Transcript vedlegg
S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Naust på nedre Ljøen Rapport frå istandse/ngsarbeidet. August -‐ November 2012 S=>inga Geiranger@orden Verdsarv Peter W. Brennvik Peter W. Brennvik S89ing Geiranger<orden Verdsarv 6216 Geiranger Tlf.: + 47 40 46 99 69 E-‐post: peter@[email protected] S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Bakgrunn for prosjektet Tidleg hausten 2011 var representantar frå S=>inga Geiranger@orden Verdsarv på syfaring på Nedre saman med grunneigarar, Steinar Sætre frå firmaet Sandal i Volda, og representant for Fylkeskonservator i Møre og Romsdal. Poenget var å få istandsaX området ved Nedre Ljøen. Dvs: Naust, stø og kai. Vi laga skisser, dokumenterte, tok foto, tok mål osb. Vi laga materialliste, rekna prisar og laga søknadar. Vi laga eigen søknad på istandse/ng av naust og eigen søknad på istandse/ng av kaia. Steinar Sætre stod for overslaget på istandse/nga av kaia. Til naustet fekk vi =ldelt 240.000 frå fylkeskonservatoren i Møre og Romsdal. Grunneigar skal der s=lle med 30.000 i arbeids=mar/dugnad. Dugnadsinnsatsen er verdseX =l 250kr/=me. Til prosjektet med istandsetjing av kaia fekk vi ikkje midlar i 2012, men vi vonar på =ldeling komande år og oppstart då. Førebuande arbeid – istandsetjing naust Då pengane var klare, og vi fekk løyve =l å starte prosjektet, starta vi i skogen. Her gjekk vi eit par dagar og hogg tre =l dei ulike delane i konstruksjonen; betar,ra> og sperrer. Når ein driv med skogsarbeid, er det greiX å vere to personar, både i forhold =l sikkerheit og det prak=ske. Eg hadde med meg tyskeren Rico Hartung. Tømmeret fikk vi frakta =l Geiranger. Det originale materiale hadde ei øksa overflate, det må vi herme eXer. Vi hogg betane =l 7-‐8“ og Ra>ene hogde vi =l 6”. Vi fekk laga oss nokre arbeidsbukkar, slik at vi fekk emnet opp i passande kne-‐høgde. Arbeids=llling er vik=g, både i forhold =l kropp og rygg, men òg i forhold =l resultat og =d. S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Oppstart I september vart det oppstart på sjølve istande/nga av naustet på Ljøen. Eg, Peter Brennvik, har vore leiar for prosjektet. Saman med Robert Steines frå firmaet =l Kåre Løvoll har eg uiør istandse/nga. Naustet er truleg fra midten av 1700-‐ talet. Historia rundt naustet kjenner eg ikkje godt og vil heller ikkje skrive noko om det. Det eg skriv her vil i hovudsak ta for seg gjennoppbygginga og forklare dei vala vi har taX undervegs. Bygget er på omlag 5 x 9 meter, med dobbelra>,betar og sperrer. Bygget romma to robåtar, ein vanleg lystring og ein nord@ordfæring. Vi fann renne og spel/vinsj for opptrekk av båtar. Ingen av båtane kunne bergast. I følge ein nabo, var naustet påbygd i framkant ein gong på 40 talet. Vi fann noko spor eXer det. Mest truleg var muren forlenga og naustet påbygd med eit skråtak i same perioden. På samme =d har dei nok @erna den gamle nevera og torvtaket og lagt ei eller anna form for støypt stein. Naustet har rasa saman og har truleg lege slik dei 10-‐15 siste åra.Difor var også alle dei opphavlege delane =l konstruksjonen rotne og moX-‐ etne og kunne ikkje brukast om aX i konstruksjonen. Det var ein myldreplass for insekt og andre skapningar, deriblant oss sjølve! Original skøyt S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Bete/Samhald Her ser vi at arbeidet har starta opp, og ein bete er lagt opp på dei eksisterande murane. Her har dei gamle naustbyggarane