Transcript To`rebekova A.Seziw organlari

AJINIYAZ ATINDAGI NO’KIS MA’MLEKETLIK
PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI
«TABIYATTANIW HAM GEOGRAFIYA» FAKULTETI
Zoologiya kafedrasi
4 A kurs biologiya topari talabasi
To’rebekova Aynuranin’ «Seziw organlari»
temasina arnalgan o’z betinshe jumisi
No’kis - 2013
SEZIW ORGANLARI
•
Seziw orgonlarinin’
a’hmiyeti
analizatorlar,retseptorlar.
JOBA
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
1.Analizatorlar ham retseptorlar haqqinda
tusinik.
2.Ko’riw analizatori ham ko’zdin’ duzilisi.
3.Ko’zdin’atqaratin xizmeti.
4.Koriw gigienasi.
5.Esitiw orgoni ham analizatori
6.Qulaqtin’duzilisi.
7.Bulshiq et,sin’ir ham buwinlar arqali seziw analizatori.
8.Iyis ham da’m biliw orgonlar analizatori.
9.Paydalangan a’dibyatlar.
ANALIZATORLAR HAM RETSEPTORLAR
• Bas miy qabiginin’ har turli bolimlerinde nerv kletkalrinin’
jiyindisi jaylasqan bolip olardi I.P.Pavlov analizatorlar
seziw orgonlarinin’ orayi dep atag’an har bir analizator 3
bolimnen quralg’an.
• 1.tasirdi qabil etiwshi retseptorlar
• 2.analizatordin’ otkeriwshi bolimi
• 3. analizatordin’ orayliq bolimi
• Retseptorlar sirtqi tasirlerdi qabil qiliwshi nerv talshiqlari.
• Analizator bas miy qabiginin’ orayliq bolimende
jaylasqan.
KORIW ANALIZATORI HAM KOZDININ’
DUZILISI
• Koriw adamnin’ miynet iskerliginde ahmiyetli orin tutadi.
koriw arqali adam oqiwdi,jaziwdi,ham miynettin’ basqa
turlerin uyrenedi,bilim aladi o’ner uyrenedi.
• Ko’z bas suyeginin’ arnawli shuqirshasi koz oyiginda
jaylasqan. ko’z ko’z almasi, koriw nerv ham jardemshi
bolimlerden ibarat.koz almasi-harketlendiriwshi bulshiq
etler,nerv talalari,qabaqlar,kirpikler,jas bezleri,qan
tamirlarinan turadi.ko’z almasi sirtqi ham ishki bolimnen
ibarat.sirtqi bolim 3qabat turadi.
• Sirtqi-flibroz,orta-qan tamir,ishki-tor siyaqli perde turadi.
• Ishki boliminde ko’z ishi suyiqligi,ko’z gawhari,shiyshe
tarizli dene kiredi.koz almasinin’ ishki tarepin tor perdesi
qaplagan hamde ren’lerdi qabil etiwshi retseptorlar
jaylasqan.Olardagi nerv kletkalari formalari tayaqsha
ham kolba siyaqli boladi
Kozdin’ atqaratin xizmeti
• Kozdin’ atqaratugin xizmetine qaray 2 bolimnen turadi.
• Kozdin’ optik sistemsi ham retseptorlar. Optik sistemsina muyez
perdesi, ko’z suyiqligi, gawhari ham shiyshe tarizli dene jatadi.bular
kozge tusetugin jaqtiliq nurin sindirip otkeredi ham tor perdesine
jaylasqan retseptorlarga jiynap beredi.jaqin buyimga qaraganda koz
gawhari qalinlasdi uzaqtagi buyimga qaraganda jalpayadi.koz
gawharinin’ ozgeriwi akkomodatsiya dep ataladi.
Koz qarashigi
kozdin’ renli perdesinin’ ortasinda jaylasqan.koz qarashiginin’
dogergin bulshiq etler menen oralgan.buyimlardin’ formasi
,reni,korinisi ham basqada ozgeshlikleri tor perdesinde aniq
kornedi.koriw otkirligin arnawli Golovin kestesi jardeminde
aniqlanadi.jaqinan koretugin adamlar (miopiya) jagdayi tuwma ham
turmista attirilgan boladi.uzaqtan koretuginlar (gipermatropiya)
jagdayi tuwma boladi.ayrim adamlar kolba tarizli retseptirlarinin’
tuwma buziliw sebepli jasil,qizil ham basqada renlerdi ajirata
almaydi.buni daltonizim keseligi delinedi bul kesellik kobinese er
adamlarda ushrasadi.
Koriw gigienasi
• Koriw qabileti normada saqlaw ushin tomendegi qagiydalarga
boysiniw kerek.
