Transcript Kapittel 11 - Norsk på nett

I
SPRÅK PÅ 1600-TALET
Etter å ha arbeidd med dette kapittelet skal du ha kunnskapar om hovudtrekk i norsk språkhistorie på 1600-talet og
trekk ved språket i tekstar som er skrivne i denne perioden.
I
"l
[j
Læreplanen seier at du skal kunne
,
• lese eit utval sentrale norske tekstar frå mellomalderen og fram ;'
til 1870 i original språkdrakt og reflektere over språk og innhal'd
• skrive essay; litterære tolkingar og andre resonnerande tekstar på
bokmål og nynorsk, med utgangspunkt i litterære tekstar og noisk
tekst- og språkhistorie
Bonden Bjørn Frøysåk frå Gol i
Hallingdal med familien sin, måla
i 1699 i Gol stavkyrkje. Den velståande bonden hadde ti barn
med den første, avdøde kona si
(t.v), og med den nye kona si (t.h.)
hadde han åtte barn.
160
Tekstar i original s pråkdrakt
11" Språk på 1600-talet
For samfunnseliten 'var det viktig å vere fleirspråkleg. Dersom ein
hadde norsk som morsmål, burde ein meis tre både dansk og tysk i
tillegg. Og ville ein vere lærd, måtte ein også meis tre latin.
SPRÅKSITUASJONEN I NOREG PÅ 1600-TALET
reverset: baksida av eit
brev
plillifogd: offentleg tenestemann
IIUlfyrstelige svenner fra
Sachsen: sveinar frå
kurfyrstedømmet Sachsen
(i dag delstat i Tyskland)
studiosus: (latin) student
l første band av romanselien Nattens brød (1931) av Johan Falkberget
er handlinga lagd til gruvemiljøet på Røros midt på 1600-talet. l
kapittelet «Gnisten fra helvete» kan vi lese dette om to vandrande
menn som kjem til Røros:
Av reverset til pliktfogden fremgikk tydelig at de to geseller var
kurfyrstelige svenner fra Sachsen. En het Johannes konstknekt.
Og den yngste ropte ivrig:
lehJohannes; studiosus!
Hva for naget! avbrøt Hr. Jens. Den tiltalte skiftet ansiktsfarge.
leh bin nicht studiosus! Ynglingen hadde påfallende kvite
velpleide hender.
Den eldste hetJurgen smelteknekt. Mannen sa hverken ja
eller nei.
Harald Sohlberg (1869-1935):
Gate i Røros. 1903
TEKSTAR I ORIGINAL SPRÅKDRAKT
~
Dette utdraget fortel om tysk arbeidsinnvanching på 1600-talet, og dei
fleste utlendingane som kom for å ta arbeid i gruvene, var tyske. Slik
blei tysk eit innvandrarspråk i Noreg også andre stader enn i Bergen.
Mange tyskarar slo seg ned i byane for å drive nælingsverksemd. Tysk
var på denne tida også kommandospråk i den dansk-norske hæren.
Andre innvandrarspråk i Noreg på denne tida var finsk (kvensk) og
romani, som er språket til rom-folket eller «dei reisande» .
Politikken til den danske kongen om å tilsetje danske embetsmenn
i Noreg heldt fram på 1600-talet. Då svenskane gjekk inn i Trondhjems
len i 1659, kunne den svenske kommandanten rapportere at alle
tenestemennene, både i byen og på landet - borgarmeistrar, rådmenn,
futar, sorensluivarar og lensmenn - var fødde i Danmark, med nokre
få unntak.
161
Mann og kvinne i barokkdrakter.
Motivet er måla på glasrute i
Fjærland ca. 1620.
511ytten: stjernebilete, 23.
november - 21. desember
Fishene: stjernebilete, 19.
febmar - 20. mars
fOl'borger: skjuler
1I10xen: nesten
ihlnm: berre
Rand: rand, stripe
Høye: (fjell)toppar
Kands: sjanse
synderlig: særlege, spesielle
Undershied: forskjell
Grande: granne, nabo
fordølger: skjuler
slet: heilt Ur. «rett og
slett» )
Fierding: ca. 2,8 km
Leylighed: høve
stedsvarende: stadig, varig,
samanhengande
Mørh: mørke (substantiv)
Ørh: ørken, øydemark
tilhobe: saman
Kaar: vilkår, forhold
1110nn' (monne): kan
1110nn' rope: kan rope (her
forstått som «kan få
kontakt med kvarandre» )
Nordlands Trompet
Både Petter Dass og Dorothe Engelbretsdotter skreiv nok stort sett etter
det som var dansk rettsluiving på den tida, men det er vanskeleg å seie
noko sild<ert om detaljar i sklivemåten deira. Setjarane i tlyld<jeria las
korrektur på tekstane før dei blei tlykte, og dei retta opp det dei meinte
var feil. Nordlands Trompet blei første gongen tlykt i 1739, altså etter at
forfattaren var død. Handskliftet som den tlykte utgåva byggjer på, var
ild<je originalen til Petter Dass, men det var tluleg godkjent av Dass sjølv.
Utdraget nedanfor frå Nordlands Jj'ompet er stort sett slik det blei
nykt i 1739. Det handlar om mørketida i Nord-Noreg.
Frå Nordlands Trompet
Alt fra den Tiid Solen i Skytten indgaaer,
Og til hun sin Gang udi Fiskene faaer,
Forborger hun stedse sit øye:
Gaaer moxen om høyeste Middag i Vand
Saa der ikkun viises af Dagen en Rand
Mod østen ved Biergenes Høye.
Her bygger en Bonde, han seer hendes Glands
Her bygger en anden, han har ey den Kands
At han hendes Varme maae nyde.
Paa synderlig Steder kun Glimtet man seer,
Af Fieldens Ulighed den Underskied skeer,
For hvis skyld hun ey kand frembryde.
En Time fremgaaer hun med straalende Hiul,
En anden Stund henne bag Fieldet i skiul,
Fremskinner i Gam'd hos vor Grande.
Nu halver hun øyet nu har hun det heel
Nu atter fOl'dølger sig slet for en Deel,
Saa vexles de gyldende Brande.
Ved somme Fieldligger et Kløft eller Skar
Om korteste Vinter man Solen der har
En times Tiid, to eller mindre.
Drag siden omtrent ved en Fierding derfra,
Strax skal Horizontens Omskiftelse da
Dig Fonige Leylighed hindre.
Thi Vinteren fører stedsvarende Mørk,
lnclfalder i Landet, som over en Ørk
U-endelig Nætter tilhobe.
l medens har Bonden ey synderlig Kaar,
l Mørk han sig legger, i Mørk han opstaaer,
En Nat til den anden monn' raabe.
162
11" Språk på 1600-talet
163
Tekstar i original språkdrakt
Nordlands Trompet er eit topografisk dikt, som blei sluive etter europeiske førebilete (s. 125). Utdraget ovanfor er frå den delen av diktet som
heiter «Nordlands HOlizont, Elementer og Veyrligt». I denne delen
skriv Dass om korleis ver og vind skiftar med årstidene, og korleis
menneska opplever dei ulike årstidene.
Tida og sjangeren set sitt preg på språket. Dei krava barokfn stiller
til lim, rytm: og poetisk utnykksmåte, gjer at språket er gans~ ulikt
kvardagsspraket.
Setningsbygninga ber preg av at teksten er eit dikt, med poetisk
uttrykksmåte og krav til rim og lytme, til dømes i ei setning som «En
Time fremgaar hun med straalende Hiul/ En anden Stund henne bag
Fieldet i skiul/ Fremskinner i Gam'd hos vor Grande.»
Det største problemet for ein lesar i dag er nok at mange av orda
og uttrykka i diktet er vanskelege å forstå. Skal vi lese diktet i Oliginal,
treng vi ein god del ordforklalingar. Nokre av orda kan vi slå opp i
ordbøker, men det må vere ordbøker som inneheld eldre ord og
uttrykk.
Både Petter Dass og Dorothe Engelbretsdotter bmkte særnorske
ord i diktinga si der dei ikkje fann deklgande danske ord. Slike ord blir
kalla norvagismar. I dette utdraget ser vi at Dass skriv: «Ved somme
Fieldligger et Kløft eller Skar.» Kløft og Skar tyder nesten det same,
og slik oppattaking er typisk for barokkdiktinga. Men ordet shar finst
ikkje i dansk og er altså ein norvagisme.
Rettskrivinga er den som var vanleg i samtida. Vi ser til dømes
dobbelsluiving av enkelte lange vokalar, som i Tiid, viises og Deel,
j-Iyden blir i somme ord skriven i, som i Fierding og Fieldens, eller med
y; som i Leylighed (moderne dansk: lejlighed) og ey (moderne dansk:
ej). Stor forbokstav blir bmkt i innleiinga til kvar linje, og det er iklge
uvanleg i dikt. Elles har dei fleste substantiva stor forbokstav.
På moderne norsk prosa kan teksten bli slik:
Frå den tida på året då sola går inn istjernebiletet Skytten og fram
til ho står i Fiskane, er ho borte. Midt på dagen er solskiva nesten
iklge over sjøen, ein kan berre sjå ei snipe av sollys på dei høge
toppane i aust. På somme gardar kan ein sjå glansen av sola, men
andre stader er det iklge mogleg å få nyte solvarmen. Dei ulike fjellfonnasjonane gjer at ein somme stader berre ser glimtet frå sola bak
fjella. Ei lita stund kan ho kame strålande fram, i neste stund er ho
skjult bak fjella, men skin hos grannen. Plutseleg ser ein berre
halve sola, så er ho heilt borte, og slik vekslar sollyset. Somme fjell
har kløfter eller skar, og der kan ein midt på vinteren somme stader
sjå sola ein times tid eller mindre. Dreg ein eit par-tre kilometer
delifrå, kan hOlisonten vere heilt annleis, og det går iklge an å sjå
sola i det heile. Fordi vinteren fører med seg samanhengande
mørke, fell alle nettene saman til ei vedvarande mørketid. I denne
tida har bonden ikkje så gode kår. I mørket legg han seg, og i
mørket står han opp - den eine natta heng saman med den andre.
Norsk bibeltel{st frå 1600-talet
Bibelteksten nedanfor er sannsynlegvis skriven i 1698, og det er den
eldste bibelteksten på norsk (5tj6111 var på norrønt). Teksten blei Olnsett
frå gresk til jærdialekt av Jacob Rasch (1669-1737).
Utdraget nedanfor er innleiinga til apostelen Paulus' brev til kyrkjelyden i Roma . Paulus var på misjonsreise, og formålet med dette brevet
var å melde frå om at han kom til Roma. (Markelinga av bibelvers a er
utelate.)
Podl: Paulus
senningsbu: apostel
serdæilis: særleg
atlæ: etla, utvald
for meelst: på grunn av
spaal11ænnene: profetane
laabdæ: lova
schrøbtæ: skrifter
saa vit han va: slik at han
var
provdæ: prova, beviste
wyggielegt: fast, mikkeleg
ebtæ: etter
oh/w: vår
niodt naae: note/fått nåde
qvilhen: fornorska form av
dansk «hvilken»: som
siaa: hos
hæiningiene: heidningane
lyæ: lyde
æræ: er (fleina!)
de: de (bm: dere)
aau: au, og, også
dohe:dykk
adlæ: alle
Gucls /wmæ (vellæ):
Guds utvalde (vener)
llaae:nåde
fre: fred
Paulus' brev til romarane
(innleiinga)
PoeU, Jesu Christi tenar, saa va
kadlæ te a væra senningsbu, dæ
æ aa betya serdæilis atlæ te a
sæja Guds gleæligiæ buschab,
nemlig dæ Gud fornlelst serligiæ
spaamænnene sine laabdæ
fordum i dej heligiæ schrøbtæ,
om sannen sin, saa blei føddæ
a Davids ætt, saa vit han va eit
menniskie, men at han va Guds
son, dæ provdæ han myggielegt
ebtæ si gudomæligie aands verk
mæ si opstannelse fra død,
dennæ kar æ Jesus Christus
akka herræ. for meelst qvilken
mæ hævæ niodt naae aa værtæ
sæningsbu siaa hæiningiene,
at mæ skullæ læræ dej i nabnæ
hans a tm aa lyæ Gud, blant
dissæ æræ de aau kadlæ te naaæ
a Jesu Christo doke adlæ heligiæ
aa Guds kornæ (venæ) i Rom,
ønskiæs naae aa fre a Gud akka
far aa Jesu Chlisto den herræ.