starta. Ra9a Den langsgåande ra>a kviler på beten. Ra>a blir felt ned i beten. Her er det vik=g med oppmerkinga, så ra>a ikkje kjem for langt ned i forhold =l neste omfar. Ra>a vi hadde var omlag 6 meter. For å oppnå dei 9 metrane som bygget er på, måXe vi skøyte. Den opprinnelege ra>a var i eiX stykke, medan undera>a mot sjøen var skjøyX. Bildet på sida ovanfor viser ein original skøyt. Her ser ein måten vi skøyta ra>ene på med 2 gjennomgåande naglar. Naglane vart kløyvd ut av ein tørr bjørkeplank og hogd åXekanta og passeleg koon/ spiss. Den må vere passeleg trang. Er den for trang, klyvnar den, og er den for liten bit den ikkje. S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Her ser ein ramma som vart grunnlaget for konstruksjonen. Bete i for og akterkant som knyt bygget saman. Det var ei uiordring å få dei tunge stokkane opp på murane, men med tau og lunnar å skli det på fekk vi det =l på eit vis. Vi valgte å felle under-‐ra>a ned mot muren for få det høveleg teX. Det blei då ein knekk i skøyten. Vi felte inn ein kile for å unngå å felle vekk ved frå ra>a som kjem over. DeXe er løysninga ein finn igjen i naust i område der ein la>ar med krokete-‐tømmer, blant anna i naust-‐ rekka i Norddal og Geiranger finn ein fleire slike døme. Nausta skal vere lu>ige bygg, så gliper og opningar er innafor tradisjonen. Bakom beten var det påbygd eit skråtak, truleg frå 40 talet. Vi fann spor på at steinmuren er forlenga. Difor kjem den merkelege konstruksjonen med skråtak inn i bilete. Opprinnelig har muren ståX oppunder beten. Slik eg ser det, er deXe ei betre løysning enn slik muren er i dag. No er området rundt skråtaket ein oppsamlingsplass for lauv og rask. Slike =ng vil vi ha lengst mogleg vekk fra bygget, og deXe er noko grunneigar må vare merksam på for å ta best mogleg vare på naustet. S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Dobbelra9 Her ser ein at den øverste ra>a er felt ned i den bakerste beten og kviler på den første ra>a. På enden av ra>a ser ein måten vi skøyter den på. Skøytane på under og topp-‐ ra>a trekte vi lengst mogleg frå kvarandre. Vi fekk då best omskøyt. Halvbete Om ein ser på beten i framkant, kan ein sjå at det ligg noko korte stubbar/halvbetar oppå. Istaden for ein heil bete har dei brukt halvbetar. Den hindrar ikkje trykket som kjem utover frå sperrene på ra>a like godt som ein bete som bit over. Halvbeten var festa med 2 trenaglar. Eg og Robert valgte å kalle det for ein ”halvbete”, men eit meir korrekt ord hadde vore kjekt å ha. I Hardanger og Sogn har eg høyrt utrykket ”brotastykke”. Den har ein liX annan funksjon. Det er første gong vi har seX ei slik løysning her på Indre-‐ Sunnmøre, så det er ikkje sikkert det =lhører ein vanleg byggeskikk her? S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Vi måXe i skogen for å finne 2 ekstra betar. Dei var i bjørk. Her ville vi ha mest mogleg kryll. Bjørka har ein tendens =l å svinge seg i alle retningar. Den er svært uroleg, men når den tørkar, blir den sterk. I denne konstruksjonen er det strekkstyrke beten skal halde. Vi la bjørke-‐beten inn i bygget, der presset utover er størst og faren for vatnskadar og rote er minst Bjørka er dårleg mot råte og insektangrep. Her ser ein betehovudet. Det er deXe som held heile konstruksjonen saman. S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Sildbein Betan vart felt ned i topp-‐ra>a med ein svale-‐hale eller sildbein som det vert