» tusinigi kenrek ,nizamga
karatilganda .
Gipoteza bolsa eksperemental tekseriulenrden keyingi aydin boljau ,faktler menen
tastiklaniui teoriyaga aylanadi.
Geogriflar ushin
nizamliklar bul ayrim algan rayonlari ozine tan keleshektegi xalik
,xojalik tusindiriledi.
Uliuma geografiyalik nizamlardi kalesnik
S.V. geografiyalik kabiktin bir putinligi
zatlardan aylanisip ,tabiyiy kubspelerde ritmikalligin ,zonallik xam azanallik.
Tabiyiy protseslerdin
ritmikasi bul sutkalardin ,aylardin ,jillardin ,kaytalaniui.
A.V.Shlitikov tarepinen dalinlengen 1800-2000 jillik ritimkasi uyrenilgen jili xam igalli klimat
biraz suuik xam kurgak jillar 900 jildan aylanip kelgen.
Zatlardin aylanisi xaua, suu, agimlar ayrip ximiyalik elementlnrdi aylanadi.
12 asrdegi Idrisi arka Afrikaga, ispaniyaga, Portugaliyaga, Frantsiyaga, kishi Aziyaga
sayaxat jasadi.
Beruni,Ibn-Sino, Idrisi ozlerinin jumisinda jerdin sharsiyakliligina suyendi, al kartalardi
antik daurdin ilimpazi Ptolemeydin printsiplerine suyenip onin kartografiyalik proektsialarinan
paydalandi.ulli Evropali sayaxatshi Marko Polo koplegen sayaxatlar kishi Aziya, Iran taulari,
Pamir, Takla-Makan sholi, Gobi xam kitay boylap jasadi. Ozinin sayaxatlarinin juumaginda, ayrim
mamleketlerdin turi suuretley aldi. Ol evropalilarga Shigiska jol aship berdi.
Uakittin otiui menen geografiya iliminde ozgeredi.
Geografiya iliminin uaziypalari.
Xazirgi uakitta dun`yanin xalki 5-millardan askan uakta
prablemalar payda boldi. Bunda 1-prablema
adamzat aldinda ulken
5millard xalikti kanday kilip azik-aukat penen
taminleu xam 2-shi demografiyallik prablemalar..Xam sonin menen birge jer betinin tabiyatin
saklap kaliu xam tabiyiy shariyatlardi saklap kaliu xam adamzat aldinda payda boldi. Sonin ushin
baska ilimler menen bir katarda geografiya ilimlerinin ulken uaziypa turdi.
Geogriflardin basli uaziypasi tabiyiy resurslardan akilga paydalaniu korshalgan ortalikti
jaksilau ilimiy tiykardi islep shigariu bolip esaplanadi.
Bunday uaziypani sheshiu ushin geografiyalik kabiktin rauajlaniu xam olardagi ozgeris
Geografiyanin` tiykarg`i nizamliqlari ha`m teoriyalari.
1. Geografiyaliq qabiqta zat ha`m energiyanin` almasiw nizami.
2.Jer qabig`inin` bir pu`tinlilik nizami.
3.Zonalliq ha`m azonalliq nizami.
4. Ritmlilik h.t.b. nizamliqlar ja`ne teoriyalar.
Ta`biyattan, ta`biyg`iy resurslardan tuwri paydalaniw, ta`biyatti adamzat ma`pin go`zlep
o`zgertiw ta`biyattin` tiykarg`i geografiyaliq nizamliqlarina tiykarlanip a`melge asiriliwi kerek.
Keri
halda
ku`tilgen
na`tiyjege
erisiw mu`mkin emes. Ta`biyattan paydalaniwda
mudami diqqat itibarda tutiliwi kerek bolg`an tiykarg`i n`izamliqlar to`mendegilerden ibarat.
Jer Landshafti qabig`inin` bir pu`tinligi.
Jerdin` landshaft qabig`i da, ha`rbir landshaftta ta`biyat komponentleri-rel`f, taw jinislari,
topiraq, klimat, jer u`sti ha`m jer asti suwlari, haywanat ha`mde o`simlik du`n`yasi, ha`m olardin`
a`lementlerinen turadi.
Ta`biyat komponentlerinin` ha`r biri o`zine ta`n nizamliqlar tiykarinda boladi
ha`mrawajlaadi.Biraq hesh bir komponent basqa komponentlerden ayirilg`an halda rawajlanbaydi.
Olar mudami bir-birinin` ta`sirinde boladi ha`m olardin` arasinda zat ha`m energiya almasip turadi.
Sonliqtan landshaft qabig`i ha`m ha`rbir landshaft ta`biyg`iy komponentlerdin` a`piwayi
jiyindisinan ibarat bolmay, olardin` o`z-ara tig`iz baylanisqan bir pu`tinliginen ibarat.
Landshafttin` barliq komponentleri muayyan muvozanatda sonday ta`biyg`iy kompleks
payda etedi, onda jan`a sipat ju`zege keledi.
Landshaft qabig`i ha`m landshaftlardin` bir pu`tinligi ta`biyat komponentlerinin` sonday
na`zik muvozanatidan ibarat, geografiyaliq komplekslerdegi bironta bo`liminin` o`zgeriwi, pu`tin
komplekstin` o`zgeriwine alip keledi.
Landshaft qabig`i yaki ayirim Landshaftlardin`, sonliqtan, geografiyaliq komplekslerdin`
o`zgeriw ko`lemi (masshtabi) ayirim ta`biyat komponentlerinin` o`zgeriw ko`lemine baylanisli.