Helsing
Paulus, KlistiJesu tenar, helsar
dykk, eg som er kalla til apostel
og utvald til å forkynna Guds
evangelium, det som Gud på
førehand hadde lova gjennom
profetane sine i heilage sluifter.
Det er evangeliet om hans Son,
Jesus Kristus, vår Herre, komen
som menneske av Davids ætt og
stadfest ved heilagdoms Ande
som Guds mektige Son ved
oppstoda frå dei døde. Ved han
har eg fått nåde og apostelteneste for å føra menneska av alle
folkeslag til lydnad i tru, til ære
for hans namn. Mellom dei er 6g
de som er kalla til å høyra Jesus
Klistus til. Eg helsar dykk alle i
Roma, de som er elska av Gud,
de som vart kalla og er heilage:
Nåde vere med dykk og freci ifrå
../
Gud, vår Far, og Herren Jesus
Klistus!
i
Frå Kjell Venås: Den fyrste morgonblånen
Frå Det nye testamentet (2005)
,
.;
1 ~.
i
Denne typen brev hadde eit fast mønster: først ei helsing, så ein "
presentasjon av saka brevet hancllar om, deretter sjølve det saklege
innhaldet og til slutt ei (formanande) avslutning. Tekstutdraget viser
første del av brevet, som er helsinga til kyrlgelyden i Roma. Her
presenterer Paulus seg som «senningsbu». Han fOllel kva for oppgåve
han har, slår fast den religiøse fellesskapen mellom seg og kyrkjelyden
i Roma og helsar dei med Guds nåde.
Språket i bibelomsetjinga til Rasch ligg nært opp til norsk talemål,
slik det var på Sør-Jæren mot slutten av 1600-talet. Det kjem mellom
anna til utnykk i fonner som Podl for Paulus og hadlæ for halle, og i
pronomenfonna ohha for vår.
164
165
Oppgåver
Kolumnetittel
FORDJUPINGSOPPGÅVER
Oppgåve l «Daglig Morgen-Bøn»
Les innleiinga til «Daglig Morgen-Bøn» (1685) av Dorothe Engelbretsdotter. Sluiv denne innleiinga om til moderne norsk, bolunål eller
nynorsk. Gjer deretter greie for nokre av dei språklege forskjellane
mellom moderne norsk og språket i denne teksten. Peik også på typiske
barokke trekk ved teksten.
«Daglig Morgen-Bøn» (innleiinga)
O! Langmodige Jesu, allerkiæreste Forløser, jeg er ond af Naturen,
u-værdig at see Dagens Lius, for min Ulydighed skyld: Men efterdj
der sl<yder endnu megen Synd tilovers hos dine Elskeligste Børn,
og du ikke meere hengte nøgen og blodig paa Kam-set, for store
Helgene end for grove Syndere, mig til Trøst som er den verste,
søger jeg i Troen din Bannhiertighed med it Anger-fuld Hierte,
og korte ord: .. ,
Ein degn (klokkar) underviser
soknebarna. Måleri på glas rute
frå ca. 1650 i Hålandsdalen
kapell. No på Bergen museum.
Les meir om lesestrategiar
Rasch ønskte å studere norske dialektar, og arbeidet hans med
bibelomsetjinga kan sjåast i eit slikt lys. Jærdialekten var det norske
språket han kjende frå barndommen, og då han skulle omsetje ein
bibeltekst til norsk, var det naturleg for han å velje denne dialekten.
I heile teksten er det bene eitt punktum, så peliodane er lange,
med mange leddsetningar. Det gjer teksten krevjande å lese i dag.
Det er også ein del ord vi ikkje utan vidare forstår, anten fordi dei iklge
er vanlege å bruke lenger \fordum), eller, dersom ein ikkje 1genner
elialekten på Sør-Jæren, fordi dei er dialektord (ohha). Rasch har valt å
bruke kvardagslege ord for dei bibelske nemningane apostel og profet,
nemleg senningsbu og spaamænnene. Bibelomsetjinga til Rasch har også
eit norsk trekk i syntaksen, ved at detenninativet (bestemmarordet)
står etter substantivet: sonnen sin i staden for som på dansk «sin sønn».
I skrivemåten måtte Rasch byggje delvis på ortofoni (gi att talemålet lydrett) og delvis på den danske sluivemåten som var vanleg på
denne tida. Døme på ortofon skrivemåte ser vi mellom anna i orda
hadlæ, sæja ogJøddæ. Men han sluiv Christo med Ch, og han skriv
JOl' meelst.
OPPSUMMERINGSOPPGÅVER
l
Kva for samfunnsgrupper snakka tysk i Noreg på 1600-talet?
:; i~a 2 I kva for samfunnsgruppe var det vanleg å snakke dansk?
Kvifor er det vanskeleg å seie noko sikkert om rettsluivinga til
~lbr 3
Petter Dass og Dorothe Engelbretsdotter?
Korleis ser vi at språket i Nordlands Ii'ompet er prega av at det er
eit dikt?
l, i tø.2.. 5
Kva er ein norvagisme?
s./il3 6 Kva for eit språk omsette Rasch bibeltekstar frå?
~. i4.1 7 Kva kan ha vore grunnane til at han omsette bibeltekstar til jærdialekt?
~ , ~O
på s. 242
Oppgåve 2 Lesestrategi
Målet med denne oppgåva er at du skal kunne lese og forstå utdraget
frå «Pedere Dasses Klage-Sang udi hans 6 aars langvarige Sygdom»
(s. 405). Du skal også kunne diskutere språk, form og imlhald i dette
diktet.
Før lesinga
Les om Petter Dass og diktinga hans (s. 154-156), slil< at du har ein
samanheng å setje utdraget inn i.
Innstill deg på at du skal lese eit dikt, der omsynet til lim og rytme
gjer at du kan vente ein annan setningsbygning enn i daglegdags prosa,
til dømes biletlege uttrykksmåtar. Fordi teksten er skliven for meir enn
300 år sidan, må du vere førebudd på at du støyter på ord og utnykksmåtar som iklge er vanlege i dag. Du må og vere innstilt på at teksten
er sluiven på dansk, og at han er sluiven av ein lærd mann.
,
Lesinga
t/
Les igjennom teksten for å få eit heilskapsinntrykk av ha~. Sjå på :'
ordforklmingane. Set su-ek under orda i diktet som er forklarte, og:ver
sikker på at du veit kva orda tyder.
'!
Les teksten langsamt ein gong til. Set strek under ord du iklgC\
forstår, og som heller ildge er forklarte. Slå opp i ordbøker for å firihe
orda du iklge forstår. Be eventuelt medelevar, læraren eller skulebibliotekaren om hjelp.
Når du har oppklart alle «vanskelege» ord, les du teksten ein gong
til. Diskuter eventuelt uldare formuleringar med ein medelev.
,~
Etter lesinga
Skriv ei attforteljing av innhaldet i utdraget frå diktet med dine eigne
ord. Les opp attforteljingane i grupper eller i klassen. Har de forstått
teksten på same måten? Diskuter korleis Dass framstiller seg sjølv
og plagene sine. Avslutt med å lese dil<tet høgt i Oliginalversjon.
Nye vilkår for litteraturen
167
NYE VILKÅR FOR LITTERATUREN
På 1700-tallet ble vilkårene for litterær produksjon dramatisk forandret
i Europa. Også Danmark-Norge var med på denne utviklingen, men for
Norges del ble konsekvensene ikke særlig store før på 1800-tallet.
Endlingene hang blant annet sammen med at flere bøker ble nykt, at
skolene og undervisningssystemet ble bygd ut, og at leseferdighetene
denned økte. Den viktigste årsaken var likevel at det vokste fram et
borgerskap i de store byene, som hadde tid og råd til å interessere seg
for litteratur. Dette borgerskapet ble et nytt marked, og det ble skapt
både litteratur og annen kunst for denne nye middelklassen.
Samtidig fikk adelen og kirken en svakere stilling enn før. De sterke
båndene mellom litteraturen og den religiøse og verdslige makten ble
denned løst opp. Det ble rom for en offentlig meningsutveksling, der
blant annet litteratur kunne diskuteres mer uavhengig av makthaveme
enn tidligere. Før hadde dikteme gjeme skrevet på oppdrag fra makthaveme, nå kunne de skrive for et stølTe publikum. De første tidssluif-
LITTERATUR
PÅ l 700-TALLET
Etter å ha arbeidet med dette kapittelet skal du ha kunnskaper om norsk litteratur fra opplysningstida. Kapittelet gir
også kunnskaper om annen europeisk litteratur fra samme
periode. Litteratur fra opplysningstida ses i lys av sentrale
sider ved europeisk kulturutvikling i denne perioden.
Joseph Wright of Derby
(1734- 1797): Planetariet. 1766
Et planetarium er en mekanisk
modell som viser forholdet
mellom sola og planetene i
solsystemet vårt.
Læreplanen sier at du skal kunne
• lese et utvalg sentrale norske tekster fra middelalderen og fram til
1870 i original språkdrakt og reflektere over språk og innhold
• gjøre rede for viktige utviklingslinjer og noen sentrale forfatterskap
i norsk og europeisk litteratur fra middelalderen til 1870 og denne
litteraturens forhold til øVlig europeisk kulturhistOlie
• forklare hvordan litteratur og andre kunstuttrykk i og utenfor
Norge har påvirket hverandre de siste århundrene
• analysere tekster i ulike sjangrer for å kunne ta stilling til spørsmål
tekstene tar opp og verdier de representerer
• sluive essay, litterære tolkninger og andre resonnerende tekster på
bolunål og nynorsk, med utgangspunkt i litterære tekster og norsk
tekst- og språkhistOlie
Jean-Honore Fragonard
(1732-1806): Huska, 1767
Fragonard spesialiserte seg på
galante elskovsskildringer.
168
l
Il
li
Il
tene begynte å komme ut, det ble satt opp teaterstykker for et bredere
sammensatt publikum, og det ble etablert «salongen>, det vil si plivate
sammenkomster der medlemmene leste og diskuterte litteratur. Salongene var først bare for menn, men kvinnene kom også med etter hvert.
Det nye middelklasselivet i byene førte til romsligere boliger - for
noen - og mer nitid. Middelklassen hadde tid til å lese. Dermed var det
et publikum for romaner. Det var en form for litteratur som kunne leses
i enerom, og som tok opp emner fra privatsfæren. Særlig kvinnene ble
interessert i denne sjangeren. Men denne utviklingen tok tid, og i
Norge vokste ikke en slik litteratur fram før langt inn på 1800-tallet.
1100-tallet falt sammen med det som i filosofihistOlien kalles
opplysningstida, og den dominerende strømningen innenfor de ulike
kunstartene - malerkunst, musikk, litteratur og arkitektur - var
klassisismen.
Jean Pierre Houel (1735-1813):
Scene fra ødeleggelsen av
Bastillen, ca 1790.
Opplysningsfilosofien var en
avgjørende forutsetning for den
franske revolusjonen i 1789.
Stormen på bastillen viser hvordan folket selv kan rive ned
maktbastioner.
169
Klassisisme
12" litteratur på 1700-tallet
OPPLYSNINGSFILOSOFI
Det som først og fremst 1gennetegnet opplysningsfilosofien, var troen
på fornuften. Denne tankeretningen oppstod i England og spredte seg
til Frankrike, Tyskland og videre utover. I Franluike var opplysningsfilosofien en forutsetning for revolusjonen i 1189, og mange av tankene
I~---
1I1aktfordelingsplinsippet:
makten er delt mellom tre
uavhengige organer: de
som lager lovene, de som
styrer etter dem, og de som
dømmer etter dem
hellig: som er knyttet til
guclclOllli11en
fra opplysnings filosofien preger fortsatt vår måte å tenke på om
samfunnet og om forholdet mellom individ og samfunn.
Opplysningsfilosofene mente at menneskene var kuet av autOlitetstro og tradisjoner. Med det mente de at folk trodde på det kirkens
menn sa, og godtok at de som hadde makt, utnyttet dem, for slik hadde
det alltid vært. Men slik trengte det ikke være, sa opplysningsfilosofene.
Det var nemlig fullt mulig å gjøre seg opp en mening om naturen,
mennesket og samfunnet, bare folk brukte fornuften og sansene sine.