• 1.jaqtiliq jetkilikli(100-150 luks) boliwi
• 2.jaqtiliq shep tarepten tusiwi
• 3.kitap,dapter,suwret,tigiw buyimlari kozden 40 sm qashiqliqta boliw
kerek.
• 4.oqiw,jaziw,siziw shiniguwlarinda har 15 minutta kozge 15 minutt
dem berip terezeden alislarga qaraw kerek.
• 5.Awqat quraminda a vitaminge bay awqatlar jep turiw kerek.
• 6.Avtobus,jenil mashinlar,poezda ham basqada avtomobillerde kitab
oqiwg’a bolmaydi.
• 7.Qush nurinan,jalinli otan,shan’nan qollaysiz tasirlerden qorgaw
kerek.eger koz qishisa taza vint yamasa oramalsha menen abaylap
ustinen siypaw kerek.
Esitiw organi ham analizatori
• Esitiw organi qulaq bas suyeginin’ sheke
boliminde jaylasqan ol 3 bolimnen turadi.
• 1.sirtqi qulaq 2.ortan’g’i qulaq 3.ishki qulaqtan
turadi.sirtqi qulaq-qulaq qalqani ham sirtqi esitiw
jolinan ibarat.qulaq ishinde 0,1 mm qalinliqtag’i
baraban perdesi bolip,ol sirtqi qulaq jolin ham
orta qulaq bosligin ajratip turadi.orta qulaq
bosligi,Evstaxiev nayshasi jardeminde murin
jutqinshaqqa tutasadi.ishki qulaq iyrenlegen
kanalshalar sistemsinan turip suyek labretinen
ibarat.
• Esitiw organini’ funktsiyasi.qulaq qalqani
dawis tolqinlarin jiynap ham oni qulaqtin’
sirtqi jolina bagdarlaw waziypasin atqaradi
retseptorlarinin’titirkeniwi esitiw nerv
talshigi arqali miy kopirshesi,orta miyde
jaylasqan qabiq asti esitiw orayina bas miy
yarim sharlari qabiginin’ sheke boliminde
jaylasqan joqari esitiw orayina barip oni
quzdiradi dawistin tasirin analizlep ham
sintizlep mazmun aniqlaydi.
Bulshiq et,sin’ir ham buwinlar arqali
seziw analizatori
• Bulshiq et,sinir ham buwinlarda retseptorlar bolip olar
proprioretseptorlar dep ataladi. Buni seziwshenlikti
I.M.Seshenov teren uyrengen adam jurgende har bir
adiminda ayagin jerge qalay qoyiw kerekligin kozi menen
qarap otirmaydi sebebi ayaq bulshiq et ham sinirlerdegi
seziwshenlik qasiyeti arqali adamlar oz-ozinen isenimli
turde adim taslay beredi. teri arqali seziw 3 turli boladi
1.awirganliqti sezedi 2.temperaturani sezedi 3.siypalawdi
ham basimdi seziwshi retseptorlar bar.awirganliqti
seziwshi retseptorlar sani 1mln.
• Teridegi tempreturni seziwshi retseptorlar sni 300 min’.
• 30 min’ retseptor suwiqti al qalganlari 270 min’issliqti
sezedi.
•
Iyis ham da’m biliw orgonlar
analizatori
• Iyis biliw retseptorlari murin bosligi shilimtal perdesinde
jaylasqan.bul murin shilimtal perdesinin’ tez-tez asqiniwi oz waqtinda
emlenbesen iyis biliwdi buziliwna alip keledi.
• Dam biliw organi-bul retseptorlar tildin’ sorg’ishlarinda,jumsaq tan’lay
ham tamaqtagi shilimtal perdesinde badam tarizli bezlerinin’ ustingi
qabatinda jaylasqan.adam 4 turli dam sezedi 1.duzli 2.turishli
3.maazli 4.ashshini biliw uqibina iye.
• Ishki organlarinin seziwshenliginin’
o’kpe,jurek,asqazan,ishek,bawir,talaq,buyrek,quwiq hamde qan
tamirlar diywalarinda retseptorlar jaylasqan bolipolardi
visserpretseptorlar dep ataladi.bular natiyjesinde ximiyaliq
mexanikaliq temperatura ham basim ozgeriwleri tasirinde titirkenedi
ham seziw juzege keledi.
Paydalangan a’dibyatlar
•
•
•
•
•
•
B.Aminov,T.Tilavov,O.Mavlanov
Adam ham onin’ densawligi 8-klass
Tashkent 2006
F.N.Bahodirov
Odam anatomyasi
Tashkent «O’zbekstan» 2006