Tu`rli komponentlerdin` rawajlaniw tezligi Hsur`ati (ha`r tu`rli boladi. En` tez o`zgeretug`in
komponent haywanat du`n`yasi. Onnan keyin o`simlik, topiraq, suwlar, klimat ayirmashiliqlari,
rel`ef, taw jinislari turadi.
Adamzattin` ha`r bir orindag`i xojaliqtag`i , aktivligi landshaft qaraq tapqan muayyan
ta`biyg`iy geografiyaliq protsesslerge ta`sir ko`rsetedi.
Ta`biyatqa adamzat ta`repinen berilgen birinshi «tu`rtki» ta`biyg`iy kompleksde bir qatar
o`zgerislerge, bazida adamnin` tikkeley ko`rsetken ta`sirine qarag`anda ju`da` u`lken na`tiyjelerge
alip keliwi mu`mkin.
Ta`biyattag`i sebep ha`m aqibet baylanislari a`piwayi baylanis bolmay, ju`da` quramali
(murakkab) baylanis.
A`ne usi ju`da` murakkab baylanisti bilip alg`andag`i adamzattin` xojaliqtag`i aktivligi
ta`sirinin` geografiyaliq kompleks komponentleri ortasindag`i muvozanatning qanday bag`itta
o`zgerttiriliwi haqqinda pikir ju`rgiziw mu`mkin.
D.L. Armandtin` pikiri tili menen aytqanda ta`biyattag`i na`zik sebep-aqibet baylanislarin
bilmegen adamnin` ta`biyattan paydalaniwg`a uriniwi, ha`rrelerdin` o`zine o`rmeshektin` toparina
uriwina usaydi.
Landshaft
komponentleriin`
o`zara
zat
ha`m
energiya
almasiwi
arqali
baylanisqanlig`i.
Landshaft komponentleri ortasinda zat ha`mde energiya toqtawsiz almasip turadi. Bunday
zat ha`m energiyanin` almasiwi a`piwayi bolmay, bul protsess dawaminda zat ha`m energiyada
sipat o`zgeriwide ju`z beredi. Quyashtan keletug`in nur energiyasi basqa ko`rinislerine-issiliq,
mexanikaliq, bioximiyaliq energiyag`a aylanadi.
Landshaft qabig`inin` ha`m ha`rbir landshafttin` , sonliqtan geografiyaliq sistemanin`
barlig`i da olarda zat ha`m energiya almasiw protsesslerinin` kompleksinen ibarat.
Landshaftlar komponntleri ortasinda zat ha`m energiya almasiwi ha`mde olardin`
o`zgeriwi o`zine ta`n o`zgesheliklerine iye. Landshafatlarda da tap tiri organizmlerdegidey zat ha`m
energiya almasin qayta o`zgerip turadi.
Ma`selen, xlorofill molekulalari ja`rdeminde ju`z beretug`in fotosintez protsess ntiyjesinde
organizmde quyashtin` nur energiyasi menen jansiz ta`biyat zatlarinan organikaliq zatlar ju`zege
keledi. Olar o`mir ushin zat ha`m energetika bazasin ju`zege keltiredi.
Ta`biyatta aylanba ha`reket shinjirinin` bir jerinde u`zilis ju`z beretug`in bolsa, onda zat
almasiwi buziladi. Bazi zararku`ndalarin joq etiw ushin isletiletug`in za`ha`rli ximikatlardi
bakteriya ha`m zamburuklari da joq etip jiberiwi mu`mkin. Bunda landshafattag`i zat almasiwda
muayyan u`zilis boladi.
Bul jaman aqibetke alip keliwi mu`mkin.
Adamzat o`zinin` xojaliqtag`i aktivligi menen ta`biyattag`i zat ha`m energiya aylaniwi
protsessin ta`sir etpekte. Bul protsesste millionan jillar dawaminda qarar shiqqan shu vozanat
buzilmaqta.
Adamzattin` xojaliqtag`i iskerligi ta`sirinde jer betindegi tog`aylardin` 40protsentten ziyat
bo`limi joq etildi. Suwg`arilatug`in jerlerge ketetug`in suwdin` 60 protsentke jaqin. Da`r`ya ha`m
ko`llerge qaytip tu`speydi.
Atmosferadan sanaat iqtiyajlari ushin ha`r jili 10 mlrd t. Kislorod alinadi. Ol atmosferag`a
qaytip kemeydi h.t.b.
Sanatta islep shig`arilip atirg`an bazi maxsulotlar sharwag`a ju`da` shidamli bolg`anliqtan
zatlardin` aybanba ha`reketlerine jalb etalmay qalip, topiraq ha`m
grunitabi pataslamaqta.
Bulardin` barlig`i ta`biyatta zat aylaniw prtsessindegi muvozanatqa ta`sir ko`rsetpey qoymaydi.
Zonallik ha`m azonalliq (regionlliq) nizamliqlar.
Landshaft qabig`inin` dzilisi onin` energiya deregine baylanisli. Jer sharg`a usag`an tu`rde
bolg`anlig`inan quyashtan keletug`in radiatsiya mug`dari jerdin` ekvatordan qosmoslarg`a qarap
nizamli tu`rde ayzayip baradi. Bul aldin ala jer betinin` issiliq rejiminde, sonday-aq, hawa
massalarinin` temperaturasi ha`mde tig`izlig`inda ko`rinedi, hawa tsirkulyatsiyasina ta`sir
ko`rsetedi.