Hvis mange nok gjorde det, kunne verden bli et bedre sted å være.
Slik opplysningsfilosofene så det, hindret altså nedarvede fordommer mer kunnskap om verden, og derfor måtte «fordommene» som
kirken og adelskapet lenge hadde innprentet folk, nedkjempes. Gjennom opplysning skulle menneskene lære å tenke selv, slik at de kunne
utvikle seg til selvstendige individer.
Opplysningsfilosofene var utviklingsoptimister. Målet var framsluitt, toleranse, harmoni, nihet og fred, og middelet var fornuft og
opplysning. Det fantes visse naturgitte menneskerettigheter, for eksempel retten til liv, og idealsamfunnet var et borgerlig demokrati med
ytlingsflihet og trosfrihet. I dette samfunnet skulle utviklingen være
styrt av fornuft, makten skulle være tl-edelt, og «alle», det vil si voksne
menn i de øverste samfunnslagene, skulle ha de samme rettighetene.
Det moderne demokratiet, slik vi kjenner det i den vestlige verden i
dag, er altså et resultat av at opplysningstida åpnet for fornuft, rasjonalitet og refleksjon. Maktfordelingsplinsippet, en grunnstein i de vestlige
demokratiene, ble først formulert av den franske opplysningsfilosofen
Charles Montesquieu i verket Lovens ånd fra 1148. Opplysningstida
åpnet også for å filosofere og reflektere over det hellige, noe som gjorde
det hellige mindre hellig. Slik ble grunnlaget lagt for det som i dag er et
særn-ekk ved vestlig kultur: maktfordelingsprinsippet, ytlingsflihet og
kritisk refleksjon over både samfunnet og verdiene det bygger på.
OPPSUMMERINGSOPPGAVER
.
1 Hvilken betydning fikk borgerklassen for det litterære livet på
1100-tallet?
[J
,
2 Hva 1gennetegner opplysningsfilosofien?
,
J
KLASSISISME
f
Ordet klassisk betyr mønstergyldig eller forbilledlig. I likhet med
renessansen og i noen grad barokken, fant klassisismen sine forbilder
i den greske og romerske antikken. Samtidig var klassisismen også en
reaksjon mot barokken. Barokkdikterne utnyttet de litterære virkemidlene maksimalt, i tekster som lovpliste Gud og hans skaperverk,
hyllet stormenn eller svertet motstandere. Klassisistene vendte tilbake
til et enklere uttrykk, og de brukte mindre plass på følelser og mer på
logikk Prosa ble vanligere enn lyrikk
Flere ledende opplysningsfilosofer var også forfattere aven luitisk,
drøftende litteratur, der målet var å få folk til å ta stilling til aktuelle
170
12- Litteratur på 1700-tallet
Klassisisme
saker. Ideen om fornuftsbasert tenkning, som var et særpreg ved
opplysningsfilosofien, finner vi derfor også i klassisismen. Men klassisisme er først og fremst et begrep som gjelder kunst, mens opplysningsfilosofien tok for seg nærmest alle samfunnsforhold. Klassisistene
mente at kunstverkene fra antikken var så gode at det ikke gikk an å
skape noe bedre - de kunne bare etterliknes. Å dikte ble derfor betraktet som kunsten å finne temaer, argumenter eller eksempler i det som
allerede var skrevet, og deretter å blUke det til å lage nye tekster, som
selvfølgelig skulle komponeres etter faste og innarbeidede mønstre.
Illustrasjon fra Encvc10pedien
(se neste side) til artikkelen om
trykkekunst. Det er ikke tilfeldig
at teksteksemplene i illustrasjonen handler om Gud, kongen
og militæret.
Litteratur
Den dansk-norske dikteren Ludvig Holberg (1684-1754) (s. 175) laget
en serie komedier som han komponerte etter mønster fra antikken.
Dette hadde franskmannen Moliere allerede gjort før ham, på 1600tallet. Holberg gir imidlertid den klassiske formen nytt innhold, i tråd
med opplysningstidas idealer. Slik får Holbergs komedier (s. 175) et
stort publikum til å se skeivheter i
samfunnet og dumheter ved seg selv,
og får dem til å le av det.
Latteren og undlingen er et
kjennetegn også ved flere fantastiske
romaner fra denne pelioden. De er
fantastiske i betydningen eventyraktige, fabulerende og fantasifulle.
I England hadde Thomas More allerede på 1500-tallet skrevet Utopia,
en reiseroman om framtida. Nå kom
det flere slike bøker, først fra to
andre engelskmenn, Daniel Defoe
med Robinson Crusoe (1719) og
]onathan Swift med Gullivers reiser
(1726) (s. 174 og s. 407). De oppnår begge stor suksess. Noe seinere
følger Ludvig Holberg opp i Danmark-Norge med sin reiseroman
r-;;;tin~~;':;;- l,!" ., .
Niels Klims undeljordiske reise
(1741) (s. 414). Alle disse tekstene
inneholder fordekt kritikk og
kOlmnentarer til samfunnsforhold
og politiske forhold i samtida, fordi
de beskreven kultur og en samfunnsorden som var annerledes, og
som dermed indirekte ble satt opp
mot den virkelige. Ved å legge handlingen til samfunn helt annerledes
enn deres eget unngikk forfatterne
sensuren. Den eneveldige styrefonnen , som var vanlig i Europa på
encyhlopedi: (fra gresk)
«fullstendig kunnskap»
Skuespillere kledd som komponisten Mozart i en forestilling
om ham i Salsburg i 2005.
Scenebildet viser Mozart i mange
skikkelser som øver inn en av
operaene sine med orkesteret.
Det må mange skuespillere til for
å visualisere alt som foregår i
musikken på en gang.
171
denne tida, gjorde det nødvendig å kamuflere kritikk på en måte som
ikke tirret kongen og kirkens menn.
Kritikk av samfunnet gjennom å plassere handlingen og personene
i helt andre verdener finner vi også mange eksempler på i moderne litteratur. I samfunn som ikke er demokratiske, kan beglUnnelsen for å
utnykke seg slik være den samme i dag som den var i opplysnings tida.
I demokratiske samfunn velger noen forfattere å skrive fantastisk litteratur fordi de foretrekker å utnykke seg i denne sjangeren.
Sakprosasjangrer som essayet og brevet passet også til opplysningstidas ideer om å spre kUill1skap og utveksle ideer. I Frankrike gir for
eksempel Montesquieu ut Persiske brev (1721). Disse brevene er, som
romanene vi har nevnt ovenfor, en satire over datidas franske samfunn.
Men i tidas åndelige klima ble det også utviklet nye sjangrer. En av
de mest storslåtte ideene fra fransk opplysningstid var at all sikker
kUlU1skap som fantes , skulle samles i et stort leksikon - en encyklopedi. Prosjektet hadde over 200 medarbeidere, de såkalte encyklopedistene, ledet av filosofen og forfatteren Denis Diderot. Arbeidet tok
tretti år (1751-1780), og verket ble solgt i store opplag. Ency klopedien
var kritisk til kirken og adelsmakten og lanserte ganske liberale tanker
om politikk og samfunnsliv.
Musikk
Også musikken endrer seg på 1700-tallet. Den får en mer avbalansert
form og et mer dempet uttrykk enn barokkrnusikken fra århundret før.
Det henger først og fremst sammen med tidas klassisistiske ideal for
hva som var vakkert, nemlig det enkle og avbalanserte, men også med
at musikkens funksjon i samfunnet ble annerledes. Verdslige makthavere og det framvoksende byborgerskapet ville gjerne ha musilu{ til
verdslige formål, ved feiringer og selskapelighet. Slik ble suykekvar-
172
I,
12" litte ratur (lå 1700-tallet
T onemien bestemmes av
den av de 12 glUnntonene
i oktaven en skala hviler
på, og av de to «tone19ønnene», dur og moll.
NORSKE SELSKAB
I
I
dehlamere: lese opp dikt på
en kunstnerisk måte
173
tetten og uioen til for framføling i små rom (kammennusikk), og sytnfonien for framfØling av et sytnfoniorkester i store saler.
De klassisistiske komponistene utviklet et musikalsk komposisjonsmønster som kalles sonatesats. Denne fonnen er sammenfallende med
fonnen på det klassiske dramaet. En sonatesats består av tre deler. Den
første delen kalles eksposisjon. Her blir det musikalske temaet i satsen
presentert. Etter eksposisjonen kommer gjennomfølingen, der en eller
flere av eksposisjonens musikalske ideer bearbeides og utvikles. Den
tredje og siste delen kalles reprise, for da blir hovedtemaet gjentatt, nå i
noe modifisert (endret) fOlm. Reprisen avrundes med noe kort nytt, en
coda, som betyr «hale» eller «slep» Uf. epilogen i en tekst). Mozarts
sytnfoni nr. 40 er et eksempel på en klassisistisk sytnfoni. Den går i
tonearten g-moll.
Klassisismen i musikken kalles gjerne wienerklassisisme, fordi alle
de største komponistene i perioden bodde i Wien. De to mest kjente er
Joseph Haydn (1732-1809) og Wolfgang Amadeus Mozart (17561791). De forsøkte å leve av å være flie kunstnere, slik at de kunne
komponere uten hensyn til hva fyrstene ville betale for. De lyktes med
vekslende hell.
OPPSUMMERINGSOPPGAVER
l Hva betyr ordet klassisk? Hva er typisk for klassisismen?
2 Hva er hovedforslgellen mellom barokken og klassisismen?
3 Hvem var encyklopedistene?
4 Hvordan kommer de klassisistiske formidealene fram i sonatesatsformen ?
5 Les om forfatterskapet til Ludvig Holbeg på s. 175-177.
a Hva vil det si at Holberg er klassisist, og hvordan kommer det
fram i diktningen hans?
b Hvilke forbilder hadde Holberg da han skrev Niels Klims underjordiske reise?
I
Norske Selskab
Før Norge fikl< sitt eget universitet i 1811, reiste nordmenn som ville
studere, til universitetet i København. Der søkte de selskap med andre
nordmenn. Et vertshus, MadamJuels Kaffehus, ble møtestedet deres.
Der diktet de sanger, holdt konkurranser i versmakeli og diskuterte
politikk og kunst. Etter hvert fonnaliserte de møtene sine, og i 1774
stiftet de en klubb som ble kalt Norske Selskab. Formålet med klubben
skulle være å lage vers, og medlemmene skulle hjelpe hverandre med
å fordlive kjedsomheten. Men det var mer enn felles nasjonalitet og en
felles kummerlig hybeltilværelse i København som bandt medlemmene
av Norske Selskab sammen. De hadde også en felles litterær smak, som
de dyt'ket gjennom tekstene de diktet og deklamerte for hverandre.
Medlemmene foreu'akk tekster komponert i faste, regelmessige
fonner, med lim og IYtme. De var altså klassisister, som andre toneangivende forfattere på 1700-tallet. Men de var også humOlister. Vi kan få
Eilif Petersen (1852-19281:
En aften i det Norske Selskab
7780, malt i 1892.
Johan Nordahl Brun leser dikt,
Johan Herman Wessel løfter
glasset. og madam Juel kommer
inn med forfriskninger.
inntIYkk av at de likte lettvintheter og helst ville hengi seg til det sanselige, men det er bare en del av sannheten. Under humoren fantes både
kunnskap og fornuft, og av og til også alvor.
Studentene i Norske Selskab førte nye tanker og nye følelser inn
i den norske diktningen mot slutten av 1700-tallet. De var unge og
påvirket av radikale tanker om flihet, likhet og brorskap - tanker som
førte fram til den franske revolusjonen i 1789, og som gav nye temaer
til tekstene. De laget vers og viser der de dyt'ket gleden over livet.
Dessuten dyt'ket de lengselen etter fIihet for folk og fedreland. Det
var ikke bare fornuften som skulle dyrkes. Følelser er også en del av
menneskenaturen og den menneskelige erfming.
Etter Norske Selskab var 1700-tallets klassisisme og opplysningstid
forbi. Også den diktningen som medlemmene i Norske Selskab selv
stod for, er delvis et utnykk for at kraften var i ferd med å gå ut av..)
klassisismen. De gamle formene ble parodiert, og fornuften var ofte
blandet med følelser. Det nye århundret skulle komme til å by på:nye
fonner og mange og sterke følelser.
':1
OPPSUMMERINGSOPPGAVER
'\,
l Når ble Norske Selskab dannet, og hva var fonnålet med denne
klubben?