kalle her i området. Vi trekte hakket 1” inn fra stokkens bredde. Det samme som på dei opprinnelege betan. Sidan emnet var heilt fersk og kom =l å krypme. laga vi hakket ned i ra>a liX konisk, Beten har då liX å sige på, men vil endå halde seg teX. Vi arbeide og jobba på ein plass der =lkomsten var leXast i frå sjøen. Tømmeret vi fikk frå skogen =l Jostein dalen på Overå fikk vi frakta =l Geiranger for høgging. Der ifrå fikk vi det fløta ut Geiranger@orden med ei snekke frå noko lokale rederar. Sperrer og taktro fikk vi frakta ned den gamle postvegen med diseldyret =l Rolf Arne Ljøen. Rolf Arne er ein av grunneigarane på Ljøen. Traktor og sperrer. S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Sperrer og Tro Formelen for lengda på sperrene på tak som skal tekkast med never/plast og torv er 3/5 del av bredda mellom ra>ene. Er det 5 meter mellom ra>ene, blir lengda frå toppen på sperra =l ra>hakket på 3 meter. I =llegg kjem takuts=kket. Uiordringa vår var at bredda på bygget var 90 cm. mindre i bakkant enn i forkant. Dersom vi hadde brukt kun ei breidde for formelen, hadde møna bliX fallande og ikkje i water, og det hadde seX ganske rart ut. Vi målte breidda mellom ra>ene framme og bak. Den differansen vi fekk framme og bak delte vi på antal sperrer som kom i mellom. I vårt =lfelle var det 8 sperrepar. Det utgjorde omlag 4 cm på kvar sperre som vi trakk i frå. Altså måXe vi trekke i frå: 4cm-‐8cm-‐12-‐cm-‐16cm-‐24-‐osv. pr. sperre. Her er sperrene på plass, og vi har byrja å legge taktro. Troet var av ukanta 5/4” bord. Lengdene låg på 3 meter. Når ein får slike breie og korte bord, er dei leXe og handtere og leXe å me-‐drage. Her prøvde vi å få mest mogleg kjerneved ut mot ra>ene og rotendar ut mot vêret. Når ein ser på gamle bygg, er det o>e mykje korte bord som er nyXa. Som nemnt ovafor, trur eg det kan ha med at dei er leXe å handtere og =lpasse. S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Kledning og Port Vi var usikre på korleis løysninga med kledning og port var løyst. Vi fann nokre hakk med 4” bredde i bete og lunn. Det var tydeleg at her hadde det ståX ein dørstolpe. I =llegg fann vi nokre hengsler i alt rotet då vi demonterte og rydda i ruinane. Det er usikkert om det er dei opprinnelige hengslene då dei ser noko nyare ut. Vi kikka liX på hengsler i området, men alle er av nyare dato. Vi valgte difor å få smidd kopi av nokre hengsler fra naust-‐rekka i geiranger. Det vert uiørd av smed Åge Hjortland. Kledninga er ukanta og medraX mot kvarandre. Kledninga vart spikra i eit spikerslag nedpå lunnen, oppi bete og på inside sperre. No er plast-‐tekkinga på plass og bygget sikra for vinteren. Neste år vil vi saman med grunneigar leggje torva. Det er det som står aX før prosjektet er ferdigs=llt. Alt i alt vil eg seie at prosjektet har gåX bra, både an=kvarisk og ikkje minst økonomisk. Arbeidet saman med Robert Steines har fungert veldig bra. Det er ei uiordring å skaffe folk med kompetanse på verktybruk og materialforståing, ikkje minst folk som mentalt klarer å sjå føre seg bygget undervegs og det endelege resultatet. S=>inga Geiranger@orden Verdsarv. Levrandørar Tro, Sperrer, Bjørk -‐ Klaksvik sag ved Pål Rune Vik, Aure. Klipt spikar -‐ Kris=ania Spigerverk gjennom Valldal høvleri, Valldal. Tømmer =l konstruksjon -‐ Jostein Dalen, Liabygda Smidde hengsler -‐ Åge Hjortland, Stord Torvhald og kledning -‐ Amdam Sag, Ørskog Miljøduk -‐ Ous og Emdal, Stranda