Birata quyashtan keletug`in issiliqtin` jer betinde bo`listiriliwi geografiyaliq ken`liklerge
toliq tuwra tu`se bermeydi. Bug`an sebep, jerdin` o`z ko`sheri do`gereginde, Quyash do`gereginde
aylaniwi ha`mde pu`tin aylaniw da`wirinde Jerdin` aylaniw ko`sherinin` ekliitika tegisligine
qarag`anda 66 gr 31 22 mu`yesh payda etip tu`sedi, turiwinda.
Jerdin` aylaniwi ha`m issiliqtin` tegis emes bo`listiriliwi na`tiyjesinde troposferada hawa
ag`iminin` zonal sistemasi ju`zege keledi. Bul bolsa, Jer betinin` radiatsiya ha`m issiliq balanisin
biraz o`zgertip jiberedi.
Na`tiyjede, quyashtan tusetug`in en` ko`p radiatsiya ekvatorg`a emes, ba`lkim 20-30 gr
ken`likler aralig`ina tuwra keledi.
Jerdin` o`z ko`sheri do`gereginde aylaniwi ha`m ekliitika boylap quyash do`geregindegi
ha`reketi na`tiyjesinde Quyash radiatsiyasi jil boyina bir tur mug`darda tu`speydi. Bunin`
na`tiyjesinde issiliq ha`m radiatsiya zonalari jil dawaminda ma`wsimli tu`rde jiljip turadi. Bul da
Landshaft qabig`indag`i zonaliqti qiyinlastirip jiberedi.
Zonaliq jerdin` landshaft qabig`inin` barliq komponentlerinde muayyan da`rejede o`z
ko`rinisin tapqan.
Lekin usi zonalliq Quyash radiatsiyasinin` ken`liklerge qarap bo`listiriliwinin` tikkeley
boliwinda emes. Zonaliq landshafttin` ha`r tu`rli komponentlerinde, ha`r tu`rli ta`biyg`iy
geografiyaliq protsesslerinde tu`rlishe ko`rinedi.
Ma`selen, zonalardin` o`zgeriwi menen hawa temperaturasi ha`m jawin mug`dari bir tu`rde
o`zgermeydi.
Zonalliq landshafttin` barliq komponentleri ha`mde ta`biyg`iy protsessler ushin ta`n
bolg`an uliwma geografiyaliq nizam.
Zonalar waqti ha`m makaninda o`zgerip turadi. Olardin` o`zgeriwi kosmik ha`m planetar
sebepler ta`sirinde klimattin` o`zgeriwi aqibetinde ju`z beredi.Lekin landshaft komponentleri
klimattin` o`zgeriwinen ha`r tu`rli ta`sirlenedi.
En` tez o`zgeriwshen` komponentler o`simlik ha`m haywanat du`n`yasi, onnan son` jer
u`sti ha`m jer asti suwlari rejmi. Rel`ef penen taw jinislari en` a`sten o`zgeretug`in komponentler
bolip esaplanadi.
Sonliqtan, landshaftlardin` bunday «barqarar» komponentleri ha`zirgi zaman zonalliq
o`zgesheliklerine ta`n tu`sirmewi mu`mkin.
Landshaft qabig`inin` du`zilisinde zonalliq nizami menen birge azonalliq zakonida a`mel
etedi. Azonaliq jerdin` ishki energiyasinin` ta`sirin ha`mde jer qabig`inin` rawajlaniwinin` aqibeti.
Landshaft qabig`indag`i radiatsion zonalliq zakonina ta`n kelmeytug`in ta`biyg`iy
o`zgeshelik ha`m ha`diyselerdi talap
etiwshi barliq basqa zonaliq, ma`selen, ba`lentliktin`
regionallig`i, meridional zonaliq, sektorialliq, regionalliq, h.t.b. azonalliq dep ataladi.
Bular jerdin` ishki energiyasinin`, ta`sirinin` na`tiyjesi bolg`an tektonikaliq rawajlaniwg`a
baylanisli.
Jerdin` landshaft qabig`indag`i en` u`lken azonnaliq jer betinin` okeanlar ha`m
qurg`aqliqlardan ibarat ekenliginde.
Materiklerdin` okeanlarg`a jag`in ha`m olardan uzaqtag`i bo`limlerinin`
geografiyaliq
komplekslerine qarap ha`r bir materikt`e u`sh region (sektor) ajiratiladi. Bular -Batis okean jag`asi
(eni), orayliq kntinental ha`m shig`is okean sektorlari. Bul ha`r bir regionnin` ta`biyat zonalari
sistemasi bir-birinen parq qiladi.
Jer betinin` ten`iz betinen qansha ba`lentlikte jaylasqanlig`i , en` jan`a tektonikaliq
ha`reketlerdin` o`zgesheligi, orinnin` geologiyaliq du`zilisi, taw jinislarinin` qurami, ta`biyg`iy
landshaftlardin` azonallig`inda ju`da` mu`him ahmiyetke iye.
Orinnin` ten`iz betinen ba`lentligi klimatqa ta`sir etedi. Jer u`sti ha`m jer asti suwlarinin`
koplegen ayirmashiliqlari, topiraqtin` mineral sostavi, rel`ftin` skul`ptura tu`rleri ko`plegen jag`inan
taw jinislarina baylanisli.
Jer beti du`zilisinin` en` mu`him geografiyaliq ahmiyeti ba`lentlik zonalarinin` quramin
tabiwdan esaplanadi. Ba`lentlik zonalardag`i tawlarda joqarig`a ko`terilgen sayin radiatsiya
balanisinin` keskin kemeyiwi ha`m jawin mug`darinin` o`zgeriwinin` aqibetinen.
Lekin ba`lentlik zonalari tegisliktegi zonalardi toliq ta`krarlamaydi. Tegisliktegi ayirim
zonalar tawlarda pu`tinley o`zgermeydi.