2 Hvem var medlemmer av Norske Selskab?
3 Hva slags fellesskap bandt medlemmene av Norske Selskab
sammen?
4 Hva er typisk for tekstene de diktet?
5 Hvilke tegn i tida (seint 1700-tall) satte spor etter seg i diktningen
til medlemmene av Norske Selskab?
174
12
o
Litteratur på 1700-tallet
Noen sentrale forfattere
Ludvig Holberg (1684-1754)
Den fremste litterære skild<elsen i DanmarkNorge i denne pelioden var uten tvil Ludvig
Holberg. Han var opplysningsmann mer enn
klassisist, men han var også en typisk klassisist
ved at han kopierte forbilder og holdt seg
strengt til nedarvede sjangrer og konvensjoner.
Holberg satte seg tidlig som mål å gi DanmarkNorge eksempler på alle de sjangrene som
manglet i den nasjonale bokheimen. Det greide
han et godt stykke på vei. Heltedikt (epos) ,
komedier, reiseromaner, epistler, fabler og
essayer blant de sjangrene han introduserte i
Danmark-Norge.
NOEN SENTRALE FORFATTERE
Charles Jervas 11675-1739):
Portrett av Jonathan Swift
Richard Redgrave 11804-1888):
Gulliver møter bonden fra
Brodingnag.
Kunstneren har hentet motivet
fra Gullivers reiser.
Jonathan Swift (1667-1745)
Jonathan Swift var en engelsk-irsk forfatter. I
bøkene sine er han kritisk til så vel kirke og stat
som til enkeltmenneskets dårskap, og gjennom
satiliske og humalistiske tekster lar han luitikken komme til uttrykk. I verket Historien om
en tønne (1704) luitiserer han religiøse
ekstremister, men han gjør det i en allegolisk
fonn. HistOlien som fortelles , er om tre sølIDer
som arver hver sin jakke etter faren, og disse
jakkene representerer ulike religiøse retninger i
England. Allegolisk er også romanen han er
mest berømt for, nemlig Gullivers reiser (1726).
Hovedpersonen Gulliver vil ut i verden. Stoml
og uvær blinger ham ut av kurs, og til steder
ingen før har hørt om. Han kommer blant annet
til «lilliputenes» land og tillgempenes land, der
foll< tenker og lever annerledes enn de gjorde i
datidas England. Gjennom jeg-fortelleren
Gullivers opplevelser og erfaringer latterliggjør
Swift politiske konflikter, levemåter og holdninger i samtida. Denne
romanen er i sterkt beskåret form blitt en bamebok-klassiker. Et annet
viktig verk av Swift er Et beshjedent forslag (1729). Der foreslår han,
ironisk selvsagt, at hungersnøden i Irland kan avhjelpes ved at fattigfolks barn slaktes og 19øttet selges til de like. I tillegg til sin skjønnlitterære produksjon skrev Swift en rekke essay om ulike emner.
175
Holbergs Iwmedier
I 1722 åpnet «Den danske Skueplads» i Køben-
Jørgen Roed 11808-1888)
Ludvig Holberg. 1847
raptus: anfall av galskap
havn. Det var den første faste teaterscenen i
Danmark-Norge som var åpen for alle som ville
se skuespill, og som kunne betale inngangsbilletten. Men teateret hadde vansker med å finne
dramatiske tekster som kunne settes opp på den
nye scenen. Det som fantes av dramatil<k, var på tysk, fransk eller latin,
og det passet ikke for et bredt publikum. Teateret sendte derfor ut en
oppfordling om at det burde sluives ny dramatikk på dansk. Holberg
tok utfordlingen og produserte komedier på løpende bånd. I alt skrev
han over tretti komedier. De fleste og beste ble til ipelioden 17221725. Disse årene kalles Holbergs «poetiske raptus», og resultatet var
at Danmark-Norge fikk en ny og epokegjørende dramatisk diktning.
Holberg utvilder og fornyer komedietradisjonen ved å kople 1gente
komiske grep sammen på nye måter, og han kopler handlingen i skuespillene til sitt eget samfunn og til samtida. Ved å ta opp temaer som
var aktuelle, praktiserer han opplysningstidas ideer og idealer gjelw'om
det han sluiver. Han fornyer også dramasjangeren, siden språket i ;'komediene er dansk. Dermed nådde han også et stort og nytt
.
i
publikum, nemlig byborgerskapet.
Holberg følger mønsteret for klassisk dramatisk komposisjon ;i
komediene sine. Etter dette mønsteret skulle teksten være delt i fJm
eller U·e akter, der hver akt representerte et stadium i utviklingen av
konflikten. Klassisk dramatild< er også konsentrert om en handling,
de foregår på ett sted og innenfor ett døgn.
Alle Holbergs komedier er konsentrert om en handling, men han
gjennomfører il<ke alltid enhet i tid og sted. Innholdet utnykker alltid
ideene fra opplysningstida - at fornuft, kunnskap og elfaling bør få
råde mer. Mennesket styres for ofte av fikse ideer, følelser og uoverveide
innfall. Men Holberg moraliserer ikke i komediene. Han bruker humor
for å få folk til å se svake sider ved mennesket og tåpelige særtrekk ved
samfunnet.
176
12
et
Litteratur på 1700-tallet
!
Nikolai Wilhelm Marstrand
(1810- 18731: Erasmus Montanus
disputerer med degnen. 1843.
Det kommer dessverre lite ut av
de disputtene.
Komediene ender godt, slik komedier skal.
Slik sett er det en optimistisk grunntone i alle
Holbergs komedier. Folk kan endre seg og ta til
vettet når de bare blir klar over hvor mye galt de
steller i stand for andre med grillene sine.
Men ikke alt i komediene er komisk. Det
tragiske kan ofte ligge rett under overflaten og
være svært tydelig. I Erasmus Montanus er det
tragisk at Erasmus selv ikke forstår å bruke
kunnskapen sin fomuftig. Tragisk er det også at
han har lært mye viktig og riktig ved universitetet, som ingen vil høre på. Han har blant
annet lært at jorda er rund, og at sola er sentrum i universet. Men ingen tror på det. Folk i
hjembyen er fulle av fordommer og overtro og
bryr seg ikke om hva som skjer andre steder.
Den mest spilte og kanskje den beste av
Holbergs komedier erJeppe på Bjerget. Jeppes
last er at han drikker. Alle vet det, men ingen
spør hvorfor. Som Erasmus Montanus er Jeppe
både en tragisk og en komisk figur. Han er
komisk fordi han er full og dum, og han er
tragisk fordi han er undertrykt og vergeløs og
blir hundset og herjet med.
Holbergs komedier er mangetydige. Noen
av dem blir avsluttet med en lang replikk eller
et vers på lim, der moralen i komedien blir
fonnulert. Disse ettertalene eller epilogene er en del av komedien og må
forstås i sammenheng med handlingen ellers, men også i sammenheng
med tida Holberg levde i, og hans egen posisjon. Det var ikke ufarlig å
klitisere klasseskiller og maktstrukturer i samfunnet, og det er heller
ikke sikkert at det var det Holberg ønsket å gjøre. Han ble tidlig
professor, og etter hvert ble han også en rik godseier. Komediene hans
taler likevel godt for seg selv. De underholder, samtidig som de minner
oss om hvor lite fomuftig vi ofte innretter oss, både som enkeltmennesker og som samfunn.
Niels Klim og den underjordishe reisen
Holberg hadde flere ganger problemer med sensuren. Med det komiske
og satiriske heltediktet Peder Paars var han blitt 1gent i DanmarkNorge, men han ville gjeme også bli kjent utenfor landegrensene.
Det var noe av grunnen til at han i 1741 gav ut en samfunnskritisk,
parodisk reiseroman i Tyskland, på latin. Samfunnskritikken rammet
både rangordningen, kjønnsrollemønsteret, tenkemåter og verdier i
samtida. Med Nicolai Klimii Iter SubtelTanewn (<<Niels Klims underjordiske reise») oppnådde han å bli kjent i Europa, og han greide å
få gitt ut et kritisk verk uten innblanding fra myndighetene. Men det
var nær på at verket ble beslaglagt da det kom på dansk.
177
Noen sentrale forfattere
Scenebilde fra Nationaltheaterets
oppsetning av Jeppe på bjerget i
2002. med Bjarte Hjelmeland som
Jeppe og Marit Adeleide
Andreassen som Nille.
Pottl.' Lest baklengs blir
navnet Utop, jf. utopi, eg.
«ingen steden>som er et
idealbilde av framtida. Potu
er en allusjon til Thomas
Moores roman Utopia
(se s. 170).
Romanen om Niels Klim handler om en ung teologistudent som
kommer hjem til fødebyen Bergen. Han er interessert i naturvitenskap
og går opp i byfjellene for å foreta undersøkelser i en hule. Der er han
så uheldig å falle ned i det indre av jorda, som viser seg å inneholde et
helt planetsystem med mange liker eller stater, der det bor underlige
vesener, og der samfunnet er organisert på svært forsl~ellige måter.
Det første landet han havner i, er Potu. I hvert nytt land han kommer
til, prøver han å forandre på skikkene som gjelder der. Disse forsøkene
skaper etter hvert misnøye, og til slutt blir han alltid jaget videre.
Etter å ha blitt forvist fra landet Quama, der han er blitt keiser, faller ,
han ned i en ny hule, og denned er han tilbake i Bergen.
"; f
'J
~j
Memoarer, epistler og essay
'.
Det filosofiske forfatterskapet til Holberg består først og fremst av selvbiografiske brev, som han skrev på latin, og av epistler (kunstbrev)~ og
essay, som han skrev på dansk. I denne delen av forfatterskapet kok mer opplysningsdikteren for alvor fram. Han tar opp alle mulige emner
og forhold, og allmenne oppfatninger om mangt og mye blir utsatt for
grundig etterprøving. Tekstene er fulle av vidd, ovelTaskende vendinger,
åpent frisinn og illustrerende eksempler.
I det filosofiske forfatterskapet viser Holberg seg fra en helt annen
side enn i komediene og parodilitteraturen. Her er det den modne,
beleste og gjennomreflekterte akademikeren som styrer pennen, med
stort vidsyn og med en frisinnethet som ikke ligger tilbake for de
ledende opplysningsfilosofene ute i Europa.
178
12
o
Noen sentrale forfattere
litteratur på 1700-tallet
Anonym (Den franske skole):
Portrett av den unge Voltaire.
1700-tallet.
liberalisme (latin: liber =
fri): en politisk ideologi
som legger vekt på å
begrense den politiske
makten og fTamheve
enkelU11e11l1eskenes rettigheter i samfunnet
Maurice Quentin de Lataur
(1704-1788) Jean·Jacques
Rosseau. 1753
selmlarisere: verdsliggjøre,
avkrisU1e
Franc;ois de Voltaire (1694-1778)
Franskmannen Fran<;;ois de Voltaire er opplysningtidas aller viktigste
filosof, og kanskje den mannen som mer enn noen annen har bidratt
til utviklingen av det moderne, sekulariserte Europa. I tillegg til å være
filosof var Voltaire vitenskapsmann og forfatter. Han skrev i mange
sjangrer, både klassiske tragedier, dikt, brev og filosofiske tekster. Han
debuterte i 1718 med et skuespill om den greske sagnkongen Oidipus.
Mest kjent i dag er essayene hans og den filosofiske og satiriske fortellingen Candide eller optimisten (1759) . Hovedpersonen Candide opplever all verdens ulykker og ubehageligheter, men han mister aldli
motet. Han er sikker på at han lever i den beste av alle verdener, og han
gjør alltid det beste ut av de vanskelige situasjonene han kommer i.
Han blir jaget hjemmefra og drar ut i verden. Der blir han syk, og han
overlever både et jordskjelv og en dødsdom. Til slutt gjenfinner han sin
ungdoms elskede, som nå er blitt en gammel dame, og faller til ro. Han
innser at verdensordningen ikke er til å beglipe, og at bare innenfor
hverdagslivets rammer går det an å skape seg en meningsfull tilværelse.
179
Voltaire var begavet og modig, velstående og velutdannet. Han ble
tidlig politisk opposisjonell og klitiserte makthaverne. For det ble han
både kastet i fengsel og kastet ut av landet for en periode. Han levde i
England i årene 1726-1729. Der kom han i kontakt med liberal politisk
tenking 00hn Locke) og ny vitenskap (Isa c Newton) som bidrog til å
utvikle hans moderne ideer videre.
Tilbake i Frankrike styrket han sin luitikk av det franske eneveldet
og av fanatisk kristendom. Kirken og all fanatisme var hans hovedmotstander. Likevel trodde Voltaire på Gud, som en mekaniker som har
tenkt vår verden ut, satt den sammen og stilt den inn. Han sa også at
troen på en Gud som lønner de gode handlingene og straffer de vonde,
er det mest nyttige menneskeslekta kan ha, fordi det er det eneste som
kan tøyle menneskene. Hvis Gud ikke hadde vært til, hadde vi måttet
oppfinne ham, mente Voltaire.
Med sin luitikk av kirken ville Voltaire bekjempe overtro, dumhet
og fordommer. Han trodde på stadig framgang for et fliere og mer
rettferdig samfUlUl, bygd på kunnskap, erfaring og fornuft. Han legger
imidlertid ansvaret for det å skape et godt samfunn og et godt personlig
liv på mennesket selv: Voltaire mener at menneskenaturen, som annen
natur, er grusom, men at det er en del av menneskets natur å stadig
strebe mot større sivilisasjon. Den frie tanken, det fiie ordet, den verdslige maktens kontroll over den kirkelige, og muligheter for menn av
underklassen å komme seg opp i høyere klasser, er grunntankene i
Voltaires filosofi. Voltaire nøt stor respekt i samtida og ligger i dag
ærerikt gravlagt i Pantheon i Paris.
Jean-Jacques Rousseau (1712- 1778)
Jean-Jacques Rousseau, fra Geneve, er den opplysningsfilosofen som bruker sin forstand og sin
fornuft blant annet til å påpeke forstandens og
fornuftens begrensninger. Han er mer opptatt av
individets eksistens enn av samfunnsmessige ;
forhold, og han stiller spørsmål ved om utvil~j
lingen av sivilisasjonen har gjort mennesken~
lykkeligere. I 1749 deltok han i en konkurranse
.'.
utlyst av akademiet i Dijon, der deltakerne '!
skulle drøfte dette spørsmålet: «Har utviklirlgen
innenfor kunst og vitenskap ført til et bedre \,
liv?» Rousseau svarte nei på spørsmålet. Han
mente at mennesket hadde det best i naturtilstanden, og at sivilisasjonen hadde ødelagt det
opprinnelige og naturlige mennesket. I verket
Samfunnspakten (1762) skliver han: «Mennesket
er flitt når det kommer til verden, men overalt
lever det i trelldom.» Den sentrale problemstillingen som opptar Rousseau, er hvordan menneskets opplinnelige vesen kan forenes med vår
eksistens i samfulUlet og i staten, og med nød-
180
12· Litteratur på 1700-tallet
Noen sentrale forfattere
181
vendigheten av oppdragelse. I verket Emile (1762) presenter han nye
tanker om nettopp barneoppdragelse (s. 420). Han mener at barn
utvikler selvstendighet og personlig styrke gjennom stor grad av fihet
og mulighet til å gjøre egne erfaringer. Dette er tanker som i ettertida
har hatt stor betydning for vårt syn på barn. Med sine tanker blir
Rousseau en viktig inspirasjonskilde for den franske revolusjonen i
1789, og han baner vei for det menneskesynet og samfunnssynet som
skulle komme til å dominere i pelioden etter opplysningstida og
klassisismen, nemlig romantikken.
I I'
Johan Herman Wessel (1742-1785)
Den mest berømte av medlemmene i Norske Selskab er Johan Hennan
Wessel. Han kom som 19-åring fra hjemstedet Vestby i Akershus til
København for å studere, men det ble smått med studier og aldli noen
eksamen.
Johan Herman Wessel er kjent for sine komiske fortellinger på
vers, sine humOlistiske småvers og skuespillet Kierlighed uden Strømper
(1772). Mest 1gent er kanskje den komiske fortellingen «Smeden og
Bageren» (s. 420). Uttrykket «å rette baker for smed» er blitt stående i
språket som betegnelse på det å dømme noen som er uskyldig, for noe
andre har gjort. Skuespillet Kierlighed uden Strømper, med undertittelen
«Et Sørge-Spil i fem Optog» er en komisk etterlikning, en parodi, aven
klassisk tragedie.
Frederik Petersen (1759- 1825):
Landskap med ei bru. ca. 1790.
Harmonisk sjangerbilde som viser
slektskap med det europeiske
landskapsmaleriet. Brua er
sentral og lager forbindelse
mellom forgrunn og bakgrunn.
Fargene er duse og varme og er
holdt i brunt og grønt.
I
FORDYPNINGSOPPGAVER
,.,i
Oppgave l Klassisistisk musikk - symfoni av Mozart
'~
Musikkeksempel: Wolfgang Amadeus Mozart (1756--1791): SymfOli~i
m: 40 i g-moll (K. 550) 1. sats: Molto allegro (7'48"). En symfoni el:l
en komposisjon for orkester og består av flere partier, såkalte satser7
Hver sats har sonatefonn (s. 172).
\
a
Nicolai Wilhelm Marstrand
(1810-1873) Johan Herman
Wessel (til venstre) i samtale
med ein diktarkollega
Lytt til Mozarts symfoni nr. 40, 1. sats. Prøv å identifisere de to
temaene som blir utviklet, først det ene og så det andre (eksposisjonen) . Ei gruppe elever øver seg på å nynne det ene temaet,
ei annen gruppe øver seg på det andre. Framfør!
Prøv å høre når de to temaene blir satt sammen og utviklet på en
ny måte (gjennomføringen). Kan sangerne i klassen greie noe
liknende?
Prøv å høre når de to temaene blir tatt opp igjen, nå med modifikasjoner (reprisen).
182
12" litteratur på 1700-tallet
b
~
l!
I
I
Oppgaver
På hvilken måte er komposisjonsmønsteret i 1. sats i Mozarts
klassiske symfoni i slekt med komposisjonsmønsteret i Holbergs
klassiske komedier?
l'
Oppgave 2 Klassisistisk litteratur - Ludvig Holberg
Finn stoff om Ludvig Holbergs liv og diktning. Hold et foredrag på
15 minutter eller skliven artikkel på tre-fire sider. Det som bør være
med:
• (noen) biografiske opplysninger
• tida han levde i
• hva og hvem han var påvirket av
• hva han skrev (ulike sjangrer, titler)
• (korte) omtaler av to-tre sentrale verk
• noe om hva han har hatt å si for samtida og for ettertida
l'I
I'
I
/
Oppgave 3 Nærlesing aven Holberg-komedie
a Hva handler komedien om?
• Hva er det som setter handlingen i gang?
• Hva slags miljø er handlingen lagt til?
• Hvilke konflikter oppstår, og hvordan utvikler de seg?
• Hva skaper vendepunktet i handlingen?
• Hvordan blir konfliktene løst?
b Hvordan er handlingen framstilt?
• Hvilke rollefigurer er med?
• Hvordan er handlingen komponert?
• Er de klassiske kravene om enhet i tid, sted og handling fulgt?
• Hva er typisk for språket?
• Hvordan blir det komiske i dramaet skapt?
c Hvorfor er komedien skapt?
• Har Holberg noe budskap?
Oppgave 4 Nærlesing aven scene i en Holberg-komedie
Velg ut en scene eller to fra en av komediene til Holberg.
a Dramatiser scenen(e).
b Kommenter scenen(e). Hva slags problemstillinger reises i
scenen(e)?
c Er problemstillingen aktuell i dag? Begrunn svaret.
Oppgave 5 Holberg-komedier og fjernsynsselier
a Velg en populær/god komiselie fra fjernsynet og svar på disse
spørsmålene:
• Hva slags miljø foregår selien i?
b
183
• Hvilke faste rollefigurer har selien, og hvilke typiske egenskaper
og væremåter har disse figurene?
• Hva slags konflikter oppstår mellom personene i sClien,
og hvorfor?
• Hvordan ender episodene?
Kommenter likheter og forskjeller mellom moderne komedier
og Holbergs komedier. Sammenlikn.
• Hvem er med (komiske personer)?
• Hva gjør de (komiske situasjoner)?
• Hva sier de, og hvordan snakker de (komisk kommunikasjon)?
• Hva handler komedien egentlig om (temaet)?
• Hvordan er samhandling mellom mennesker framstilt
(komiske konflikter)?
Oppgave 6 Europeiske opplysningsfilosofer
Del klassen i seks grupper. Alle gruppene skal finne ut det de kan om
filosofene/forfatterne]ohn Locke,]onathan Swift, Charles Montesquieu,
Fran<;;ois de Voltaire, Immanuel Kant og]ean-]acques Rousseau.
Dell : Forarbeid
Fordel de seks forfatterne/filosofene mellom dere.
Finn stoff om filosofene i læreboka og andre steder.
Fortell de andre i gruppa hva dere har funnet.
Noter ned nøkkelpunkter.
Finn og les utdrag fra tekster av disse opplysningsfilosofene/
forfatterne.
f Sluiv en kort karaktelistikk av tekster dere har funnet fram til.
g Formuler det dere ser som hovedtankene og sentrale problemstillinger i filosofien/forfatterskapet.
a
b
c
d
e
Del 2: Framføring
Planlegg en framføling der dere
presenterer fOlfatteren/filosofen
- presenterer sentrale synspunkter hos forfatteren/filosofen
- kommenterer tekster dere har funnet fram til
Framfør presentasjonen.
it
Etter fralufølingen an·angerer dere en salntale GIn hvordan
l~
j
tankene fra opplysningstidas filosofi fortsatt preger tankene vår~
om samfunnet og om forholdet mellom individ og samfunn.
h
Språksituasjonen på UOO-talet
185
SPRÅKSITUASJONEN PÅ 1700-TALET
Det franshe sitatet på
norsh: La oss vende tilbake
til fortida! Fortida er
kjærleikens fedreland.
Mathias Blumenthal (d. 1763):
Hageselskapet, ca 1756.
Dette veggbiletet måla Mathias
Blumenthal i Henrik Fasmers hus
i Bergen. Målarstykket er no i
Blumenthal-rommet i Rasmus
Meyers Samlinger, Bergen kunstmuseum. Motivet fortel mykje om
verdsbiletet til overklassen i
byane på 1700-talet.
SPRÅK PÅ I700-TALET
Etter å ha arbeidd med dette kapittelet skal du ha kunnskapar om hovudtrekk i norsk språkhistorie på i7DD-talet.
Du skal også ha kunnskapar om språket i tekstar som er
skrivne i denne perioden.
E. G. Tunmarck (1729- 1789):
Deta lj av veggdekorasjon frå
Fossesholm herregård i Eiker,
1763.
Læreplanen seier at du shal hunne
• lese eit utval sentrale norske tekstar frå mellomalderen og fram til
1870 i original språkdrakt og reflektere over språk og innhald
• sluive essay, litterære tolkingar og andre resonnerande tekstar på
bokmål og nynorsk, med utgangspunkt i litterære tekstar og norsk
tekst- og språkhistorie
På slutten av 1600-talet kunne ein engelsk sendemann i København
fortelj e at han hadde høyrt mange i høgare stillingar skryte av at dei
ikkje kunne snakke dansk Kong Kristian 6. (konge 1730--1746)
snakka sjeldan dansk, og ved hoffet gjorde ingen det. Tysk var hoffspråket, saman med fransk, som kom på moten på 1600-talet.
Frankrike var blitt ei stonnakt, og på 1700-talet blei latin erstatta av
fransk som diplomatspråk i Europa. Fransk blei også populært i overklassen i Nore ,og språket blei brukt til konversasjon i selskapslivet
og i private brev.
Conradine Dunker (f. 1780) høyrde til sosieteten i Klistiania.
På sine eldre dagar skreiv ho mange brev til bror sin, Chlistopher
Hansteen. l eit av breva srnv ho:
Kjere Broder! (. .. ) Naar jeg føler mig mindre vel tilmode, tænker
jeg som saa: Retournons au passe! le passe est la patlie de råme. Jeg har en Anelse om, at Du ikke ynder Citater, og maaskee mindst
de franske, men nu staaer det der allerede. Hvorfor jeg helst eiterer
af det Franske, er, saa vidt jeg forstaaer mig selv, ikke fordi jeg
holder dette Sprog og disse Citater bedre end andre, men fordi de
falde mig lettere at elindre.