Tawlardag`i ba`lentlik zonalardin` ko`rinisi (spektri) ha`rtu`rli bolip, tawlardin` qaysi
ken`lik zonasinda, materiklerdin` qanday regionlarda jaylasqanlig`ina ha`mde
tawlardin`
ekspozitsiyasina baylanisli tu`rde ha`r tu`rli boladi.
Azonalliq nizamida zonalliq nizamina usap uliwma geografiyaliq
nizam bolip,
geografiyaliq komplekslerdin` barliq komponentlerinde o`z ko`rinisin tabadi.
Bir-birinen pu`tinley g`a`rezsiz bolg`an bul eki nizam jer betinin` barliq bo`liminde birlikte
ta`sir ko`rsetedi.
Landshaft qabig`indag`i protsesslerdin` davriylik xususiyati.
Landshaft qabig`indag`i ha`m ha`rbir kishilew geografiyaliq komplekslerdegi ta`biyg`iy
protsessler davriylik o`zgeshelikke iye. Davriylik degende bir bag`itta rawajlanip atirg`an ta`biyg`iy
ha`diyseler kompleksinin` waqti dawaminda ta`kirarlanip turiwi tu`siniledi.
Ta`biyattan paydalaniwda, a`sirese awil xojalig`i jumislarin duris a`melge asiriwda , qurilis
jumislarinda ta`biyattag`i protsesslerdin` bul o`zgesheliklerin mudami na`zerde tutiw za`ru`r.
Sebebi ta`biyat ha`diyselerin qisqa waqit dawaminda u`yreniwden aling`an
mag`liwmatlar
ta`biyatta ju`z beretug`in protsesslerdi toliq ko`rsetpeydi.
Ta`biyatta davriyliktin` eki tu`rli formasi bar. Ritmikaliq, tsikllik, a`dette, davriylik
degende bir waqittin` o`zinde ta`krarlanip turatug`in davriy protsssler tu`siniledi.
Ma`selen, Jerdin` o`z ko`sheri do`gereginde ha`mde Quyash a`tirapinda aylaniwi ha`m
bunin` aqibetinde ju`z beretug`in protsessler.
Qaytalanip turiw waqti bir tu`r bolmag`an protsessler tsikllik delinedi. Ma`selen,
Quyashtin` faolligining o`zgeriw tsikli otra esap penen 11 jil 1,5 ay dawaminda qaytalanip turadi.
Negizinde Quyashtin` faolligining en` ku`sheygen eki waqit arasindag`i da`wir 9 jildan 14
jilg`a shekem dawam etedi.
Tsikllikte ta`biyg`iy protsesslerdin` ha`r bir toliq ta`krarlaniw da`wiri bir tu`rde dawam
etpeydi.
Adamzat o`z o`miri dawaminda ta`biyatta bar bolg`an ritmiklik ayirmashilig`i nizamlig`ina
a`mel etiwi kerek. Sebebi ta`biyg`iy protsesslerdegi ritmiklik da`r`yalardin` suw rejiminde,
eginlerdin` hasildarlig`inda, termik resurslar ko`leminde, ayirim xashoratlardin` keskin ko`beyiwi
yaki kemeyiwinde, bazi bir kesellikler epidemiyasinda yaki olardin` azayip ketiwinde ha`m t.b.
larda ko`riniwi mu`mkin.
Geografiyaliq komplekslerdin` ayirim komponentleri
sirtqi ritmik protsessler ta`sirine
tu`rli da`rejede beriledi. Bulardi aldinan biliw xojaliq ko`z qarasinan da, ilimiy jaqtanda ju`da`
a`hmiyetli.
Landshaft qabig`indag`i davriyliklarni tararlaniw waqtina qarap 4 ulken toparg`a bo`liw
mu`mkin.
1. Sutkaliq ritmik (ritmiklik), ol jerdin` o`z ko`sheri do`gereginde sutkaliq aylaniwi
na`tiyjesinde tu`n menen ku`nnin` almasiwinda ju`zege keledi. Tawli ulkelerde esetug`in taw-alap
samali sutka dawaminda o`z bag`itin eki ret o`zgertiredi.
Alaplarda qurilatug`in
sanaat ka`rxanalarinin` aylanisinin` hawasina ta`sirin azaytiw
ushin taw alap samalinin` bunday esiwin esapqa aliw za`ru`r. Uniraw protsesslerindede, topiraq
payda boliwinda da sutkaliq ritmik baqlanadi.
2. Ma`wsim (fasl)li ritmika jerdin` Quyash a`tirapindag`i jilliq aylaniwin ha`m bul aylaniw
waqtinda jer ko`sherinin` ekliptika tegisligine qarag`anda 66,5 gr awisqanlig`inin` o`zgermewi
na`tiyjesinde ma`wsimlerdin` davriy awmasip turatug`in landshaft qabig`indag`i ma`wsimli ritmika
ju`zege keledi.
Ma`wsimli ritmika jer beti ta`biyatindag`i barliq ha`diyselerde ko`rsetiledi. Lekin bazibir
ha`diyselerde keskinirek boladi. Basqalarinda a`zzirek boladi. Ma`wsimli o`zgerislerge baylanisli
joqtay ko`ringen ayirim ta`biyg`iy ha`diyselerde ma`wsimli ritmikani baqlaw mu`mkin. Ma`selen,
ku`shli jer silkiniwler ko`binese gu`z ha`m ba`ha`r aylarinda ju`z beredi.
Adamzat o`zinin` xojaliqtag`i ma`wsimli ritmik o`zgermelerin na`zerde tutiwi kerek.