186
13
o
Språk på 1700-talet
Tekstar i original språkdrakt
Latinen blei framleis brukt so~ vitskapssprålt. Førelesingar ve
universitetet i København blei haldne på latin til langt ut på 1700-talet,
og Ludvig Holberg heldt førelesingane sine på lati og skreiv sin eigen
sjølvbiografi på latin.
i landet snakka - nemleg dansk. Desse nordmennene stod for ei utvikling i retning av talt dansk med norsk aksenn'
Utanlandske, dansktalande barn som tok opp norske trekk i sitt
eige talemål, og nordmenn som snakka dansk for å komme opp og
fram, stod altså fo!' to motsette utviklingslinjer. Likevel har dei to gruppene noko felles: Begge representerer ei tilnænning mellom norsk og
dansk. Framover mot 1814 kom denne tilnærminga, saman med innslaget av uoppblanda dansk talemål, til å setje preg på talemålssituasjonen i Noreg.
DANSK OG NORSK TALEMÅL
Dansk hadde ikkje høg status i overklassen i> Danmark. Men i Noreg
blei dansk talemål sett opp til og norske dialektar blei på denne tida!
oppfatta som ufullstendige utgåver av dansk.
Dei norske dialektane utvikla seg likevel uavhengig av det danske
talemålet, som mange embetsmenn og familiane deira snakl{a. Men
der dei to talemåla møttest, oppstod det eit blandingsspråk som det
kan vere verdt å sjå litt nænnare på.
Dei dansktalana e som budde i Noreg i denne perioden, var ikkje
alltid i dagleg kontakt med nordmenn. Men i mange tilfelle hadde
barna deira slik kontakt. Og desse barna plukka lett opp norske ord,
vendingar og uttalevmiantar som dei møtte i dagleglivet. Det førte til
ei tilnæl111ing til norskf
Nordmenn som ville opp og fram i samfunnet, stod for ei utvikling
i motsett retning. For dei var det viktig å snakke slik dei førande miljøa
TEKSTAR I ORIGINAL SPRÅKDRAKT
Holbergs syn på rettskriving
Holberg var språkmektig, men han meinte at det var viktig å utvikle eit
godt litteraturspråk på morsmålet. Han var blant dei som latterleggjorde
den snirklete, barokke sklivestilen, og han la, som mange andre i opplysningstida, vekt på fornuft og sakleg grunngiving - også i språkbruken.
Holberg engasjerte seg også i rettskrivingsspørsmål. Utdraget
nedanfor er frå artikkelen «Ortographiske Anmerkninger», frå 1726.
Oltograpltislze: som har
med stavemåten av ord å
gjere
allene: berre
Billighed: rimeleg grunn
Novitet: nyskaping
thi: for
Analogie: samsvar,
konsekvens
remedere: rette opp
Misorden: uorden, rot
hvorover: 50111
høre ilde: rår kritikk ror
hæsligere: styggare
Mathias Blumenthal (d. 17631:
Land/iv, ca 1756. Motiv frå målarstykke på vegg i Blumenthalrommet i Rasmus Meyers
Samlinger, Bergen kunstmuseum.
187
Disse faa efterfølgende Ortographiske Anmerkninger sigte il<ke til
at stifte Regler, og at foreskrive Love til andre; men allene gjøre
rede for min egen Skrivemaade. Jeg haaber at ingen der udover
kand med Billighed beskylde mig for Novitet: Thi jeg fremfører
intet Nyt; men grunder allene mine Amnerkninger paa deres
Sluive-Maade, som mest synes at stemme overeens med Fornuft
og Analogie. Jeg vilde ønske, at en anden, som seer dybere udi
disse Ting, vilde for Alvor tage sig for at remedere den Misorden,
hvorover vi af Frelmnede saa ofte høre ilde, thi hvad kand være
hæsligere end at enhver skriver og bogstaverer lige som det faldeF
ham ind.
~
I dette utdraget kjem Holberg med personlege synspunkt på dansk .1 i
rettsluiving. Lenger ute i artikkelen tek han også for seg framandorq,
og han argumenterer for at ein bør bruke færre framandord, særleg'bør
ein unngå dei romanske (det vil seie latinske og franske). Han mell;ite
at ein skulle avgrense bruken og berre bruke dei som det var sakle~
grunn til å bruke. Han har sjølv streka under orda i artikkelen for å'
vise dette. Stilen i teksten er den tids nonnalprosa, det vil seie at
språket verkar sakleg både i ordval og uttrykl<småte.
Det Holberg skriv, viser at det heller il<kje på 1700-talet var faste
rettskrivingsreglar i dansk, og han Skliv at han il<lge har som mål å innføre rettsluivingsreglar som skal gjelde for alle. Likevel argumenterer
han med at det er fornuftig å vere meir konsekvent i skrivemåten av ord.
Utdraget består av tre setningar, og sjølv om det er ein delleddsetningar, er teksten likevel relativt enkel i setningsbygninga. Teilmsetjinga
er moderne, med bruk av punktum, kolon, semikolon og komma om
lag som i dag.
188
I'
!
13" Språk på nOO-talet
Adolph Tidemand (1814-1876):
En katekisasjon, 1847.
Ein katekisasjon var ein munnleg
prøve i kristendomskunnskap i
samband med konfirmasjonsundervisninga.
«Sandhed til Gndfryktighed»
I l736 blei det innført obligatorisk konfirmasjonsundervisning y
Danrnark-Noreg.~et var den første obligatoriske leseopplæringa
for allmugen i Noreg. Den viktigaste boka i undervisninga var Erik
Pontoppidans Sandhed til Guclfrygtighed (1737). Den fullstendige
tittelen, slik han er uykt på omslaget, er slik Sandhed til Gudjiygtighecl,
Udi en eenfoldig og efter Muelighed hort, dog tilstrehhelig Forhiaring over
Salige Doet. Mort. Luthers Liden Cateehismo, Incleholdende alt det, som
den, der vil blive salig, har behov, at vide og giøre. Førebiletet var Luthers
vesle katekisme, som kom ut i Tyskland på 1500-talet.
Boka til Pontoppidan blei bmkt for å undervise barn i sentrale
religiøse tekstar, det vil seie dei ti bodorda, tmsvedkjenninga og
Fadervår. Forklaringane til tekstane skulle lærast utanåt, og konfirmantane måtte pugge spørsmål og svar. Boka har hatt stor innverknad
på oppfatninga av tm og moral i Noreg. Ho var obligatOlisk i konfilmantundervisninga i meir enn hundre år, og ho blei også bmkt i
skulen.
Det var 759 spørsmål med forklaringar i boka. I utdraget nedanfor,
som er trå ei utgåve frå 1751, viser vi nokre av dei. Utdraget byIjar med
spørsmål 278, som avsluttar gjennomgangen av dei ti bodorda.
Bibelstadene som det er vist til, skal underbyggje svara.
189
Tekstar i original språkdrakt
nidhier: nidkjær, streng
hie1l1søger: heimsøkjer,
straffar
Led: slektsledd
Mishtl1ldhed: miskunn,
nåde
paa mange Tusinde: i
mange U!sen Cslektsledd)
haardeligen: kraftig
forhrænhe: krenkje, bryte
dennem: den
hvorfor: derfor
billigt: rimeleg
forlade os paa: stolar på
tyende Aarsager, 50111 . .• :
Det er to grunnar .. .
Sagtmodighet: å vere stillferdig, fredeleg
Sanclhed til Gud&-ygtighed (utdrag)
278. Hvad siger Gud om alle disse Bud?
Jeg er Herren din Gud, en stærk, nidkier Gud, som hiemsøger
Fædrenes Ondskab paa Børnene i tredie og fierde Led, iblant dem,
som hade mig: Og giør Miskundhed paa mange Tusinde med dem,
som elske mig, og holde mine Bud.
2 Mos. 20, 5.6.
Det er
Gud tmer her haardeligen alle dem, som disse Bud forkrænke og
overtræde: Derfor skulle vi frygte for hans Vrede, og holde disse
Bud. Delimod lover hand dennem ogsaa Naade og alt got, som
holde disse Bud. Hvorfor det er billigt, at vi elske, og forla de os
paa hannem, og følge hans Befalning.
279. Hvad er den korteste Indhold af disse Ord?
Tvende Am'sager, som skal bevæge os til at holde Guds Bud,
eller flye det Onde, og giøre det Gode.
280. Hvilken er den største Aarsag?
Guds retfærdige Vrede og Nidkierhed, som tmer, at straffe alle
modvillige Overtrædere.
281. Hvilken er den anden Aarsag?
Guds faderlige Naade og Bmmhiertighed, som lover, at giøre got
mod dem, der holde hans Bud.
282. Hvad er Overtrædelse eller Synd?
Alt det, der suider imod de Guds Bud, som nylig ere forklarede.
(. .. )
304. Hvilke ere de almindeligste store Synder imod Guds Lov?
Disse ere: Vanu'oe, Hyklelie, Ærgierighed, Penge-Gierighed,
Vellyst, Vrede og Utaalmodighed.
305. Hvilke ere de fornemmes te og største Dyder efter Guds Lov?
Disse ere: Troe, Kierlighed, Redelighed, Ydmyghed, Nøysomhed,
Maadelighed, Sagtmodighed og Taalmodighed, og over alt et gudei
ligt og himmelsk Sind.
(. .. )
~i
;)
f.!
!'~
Sandhecl til Gudfiygtighed er, som Kongsspegelen (s. 362), didaktiskd iitteratUli. Slik litteratur har ein opplysande eller oppdragande funksjon.
Teksten er fonna som ein samtale mellom ein elev og læremeistererl,
som er presten. Men i mQtsetnad til KongsspegeleJ, der den nysgjeITJ,ge
sonen spør faren for å få del i kunnskapane hans, er det innprenting av"
faste fonnuleringar som er målet med katekisma. Ykatekisma er det den
som veit (presten) som spør, for å konu'ollere at barnet kan svare rett.
Katekisma til Pontoppidan var heilt senu'al i den religiøse oppsedinga
av folket.
Boka til Pontoppidan er naturlegvis prega av bibelspråket i ordtilfang og uttrykksmåte, og det er med på å gi teksten autOlitet og preg
av høgtid, til dømes i utuykk som «disse Bud forkrænke». Autoriteten
i teksten blir også skapt av dei mange bibelsitata.
Samtidig som spørsmål og svar ber preg av bibelspråk, skal teksten
190
13
Cl
Tekstar i original språkdral<t
Språk på HDD-talet
stå ham som ein munnleg dialog. Det er ikkje daglegspråk vi møter i
denne dialogen, og mange setningar blei nok opplevde nænnast som
trylleformular av dei unge konfinnantane. På den andre sida er ikkje
setningsbygningen spesielt komplisert. Spørsmåla er fonna slik at svaret
kan vere ei ufullstendig setning. På den måten blir det tett samband
mellom spørsmål og svar.
Ei vise frå Gudbrandsdalen
På 1700-talet blei det skrive ein god del tekstar med utgangspunkt i
norsk talemål. Å slaive norsk ville seie å bryte med «det vanlege skriftspråkeU>. I viser og dikt kunne det å bmke norsk vere eit verkemiddel
for å byggje opp under stemninga i teksten, og i viser kunne det vere
naturleg å bmke norsk med tanke på at dei som skulle syngje visa,
snakka norsk Men å skrive norsk kunne også vere uttrykk for identitet,
patriotisme eller opposisjon mot det danske.
Ei av dei mest kjende diktsamlingane på norsk frå denne perioden
er Edvard Storms Døleviser frå 1770. Storm var frå Vågå i Gudbrandsdalen, men han flytta til København og var ei tid medlem i Norske
Selskab. Språket i visene byggjel' på dialekt frå Gudbrandsdalen. Ei av
visene i samlinga er «Heimreise fraa Sæteren», og dei to første strofene
er slik:
hløvja: laste på hestane
Føe: mat
Heie: heieIning
Ile/': eller
Klist: luis ten
Qve: kve, innhegning [or
dyr
'pum: under
Høgsdags Leite: midt på
dagen
jøp: sprang
Sæl: seterhus
Stahællen: mann, ungkar
sjaa: hos
191
Os ha gjort qva gjæras skulle,
ysta ost aa kinna Smør,
Naa staa at aa kløvja Øikjom,
sættja Laas for Sæterdør.
Korkje finds dæ meire Føe
her for Heie hel' for Klist,
Gla æ os, os slæp aat Bygden,
meire gla æ Kue vist.
Farvæl Qve, som ofte gjore
bloutast Blomsterseng 'pum mæg,
Nær æg trøt ve Høgsdags Leite
jøp aa sløngde mæg paa dæg,
Farvæl Sæl; mi kjære Stugu,
som saa mangt mit Arbei saag!
Montm du aa mærkte naagaa,
nær Stakællen sjaa mæg laag?
Dette er eit dikt med lim og rytme, og det set naturlegvis preg på
språket. Diktet fortel om eit oppbrot frå setra, i heilt konkrete ordelag.
Eg-et i diktet (budeia) orclnar med hest og kløv og tek farvel med hus,
beitemark og skog. Heime ventar folk på buferdslefse.
Motivet i diktet er norsk, og språket er norsk Det er mange språktrekk som viser at utgangspunktet er gudbrandsdalsdialekt, i første
strofa finn vi mellom anna pronomenet os (i subjektsfonn), qva (der q
står for k-Iyden), øihjom (dativ fleirtal) og aat Bygden (dativeintal) .
OPPSUMMERINGSOPPGÅ VER
l
Kva for eit språk overtok for latin som diplomatspråk på 1700talet?
"" 1f6-6 2 Korleis var språksituasjonen for den dansk-norske samfunnseliten?
~1~-1 3
;
Korleis utvikla dei norske dialektane seg på 1700-talet?
~I~ - l- 4
Kva for konsekvensar fekk språkmøtet mellom dansk og norsk ..J
!,
talemål?
s.i~t 5
Kva slags samanheng er det mellom ideane i opplysningstida og
Holbergs syn på korleis sluiftspråket burde vere?
.
.. 1((1 6 På kva måte kan vi seie at skriftspråket til Holberg var modernej
sl~ 7
Kva slags litteratur er Sandhed til Guclflygtighed?
"
~t~ 8
Kva er forskjellen når det gjeld forholdet mellom spørsmål og svar
i Kongsspegelen (s. 362) og Sandhed til Gudftygtighed?
s.i'i( 9 Korleis er forholdet mellom språk og innhald i «Heilmeise fraa
Sæteren»?
$ I~
Ola Hanson: Hallingdølar som
speler og dansar. måla på
dørfylling i 1802.
FORDJUPINGSOPPGÅ VER
Oppgåve l Språkbmk på ulike samfunnsområde før og no
Lag eit oppsett som skal vere utgangspunkt for ein fagtekst eller ein
klassesamtale om bmk av hamandspråk på ulike samfunnsområde på
1700-talet og i dag. Oppsettet kan til dømes vere slik:
l'
192
Døme på fagtekst
13· Språl< på 1700-talet
Samfunnsområde
I700-talet
193
DØME PÅ FAGTEKST
I dag
Holbergs syn på importord
Den dansk-norske forfattaren Ludvig Holberg (1684-1754) var oppteken av mellom anna språk og rettskliving. I essayet «Om framandord» tek han opp spørsmålet om importord og skrivemåten av slike
ord. Den som trur at importord - og ikkje minst protestar mot importord - er eit nytt fenomen, vil bli overraska over det Holberg sluiv.
diplomati, utanriksteneste
vi tskapsspråk
undervisningsspråk ved høgskular
og universitet
kyrkjespråk
song-/visekultur
To utdrag frå dn epistel om framandord
Nogle have eritieeret mine Danske Slunter, efterdi derudi findes saa
mange fremmede Ord. Jeg haver dog u-anseet slige Critiquer stedse
eontinueret med min gamle Skrivemaade, helst saasom jeg af
Erfarenhed haver merket, at, ligesom en Nation trænger iblant til
en andens Varer, saa trænger ogsaa et Sprog til et andet Sprogs
Gloser; saa at det er en stor Capriee at negte et beqvemt fremmed
Ord Borgerskab, og end større, at skille det ved dets eengang
erhvervede Borgerret, helst, naar Ordet haver saa længe været i
Brug, at det af alle er bekient. Intet Folk haver herudi gaaet saa vidt
som det Hollandske, hvilket man desmeere maa forundre sig over,
efterdi intet Folk er villigere til at give alle Nationer Borgerret; saa
at, ligesaa føjelige som de ere i Henseende til Mennesker, saa stor
er deres Intoleranee i Henseende til fremmede Ord, hvilke de uden
Naade dlive udi Landflygtighed, naar de ikke kand vise deres
Almer eller Adkomst fra de gamle Batavel'.
allment lingua franea i Europa
claglegspråk i ulike samanhengar
Bruk det som står i dette kapittelet og i kapittel l, når du skal notere i
tabellen. Suppler med andre kjelder. Du kan også føye til fleire rader.
Oppgåve 2 Om ~~Ortographiske Anmerkningen> (s. 187)
a Holberg har sjølv sett strek under orda i «Ortographiske
Anmerkninger». Bruk ordbok og noter kva orda tyder, og kva
for eit språk dei er importerte frå. Kva meinte Holberg om slike
importord?
b Kva meiner Holberg at rettsluivingsreglane bør byggje på? Kven
bør bestemme korleis rettsklivinga skal vere?
e I moderne norsk kan vi ikkje «bokstavere som vi vil», men norsk
rettskriving (nynorsk og bokmål) har ein del valfIie fonner. Noter
valfrie former som du kjenner til, og bruk ei ordliste for å finne ut
meir. Presenter resultatet for medelevar. Kva byggjer denne valfridommen på?
d Kva meiner du sjølv om at du kan velje mellom dei ulike staveog bøyingsmåtane når du skriv? Sluiv eit innlegg til klassedebatt.
Oppgåve 3 Klokkardansk og overhøYIing i bibelkunnskap
Dansk sluiftspråk i Noreg, særleg i Bibelen og salmeboka, la grunnlaget
for det som blir kalla klokkardansk. Klokkardansk er norsk leseuttale av
dansk, det vil seie at ein las dansk slik det blei skrive, men med norsk
uttale av lydane og med norsk tonefall. Bruk slik leseuttale i oppgåva
nedanfor.
Ei gruppe øver inn eit rollespel som skal vere ei overhøYIing under
konfinnasjonen. Ein i gruppa er prest, dei andre er konfinnantar.
«Leksa» som «konfinnantane» skal høyrast i, er salmen av Thomas
Kingo på s. 397-400, fagstoffet om Kingo på s. 151 og utdraget frå
Pontoppidans forkiming som de finn i dette kapittelet. Salmen og
utdraget frå Pontoppidan skallærast utanåt.
OverhøYIinga kan også knytast til den kristendomskunnskapen
som ligg i salmen som nettopp er lesen eller sungen, og til
kOlmnentarar til eller ei tolking av salmen. Gruppa utarbeider sjølvsagt
både spørsmål og svar sam an på førehand.
(. .. )
stalse: likevel
continueret: halde fram
Caplice: innfall
Bataver: nederlenclarar
(Batavia = latinsk namn på
Nederland)
Nogle Skribentere i vor Tiid (. .. ) have (. .. ) ogsaa udrøddet visse
Bogstaver, ligesom for at vise, at hvis der var eet eller andet
fremmed Ord, som de ikke kunde undvære, saa ville de dog ved
Bogstavernes Forandring i det ringeste mage det saa, at Ordene
skulle blive uforstaaelige. Saaledes; saasom man ikke vel kand
undvære de Ord Doetor, Charaeter, Aeademie, skriver man Dokter,
Karakter, Akademie, Ne. Dette kand man kalde at rase af lutter i
patriotisk Iver.
!;
Holberg ønskte at ein skulle avgrense bruken av framandord. Men Ran
var ikkje einsidig negativ til slike ord og brukte dei sjølv når han sk\ eiv.
Derfor blei han også luitisert for å bruke for mange importord - eller
«fremmede Ord», som han kallar dei.
Holberg forsvarte seg slik mot skuldinga: « ... ligesom en Nation
trænger iblant til en andens Varer, saa trænger ogsaa et Sprog til et
andet Sprogs Glosen>. Her argumenterer han altså med utgangspunkt i
at det er nødvendig å bruke importord - han bruker dei fordi han treng
dei for å umykkje seg. Samtidig skil han mellom nye importord og ord
som «haver saa længe været i Brug, at det af alle er bekient». Holberg
var dessutan meir kritisk til importord frå romanske språk enn frå
andre språk.
194
13" Språk på 1700-talet
I den same epistelen uttrykkjer Holberg forakt for dei som ønskjer
å gjere skrivemåten av importord meir dansk. Han skriv mellom anna:
«saasom man ikke vel kand undvære de Ord Doetor, Charaeter,
Aeademie, skriver man Dokter, Karakter, Akademie, &re. Dette kand
man kalde at rase aflutter patriotisk Iver.»
Holberg var altså for importord, men mot fordansking av skrivemåten av desse orda. At han tok opp denne problemstillinga, vitnar om
at det må ha vare aktuelle spørsmål i samtida. Og - interessant nok dei same spørsmåla er aktuelle i dag. Ofte er det mengda av engelske
importord folk er opptekne av no. Somme meiner at desse orda kjem
til å øydeleggje det norske språket. Andre meiner på same måten som
Holberg at dei er nødvendige for å kunne snakke og skrive godt om
ulike forhold i det moderne samfUlmet.
Også debatten om skrivemåten av importord er den same i dag.
Det er iklge lang tid sidan eit framlegg om å fornorske pub til pøbb fekk
mange til å reagere med vantru. Men det dei som reagerer slik, sjeldan
hugsar på, er at eit ord som sjåfør ein gong blei skrive chauffeur, og at
då skrivemåten for dette ordet blei endra, var det også mange som
reagerte negativt.
Slik sett går det ei linje frå Ludvig Holbergs tid til vår tid. Eit interessant spørsmål er om verda på dette området har komme vidare, eller
om ho har stått i ro. Svaret er vel at det går framover også med å gi
importord ei heimleg form. Dersom det ikkje hadde vore slilz, hadde vi
framleis skrive Charaeter, som Holberg ville halde på, og chauffeur, som
mange på 1900-talet ville halde på. Og sett i lys av denne utviklinga, er
det vel iklge umogleg å tenkje seg at vi kjem til å skrive pøbb i staden
for pub ein gong i framtida.
i'
I
\
I
LITTERATUR
FRÅ 1800 TIL 1870
Etter å ha arbeidd med dette kapittelet skal du ha kunnskapar om hovudtrekk ved romantikken, nasjonal roman- .
.
tikken og overgangsperioden frå romantikk til realisme.
Du skal også ha kunnskapar om ein del sentrale norske:og
europeiske foifattarar frå denne perioden og om saman!.~
hengen mellom litteraturen og hulturhistoria elles.
'\
i/
I
I
l
Johan Christian Dahl
(1788-1857): Stugunøset
på Filefjell. 1851
Læreplanen seier at du skal kunne
• gjere greie for viktige utviklingslinjer og nokre sentrale forfattarskapar i norsk og europeisk litteratur frå mellomalderen til og med
romantikken og forholdet mellom denne litteraturen og europeisk
kulturhistorie elles
• forklare korleis litteratur og andre kunstuttrykk i og utanfor Noreg
har påverka kvarandre dei siste hundreåra
'.
• lese eit utval sentrale norske tekstar frå mellomalderen og fram til
1870 i original språkdrakt og reflektere over språk og innhald
196
14
Q
litteratur frå 1800 til 1870
ROMANTIKKEN
Romantikken oppstod på slutten av 1700-talet og varte til omkIing
1830 i sentrale delar av Europa, men begynte seinare og varte noko
lenger i Norden. Ordet romantikk tyder opphavleg <<11oko som liknar
på ein roman» . Det blei først brukt omkring år 1700, som ei nedvurderande nemning på dikt som uttlykte stemningar som tidlegare
berre var å finne i romanar. Den gongen blei romanen oppfatta som
simpel underhaldningslitteratur for folket. Den romantiske diktinga
som oppstod knappe hundre år seinare, blei derimot ikkje oppfatta
som simpel, men som stemningsskapande og metta av mektige
kjensler.
Caspar David Friedrich
(1774-1840): Høgfjellslandskap
i tåke, 1819.
Friedrich målå naturbilete for å få
fram stemningar. Bileta er realistiske, men samtidig er motiva så
enkle og stiliserte at dei nærmast
blir symbolske. Gjennom den
mektige, reine naturen skulle det
guddommelege komme til uttrykk.