Ma`wsimli o`zgerislerdi fenologlar u`a`renip kelge. Lekin olar tiykarinan organikaliq du`n`yadag`i
o`zgerislerdi baqlap barg`an. Dursindada ma`wsimli ritmik o`zgerisler, joqaridag`i missalardan
ko`rinip turipti, ta`biyattin` barliq komponentlerinde ju`z beredi.
3. A`sirli (asr ishinde) ritmika. Bunday ritmik protsesslerden 11 jilliq, 30-35 jilliq, 90-110
jilliq tsiklda ta`krarlanip turiwshi klimat o`zgerislerin ko`rsetiw mu`mkin.
11-jilliq davriylik ko`llerde ilaydin` toplaniwinda,
tereklerdin` jilliq halqalarinda,
shegirtkelerdin` ko`beyiwinde ayirim kesellikler a`pidemiyasinda aniqlang`an.
4. A`sir osha (ko`p a`sirli) ha`m geologiyaliq ritmler. A`sir osha ritmlerden 1800-1900 jil
dawam etetug`in klimatliq ritm biraz jaqsi u`yrenilgen.
Ta`biyg`iy geografiyaliq protsesslerdegi davriylik, ol qansha aqitti o`z ishine alg`anlig`inan
qa`tiy nazar, jabiq sistemani payda etpeydi.
Sebebi landshaft qabig`i toqtawsiz rawajlaniwdi dawam etedi.
Sonliqtan landshafttin` jag`dayi qa`legen bir ritmnin` baslaniwinda qanday bolsa, ritm
tawsilip baslanip atirg`anda aldindag`iday jag`day bolmaydi.
9-lektsiya
Ta`biyiy resurslardin` xaliq xojalig`indag`i tutqan orni.
1.Mineral ha`m shiyki zat resurslari.
2.Topiraq, suw ha`m tog`ay resurslari.
3.Ta`biyiy resurslardan aqilg`a muwapiq paydalaniw ha`m qorshag`an ortaliqti
qorg`awdin` ekonomgeografiyaliq ja`ne sotsialgeografiyaliq ma`seleleri.
Adamzat jasawi ushin ta`biyattan alatug`in barliq moddiy mablag`lar er asti bayliqlari,
tog`ay, haywanat du`n`yasi, suw, hawa h.t.b. ta`biyg`iy resurslar bolip tabiladi.
Islep shig`ariw ku`shlerinin` rawajlaniwi menen paydalanilatug`in resurslardin` ko`lemi
ha`m turi artip baradi. Ta`biyg`iy resurslardan tuwri paydalaniwda olardin` mug`darina, olardin`
toliqtirilip bariwina qarap toparlarg`a ajiratiw ulken ahmiyetke iye.
Sol ko`z qarastan ta`biyg`iy resurslar, u`sh tu`rge - tuwesiletug`in, tu`wesilmeytug`in ha`m
tiklenetug`in resurslarg`a bo`linedi.
Ta`biyatti qoriqlaw degende ayirim ta`biyg`iy ob`ektler (ta`biyat esteliklerin) saqlawdi,
qa`legen bir jerdi xojaliqta paydalaniwdan ayirip alip, saqlap qoyiwdi tu`sinbeslik kerek.
Sebebi pu`tin jer beti yamasa onin` u`lken bir bo`limin qoriqqanag`a aylandiriwi mu`mkin
emes.
Qoriqxanalar ta`biyg`iy ortaliqtin` mezoni esaplanadi. Rekul`tivatsiya jumislarinda olardan
namuna (obrazets) sipatinda paydalaniladi.
Sonin` menen birge qoriqxanalar jer betinin` ta`biyatin ilimiy jaqtan u`yreniwde kompleks
obektler bolip xizmet etedi.
Qoriqxanalarda o`simlik ha`m haywanlar ta`biyg`iy halda saqlanip, olardi tarqatiwda, jan`a
tu`rlerin jaratiwda derek boladi. Lekin qoriqxanalar qansha u`lken a`hmiyetke iye boliwina
qaramastan, ja`miyetlik awil xojalg`i jerlerine, sanaat ob`ektlerine, qalalardi quriwg`a , rekreatsiya
jerlerine bolg`an talabi tobara asip baratirg`an sharayatta qoriqxanalardi u`lkeytiw, ken`eytiriw
mu`mkinshiligi azayip baradi.
Sonliqtan qoriqxanalardi uyimlastirip, ta`biyatti qoriqlaw ma`selesin hal etiw mu`mkin
emes.
Ta`biyatti qoriqlaw ha`m ta`biyattan paydalaniw bir-birine qarama-qarsi, protsess emes.
Ba`lkim o`zara a`bden baylanisli birpu`tin protsessdir.
Ta`biyatti jaqsilaw ha`m bayitiw ushin ta`biyg`iy protsesslerge aktiv trde ta`sir etiw. Ha`r
bir jerdin` ta`biyg`iy sharayati, adamzattin` ko`z qarsinan qanday boliwinan qatti nazar, ta`biyat
komponentlerinin`, yag`niy taw jinislari rel`f ha`m klimattin` muayyan rejiminde ob`ektiv tabiyg`iy
nizam tiykarinda tarkib, quram tapqan birliginen, uyg`inlig`inan ibarat.
Ta`biyat ushin bul birlik en` qolay birlik esaplanadi. Sebebi, Orta Aziyanin`
tegisliklerindegi sho`llerdin` landshafti bul jerdegi muayyan sharayatta qurilg`an . Sonday
sharayatta bul landshaftlar ta`biyat ushin en` qolayli landshaftlar bolip tabiladi.
Lekin adamzat ushin olar en` qolay ta`biyg`iy ortaliq emes. Sonliqtan adamlar o`zi ushin
qolaysiz ta`biyg`iy sharayatti jaqsilawg`a, yag`niy adamzattin` jasawi ha`mde islep shig`ariwi ushin
ta`biyatti qolaylastiriwg`a umtiladi. Ha`m bug`an adamlarda muayyan mug`darda mu`mkinshilik
bar.
Bunday mu`mkinshilikti a`melge asiriw, adamlardin` ta`biyat nizamliqlarin qansha jaqsi
biliwine ha`m olarg`a qay da`rejede a`mel etiwlerine, ha`mde texnikaliq qurallarg`a baylanisli.
Solay etip, ta`biyattan tuwri paydalaniw xaliqtin` o`sip baratirg`an materialliq ha`m ruwxiy
mu`ta`jlerin toliq ta`miyinlew, ta`biyg`iy ortaliqti taza uslaw, keleshek a`wlad ushin ta`biyatti
ha`zirgiden go`re, bay, ashiq gozzal etip qaldiriw ushin ta`biyg`iy resurslardan ilimiy tiykarda ha`m
texnologiyaliq jaqtan mukammal, nobudgarchilikka jol qoymay paydalaniwdan, ta`biyg`iy
komplekslerdi texnogen ta`siriden qoriqlaw, ayirim ta`biyg`iy komplekslerdi qoriqxanalarg`a
aylandiriwdan ha`mde ta`biyg`iy sharayatti jaqsilaw maqsetinde ta`biyg`iy protsesslerdi ta`biyattin`
ob`ektiv nizamlari tiykarinda basqariw, yag`niy melioratsiya etiwden ibarat.
Ha`zirgi waqitta adamlardin` miyneti menen alip barilatug`in, yag`niy ja`miyet penen
ta`biyat ortasindag`i baylanislar ju`z beretug`in ortaliq ha`r tu`rli muallifler tamaninan ha`r qiyli
terimnler menen ko`rsetilmekte. Sebebi, «ta`biyat», «ta`biyg`iy ortaliq», «geografiyaliq ortaliq»,
«landshaft qabig`i», «geografiyaliq qabiq», «geografiyaliq sistema», h.t.b.
Anig`in aytqanda bulterminlerdin` mazmuni birdey ko`rinisede, olar bir-birinen parq
qiladi.
Ta`biyat-tu`sinigi, uliwma ilimiy ha`m filosofiyaliq tu`sinik bolip, pu`tin barliqti ,
kosmosti, o`z ishine aladi. Tar ma`niste alg`anda , barliq ta`biyg`iy pa`nlerdin` u`yreniwi ob`ekti.
Ta`biyg`iy ortaliq-tu`sinigi, ta`biyattin` ja`miyetke tikkeley baylanista bolg`an bo`limin
ko`rsetedi. Adamzattin` ilim ha`m texnikaliq mu`mkinshilikleri artip barg`an sayin ta`biyg`iy
ortaliqta enine ha`m uzin boyina ken`eyip baradi.
Geografiyaliq ortaliq-tu`sinigi-Jer (geo) menen baylanisli tu`sinik bolip, Jerdin` bet
bo`limi menen onin` jaqin a`tirapin o`z ishine aladi.
Geografiyaliq qabiq-penen -Landshaft qabig`i-tu`sinikleri bir-birine ju`da` jaqin.
Geografiyaliq qabiqqa jer qabati, pu`tin gidrosfera, ha`m biosfera ha`mde atmosferanin`
to`mengi (troposfera) bo`limi kiredi.
Geografiyaliq qabiqtin` tiykarg`i o`zgeshelikleri.
-geografiyaliq qabiq bir pu`tin hosila, kompleks, onin` bir pu`tinligi, quram bo`limleri
ortasinda toqtawsiz tu`rde zat ha`m energiya almasip turg`anlig`i na`tiyjesi.
- onda zat ha`m energiyanin` aylanba ha`reketi bar. Sol sebepli, ta`biyg`iy protsessler
ta`krarlanip turadi.
- geografiyaliq qabiq waqti ha`m ma`kanda bir tegis rawajlanbaydi, ritmlilik bar, toqtawsiz
rawajlaniwdi dawam etedi.
Geografiyaliq qabiq bir pu`tin bolsa d, ol o`z na`wbetinde quram bo`limlerden kishirek
geografiyaliq kompleksler, yag`niy landshaftlardan turadi.
Ta`biyatta ha`r bir aymaqliq kompleks, ol pu`tin jer betin o`z ishine alg`an landshaft
qabig`i bolsin, qa`le kishi kompleks bolsin, yag`niy landshafttan eki onin` morfolgiyaliq bo`limleriurochishe yaki fantsiyalardan ibarat bolsin, muayyan muvozanadagi komponentlerdin` birliginen
ibarat ha`m toqtawsiz rawaj-laniwda boladi.
Ha`r bir komponent o`z aldina rawajlanbastan, o`zara baylanisli tu`rde rawajlanadi.
Ta`biyattin` ja`ne bir o`zgesheligi sistemali du`ziliske iye ekenliginde. Onda ha`r tu`rli ko`lemdegi
sistemalar bar.
V.B.Sochava sistemalarin u`sh tiykari u`lken-kishi basqishqa ayiriwdi usinadi. Planetar,
regional ha`m topologik.
Planetar geosistema geografiyaliq (landshaft) qabiqtan ibarat.
Regional
geosistemalarg`a
geografiyaliq
qabiqtin`
u`lken
bo`limleri
ta`biyg`iy-
geografiyaliq zonalar, ta`biyg`iy u`lkeler, provintsiya ha`m landshaftlar kiredi.
Topologik geosistemalarg`a landshafttin` qurami (morfologiyaliq) bo`limleri - orin,
urochishe, fatsiyalari kiredi. Geosistemalardi ta`biyg`iy geografiya u`yyyyrenedi. Planetar
geosistemalar geografiyaliq (landshaft) qabiqtin` nizamliqlarin ha`m o`zgesheliklerin uliwma jer
bilimi, Regional ha`m topologik geosistemalardi landshaftaniw u`yreniw.
Kompleksli ta`biyg`iy geografiyaliq izertlewlerdin` juwmag`ina a`mel etiey ta`biyattan
tuwri paydalaniw mu`mkin.
Ta`biyattan tuwri paydalanidin` ta`biyg`iy geografiyaliq tiykarlari dep - N.A.Gvozdetskiy,
Yu.K. Efremov h.t.b. to`mendegilerdi ko`rsetedi.
-Ta`biyg`iy komponentlerdin` o`zara baylanislarin ha`m bul baylanislardin` ha`m
antropogen ta`sir na`tiyjesinde o`zgerislerdi esapqa aliwdin` sha`rtlligi.
-Komplekslerdin` aymaqliq o`zgeriw nizamliqlarin ha`m kompleksler ortasindag`i
baylanislardi esapqa aliwdin` za`ru`rligi.
-ta`biyg`iy komplekslerdin` ishki energiyasi ta`sirindegi bag`iti ha`m tezligin (sur`ati)
esapqa aliwdin` sha`rtligi.
-ta`biyg`iy aymaqliq komplekslerdin`
adam zattin` aktivligi
ta`sirinde o`zgeriwi
haqqinda toqtawsiz mag`liwmat alip turiwdin` za`ru`rligi.
Bulardan basqa, ta`biyattan paydalaniw jumisi ekologiyaliq qatnasqa tiykarlaniwi kerek.
Ta`biyiy resurslardan aqilg`a muwapiq paydalaniw ha`m qorshag`an ortaliqti
qorg`awdin` ekonomgeografiyaliq ja`ne sotsialgeografiyaliq ma`seleleri.
Adamzattin` xojaliqtag`i axmiyetinin` aqibetinde ta`biyatta muayyan o`zgerisler ju`z
beredi. Bazi bir waqitlari sonday bir o`zgerisler boladi. Olar ta`biyatqa ta`sir ko`rsetip atirg`anda
bular haqqindag`i ha`tte oylap ko`rilmegende boliwi mu`mkin.
Adamzattin` ta`biyatqa ta`sirinin` aqibetlerin u`yreniw ha`m olardin` qanday na`tiyjelerge
alip keliwin aldinan biliw ushin ta`biyatta, geografiyaliq sistemalarda, olardin` komponentlerinde
adamzattin`
xojaliqtag`i
faoliyati
tikkeley
ju`zege
keltirgen
o`zgerisler
menen
birge
komponentlerdin` o`zara baylanislarinda, ten` salmaqlig`inda ju`z bergen o`zgerislerdi analiz etiw
ju`da` a`hmiyetli.
Adamzat xojaliq jumislarinin` ta`biyatqa ta`sirin u`yreniwde to`rt na`rsege o`z aldina
a`hmiyet beriw kerek.
Adamzattin` xojaliq faoliyati geografiyaliq sistema (landshaft) ning qanday komponentine,
komponentler gruppasina ta`sir etedi. Onin` ko`lemi qanday , qanday na`tiyjeler ko`zde tutiladi.
2. Adamzattin` bul ta`siri ta`biyat komponentleri ortasindag`i o`zara baylanislarda qanday
o`zgerislerge alip keledi.
3. Adamzattin` xojaliq faoliyati bilvosita ta`sir ko`rsetilgen jerden do`geregine qansha
qashiqliqqa jayiladi. Buni u`yreniwde za`ru`r.
4. Geografiyaliq sistemalardin` adamzat ta`siri astinda o`zgeriwinin` tezligi ha`m bag`iti
geografiyaliq sistemanin` barqararlig`ina baylanisli.
Geografiyaliq sistemalardin` sirtqi ta`sirge qarag`anda qanshaliq barqaror ekenligin
u`yreniw ta`biyg`iy ortaliqqa adamzat ta`sirin analiz etiwde orayliq ma`sele bolip tabiladi.
Geografiyaliq sistemalardin` barqarorligi ha`m o`zgeriwshen`lik ayirmashilig`i olardin`
tbiyg`iy geografiyaliq
tabaqalonishining qaysi poqonasida ekenligine, a`piwayi yamasa
quramalilig`ina baylanisli.
Sonin` ushin adamzattin` xojaliq faoliyatining ta`biyatqa ta`sirin u`reniwde de, ta`biyg`iy
ortaliqti, landshaftlardi adamzat ushin qolay etip jaqsilaw ilajlarin islep shig`ariwda da qanday
geografiyaliq sistemag`a tiyisli ekenine qarap tabaqali jantasiw za`ru`r.
Geografiyaliq komplekslerge adamzattin` xojaliqtag`i aktivliliginin`
ta`siri tu`rlerin
industrial, energetika, awil xojalig`, rekreatsion ha`m basqa tu`rlerine bo`liw mu`mkin.
Adamzattin` ta`biyg`iy ortaliqqa ta`sirin fartsiya, urochishe, orni (mestnost`) landshaft,
ta`biyg`iy rayon, ta`biyg`iy zona, ulke, region ortasindag`i u`yreniw mu`mkin.
Adamzattin` xojaliq aktivliliginin` geografiyaliq komplekslerge ta`sirin u`yreniw ushin
arnawli ekspeditsiyalar sho`lkemlestirip, statsionar baqlawlar o`tkerilip, kompleksli izertlewler alip
bariw za`ru`rli.
Taw jinislarinin` orninin` o`zgeriwi ha`m onin` aqibetleri.
Adamzat xojaliq aktivligi na`tiyjesinde jer qabig`i (litosfera) nin` jinislari taw-ka`n islep
shig`ariwi, injenerlik qurilis jumislari, qalalardi jaratiw na`tiyjesinde bir jerden ekinshi jerge ko`p
ko`shiriledi, bazibir jerlerde ko`p mug`darda toplanip qaladi yaki alip ketiledi.
Jer qabig`indag`i jinislardin` bir jerden ekinshi jerge ko`p mug`darda alip taslaniwi
gravitatsion ten` salmaqliliqtin` buziliwina alip keledi.
Taw jinislarinin` bir jerden ekinshi jerge alip taslaniwi antropogen rel`efti ju`zege keltiredi.
Antropogen rel`ef mikrorel`efti, bazida mezorel`efti o`zgerttiredi. Sebebi, ko`mir qazip
shig`arilatug`in jerlerde shig`indi jinislar ka`nler (terrikonlar) nin` ba`lentligi 300 m ge sh/m jetedi.
Kar`erlerdin` teren`ligi 580 m ge jetedi.
Maydani bir neshe km kv qa jetedi. U`lken ko`mir basseyinlerinde ju`zlep terrikonlar
landshaft, o`zgesheliklerin belgileydi.
Bunday rel`ef tu`rleri geografiyaliq komplekstegi ta`biyat komponentlerinin` ten`
salmaqlilig`in o`zgerttirib, ta`biyg`iy geografiyaliq protsesslerdin` o`zgeriwine sebepshi boladi.
A`sirese gravitatsion protsessler ku`sheyedi.
Qala qurilisi da jer qabig`inin` ten` salmaqlilig`in o`zgerttiredi. U`lken jaylardin` awirlig`i
na`tiyjesinde jerdin` beti sho`gedi.
Tashkentte buring`i ko`plegen jarliqlardi ko`mip, jer betinin` tegisleniwi na`tiyjesinde
suwdin` ag`iwi qiyinlasip, sel jawg`anda u`lken ko`lsheler payda bolmaqta.
Jarlardin` ko`miliwi jer asti
suwlarinin` betinde ko`teredi. Bul o`z gezeginde jan`a
ta`biyg`iy geografiyaliq protsesslerdin` rawajlaniwina alip keliwi mu`mkin.
U`lken suw saqlag`ishlardin` payda etiliwide sol do`gerektegi jerlerdin` klimatin
jumasrtadi, Jer asti suwinin` rejimin o`zgertedi. Gravitatsion ten` salmaqliliqti o`zgertedi. Suw
saqlag`ishtag`i suwdin` awirlig`i jene sol qatlamlardag`i basimnin` ten` salmaqlilig`ino`zgertip, jer
qozg`aliwg`a ta`sir ko`rsetedi.
Adamzattin` ka`n qaziw aktivligi aqibetinde jer beti rel`efinin` o`zgeriwi ( tegis emes
boliwi) topiraq eroziyasin, su`rilmelerdi qulawlardi ku`sheytedi.
Admzattin` ka`n qaziw aktivligi na`tiyjesinde rel`eftin` o`zgeriwi do`gerekti ju`da` u`lken
bilvosita o`zgerislerge
sebepshi boladi. Jer asti suwlari, a`sirese, jer u`sti suwlarinin` rejimi
o`zgeredi. Jer asti suwinin` beti pa`seyip ketesede, ko`terilsede o`simlik qatlamina, ag`in suwdin`
rejimine, topiraqtag`i protsesslerge ta`sir etedi.
Ka`nlerden shig`arip taslagg`an kereksiz jinislar ka`nleri tez uniraydi ha`m olardi samal
ushirip, suw ag`izip, do`gerekke tarqatadi. Bul jinislar ko`binese sor, quraminda sul`fatlar ha`m
basqa za`ha`rli zatlar boladi.
Adamzat xojaliq aktivliliginin` topiraqqa ta`siri ja`nede ku`shlirek bolip, ken`lew
maydang`a tarqaladi. Jerdi su`riw, tegislew topiraqqa islew beriw na`tiyjesinde jer betinde ha`r jili
3x10 kv12 tonna taw jinisi orninan qozg`aladi.
A`lbette jerdi su`riw, topiraqqa silew beriw ha`r tu`rli to`ginler to`giw, eginlerdin`
hasildarlig`in asiradi.
Ha`zirgi waqitta pu`tin qurg`aqliq maydaninin` 10 protsenten artiqlaw bo`limi su`riledi.
Bul su`riliwden aldin ha`m su`rilip atirg`anda ta`biyg`iy o`simlik qatlami joq etiledi
Sonin` o`zide ta`biyattag`i zatlar ha`m energiyanin` biologiyaliq aylaniwina ta`sir etedi.
Bunin` u`stine o`simlik qatlaminin` joq etiliwi suw ha`m samal eroziyasin ku`sheytedi.
Sonliqtan , pu`tin du`n`yadag`i su`riletug`in jerlerdin` 40-45 protsenti ha`rtu`rli da`rejede juwilg`an.
Sho`llerimizdegi dizbe qui rel`efi, tawlarimizdag`i jalan`ash janbawirlar, su`rilmeler, payda boliw
onda adamzattin` «xizmeti» ju`da` ulken bolg`an.