Hovudtrekk ved romantikken
Romantikken hadde ei guddommeleg heilskapsforståing av tilværet.
Guddommen finst i alt og overalt. Vi kan ikkje fatte han ved hjelp av
fornufta aleine, men med sansane kan vi ane han, og med fantasien
kan vi utforske han.
Diktaren kunne sjå sanningar som var skjulte for andre. Han var
eit geni eller ein visjonær sjåar som kunne sjå samanhengen i
kosmos. Det var sjølve guddommen, eller verdsånda, som talte
gjennom den åndfulle diktaren. Derfor skildra ik~e dei romantiske
Romantikken
197
forfattarane røyndommen direkte slik dei såg han. I staden skulle dei
fange ideane bak fenomena. Til det måtte dei bruke all si førestellingsevne (imagination) og all sin kreativitet, i eit forsøk på å gi eit bilete av
stordommen i skaparverket og spennvidda i menneskesinnet.
Mennesket var flitt, og kvart individ noko eige og eineståande.
Derfor skulle ikkje diktarane låne og kopiere, men dyrke originaliteten
og gjerne blYte med konvensjonar og fastlagde mønster. Diktinga skulle
vere spontan og fri, men kunne også vere lengtande, glOlifiserande og
drøymande, og ho skulle handle om opphøgde tema, til dømes død,
flidom og kjærleik.
Den franske filosofen jean-jacques Rousseau (s. 179) meinte at
mennesket måtte søkje tilbake til den tilstanden som rådde før den
moderne sivilisasjonsutviklinga tok til. Derfor lanserte han slagordet
«tilbake til naturen». Romantikarane såg seg sjølve som ein del av
naturen og meinte at dei fekk skaparkrafta si direkte frå skaparkreftene
der. Tidlegare hadde eliten oppsøkt oppdyrka og symmetrisk oppbygde
hagar dersom dei ville ut i «naturen». Sirlege parkanlegg var dei omgivnadene som gav best rom for ettertanke. Dette blei for tamt og
kunstig for romantikarane, som ville ha vill natur. For dei var den
urørde naturen religiøs, storarta, overveldande og flYktinngytande
- og noko dei berre kunne nærme seg med skrekkblanda flYd.
Samtidig med romantikken voks ideen om nasjonalstaten fl'am i
Europa. Nye landegrenser blei trekte opp, og føydalfyrstar og maktdynasti måtte gradvis vike plassen for folkestyre. Denne utviklinga blei
oppfatta som eit stort fl'amsluitt, og som at tida med undertlYkking var
over. For mange romantiske diktarar blei individuell fudom og demokratisk utvikling viktig. Andre var opptelme av fedrelandet og dikta om
det dei oppfatta som typisk for sin eigen nasjon. Slik dikting kallar vi
nasjonalromantikk Tyskarenjohann Gotiliied von Herder (17441803) meinte at folkekarakteren og tenkjemåtane hos eit folk samla seg
i det han kalla folkeånda . Var ein på jakt etter det nasjonale, kunne ein
leite i folkekunsten, i eventyr, folkeviser og segner, for der kom folke~
ånda direkte til uttlYkk. Herders ide om folkeånda førte til interess1 0r
folke diktinga, noko som mellom anna førte til at brørne Wilhelm qg
jacob Glimm gav ut to samlingar med tyske folkeeventyr (1812-1814) .
l '
1t
l~
Europeisk litteratur
Det er vanleg å skilje mellom ein konservativ romantild< (av tysk tYPe)
og ein radikal eller liberal romantikk (av engelsk type). Begge er sentimentale, spontane, mektige og kjensleladde, men den første er tilbakeskodande og idyllisk, medan den andre er fl'amtidsretta og laussleppt.
I Tyskland startar romantikken med Sturm und Drang-diktinga
(storm og lengsel) på slutten av 1700-talet. Denne diktinga var eit
opprør mot ideala fl'å opplysningstida og handlar ofte om opprørarar
med eit kokande indre, som ilikje taklar det tryklgande møtet med dei
harde realitetane i samfunnet. Derfor blir dei vengeskotne og hamnar
i djup melankoli. Dei dyrkar naturen og kjærleiken inderleg, men det
heile endar i livssmerte og sorg.
198
Romantikken
14" litteratur frå 1800 til 1870
historisme: at kvar historiske periode er ulik den
føregåande
Francisco Jose de Goya
(1746-1828): Saturn slukerein
av sønene sine, 1820-1923
Den største tyske diktaren i denne pelioden var Johann Wolfgang
von Goethe (1749-1832) (s. 206). Han starta som «Sturm und Drang»diktar, men fligjorde seg etter kvart frå romantikken. Hovudverket
hans er eit poetisk drama i to bind, Faust (1809 og 1832) (s. 424).
Under romantikken blir romanen meir stoverein. Den borgarlege
danningsromanen handlar om hovudpersonar med tilpassingsvanskar
som til slutt finn sin plass innanfor nonTISystemet i samfunnet. Goethes
Wilhelm Meisters læreår (1795-1796) er prototypen på ein slik roman.
Engelsk romantikk (s. 207) var meir fi.idomssøkjand~ og fi.·amtidsretta. Lord Byron (1788-1824) og Percy Bysshe Shelley (1792-1822)
var opptekne av gammal gresk og romersk kultur, men brukte han til å
kommentere samtida. Dei var moralsk forarga over impelialismen og
den gryande kapitalismen, trudde på eit individ med uavgrensa handlehidom og på ein folkestyrt og suveren nasjon. Og dei stod fram som
talerøyr for alle dei undertrykte i verda.
I 1798 gav William Wordsworth (1770-1850) og Samuel Taylor
Colelidge (1772-1834) ut diktsamlinga Lyrical Ballads. Wordsworth
skreiveit forord til den andre utgåva (1800) som blir rekna som eit
litterært program for romantikken. Diktinga skulle revolusjonerast på
to måtar: Ho skulle vere «ei spontan overflod av
mektige kjensler», og ho skulle skildre daglegdagse
hendingar i eit språk som var det folket brukte.
Også i Storblitannia fekk romanen ein oppsving
med historiske romaner sim Ivanhae av Walter
Scott (1771-1832) og danningsromanar som Pride
and Prejudice (Stolthet og fordom) av Jane Austen
(1775-1817).
En særeigen sjanger som oppstod i romantikken, var den gotiske romanen, eller skrekkromanen. Denne romantypen er mørk og mystisk
og handlar om merkelege hendingar og ekstreme
sinnstilstandar. Mellomaldermystikk, innfløkt
handling, likt persongalleli og motiv som bortføling, bedrag, labyrintiske ruinar, mord og røvarar
er typisk for desse romanane. Det mest 1gende
dømet er kanskje Frankenstein av Mmy Shelley
(1797-1851) (s. 434). Boka handlar om ein ung
student som greier å skape eit kunstig menneske,
men som misser kontrollen over det. Det utviklar
seg til eit monster, og til slutt går både det og han
som skapte det, under.
Romantikken har også gitt oss kunsteventyret,
som er ei blanding av folkeeventyr og novelle.
Meisteren innanfor denne sjangeren er den danske
forfattaren H.C. Andersen (1805-1875) (s. 209),
som har sklive kjende eventyr som «Plinsessen på
Ærten», «Kejserens nye Klæden> og mange andre.
Eugene Delacroix (1798-1863):
Sardanapalus' død, 1827.
Delacroix laga fleire bilete med
orientalske motiv. I 1821 skreiv
Lord Byron den historiske
tragedien Sardanapalus, som
Delacroix let seg inspirere av.
symfoni: ein støn'e
komposisjon for orkester
199
Romantisk biletkunst
I tiellegare tider måla målarane bibelske motiv eller motiv frå antikke
segner, dersom dei ikkje laga allegOliske framstillingar. Romantikken
stilte krav om originalitet, og det sprengde dei strenge grensene for kva
som kunne målast. No skulle motiva veljast ut frå i kva grad dei appellerte til fantasien og kjenslene. Kjende målarar i denne pelioden var;/
franskmannen Eugene Delacroix (1798-1863), spanjolen Francisco'l
Jose de Goya y Lucientes (1746-1828) og tyskaren Caspar David ,:.,
Fliedlich (1774-1840). Fleire norske målarar utdanna seg i Dresd~p
i Tyskland, og mange av dei blei internasjonalt kjende. Den frelTISt~ av
\,
dei var].c. Dahl (1788-1857) .
Romantisk musikl{
Også i musikken måtte faste fonner og ldare komposisjonar vike til
fordel for intensitet og fantasi. Musikken skulle vere subjektiv og
Oliginal, skape stemningar og setje 1gensler i sving. Spennvidda i den
romantiske musikken er stor: frå store, klangfulle verk som uttryklger
ein overflod av stemningar, til enkle songar med lett akkompagnement,
som formidlar dei sartaste kjensler.
I romantikken voks symfoniorkestra. Dei største hadde over
hundre musikarar. Det store formatet gav flitt spelerom til den nye,
200
14" litteratur frå 1800 til 1870
blomstrande kreativiteten. Eit godt døme på dette er Symphonie
Fantastique av den franske komponisten Hector Berlioz (1803-1869).
Det er ein symfoni med fire satsar, som fortel ei histOlie. Musikk som
tek utgangspunkt i ein ide, ei stemning, eit dikt, ei forteljing eller ei
hending og let dette fOlme det musikalske uttrykket, kallar vi programmusikk. I siste halvdel av 1800-talet oppstod det også nye og mindre
former for slik musikk, til dømes det symfoniske diktet.
I kontrast til symIonimusikken oppstod det meir intime former.
Songar, også kalla romansar eller lieder (frå tysk Lied = song), blei
svært populære. Det var ofte kjende dikt som blei tonesette og tolka
musikalsk. Songane blei akkompagnerte av piano eller klaver. Den mest
produktive komponisten som dyrka denne forma, var Franz Schubert
(1797-1828). Han skreiv fleire hundre slike songar. Dei høyrer i dag til
den finaste musikalske skatten frå romantikken.
Romantikken
201
Tittelsida til førsteutgåva av
Wergelands Skabeisen,
Mennesket og Messias. Ironisk
nok er det Welhaven som har
teikna tittelsida til diktsamlinga.
OPPSUMMERINGSOPPGÅVER
Tidfest romantikken.
"i'l6 -}2 Nemn dei mest typiske kjenneteikna på romantisk dikting.
;.Iq, 3 Kva er nytt i den romantiske målarkunsten?
s.l'l} 4 Kva var hovudforskjellen mellom tysk og engelsk romantikk?
si4HOD5
Kva er typisk for romantisk musikk?
s. !(l() 1
Romantikken i norsk litteratur
I Danmark blei romantikken innleidd rundt 1800, med ei førelesingsrekkje av den norske naturfilosofen Henrik Steffens (1773-1845) om
tysk romantisk filosofi. Steffens hevda at heile verda, ned til den minste
detalj, var styrt av eit guddommeleg plinsipp som ikkje kunne fattast av
fornufta, men som bene kunne anast av «det ædlere Menneske».
11819 gav Maurits Hansen (1794-1842) ut ein serie «nationale
Fortællinger» med emne frå «Dybet af Folkesjælen». I den mest 1gende
av desse forteljingane, «Luren», framstiller han det norske bondesamfunnet som svært idyllisk, trass i at det også fanst store konfliktar. Med
det startar romantikken i norsk litteratur. Hansen skreiv også gotiske
romanar, til dømes den eventyraktige liddanomanen Othar aj Bretagne
(1819) I 1839 skreiv han romanen Mordet paa Maskinbygger Roolfsen,
som handlar om oppkIminga av eit mord. Det er vanleg å rekne The
Murders in the Rue Morgue av den amelikanske forfattaren Edgar Allan
Poe som den første kriminalromanen i verda, men den kom først ul i
1841, to år etter kriminalromanen til Mamits Hansen.
Høgdepunktet i norsk romantikk kom i 1830-åra, med frontfigurane Hemik Wergeland (1808-1845) (s. 210) og]ohan Sebastian Welhaven (1807-1973) (s. 213). Wergeland var ein typisk radikal romantikar, og Welhaven var det konservative motstykket hans. Usemja
mellom dei to var omfattande og djuptglipande og gjaldt det meste som
var oppe i tida. Wergeland skreiv impulsive dikt i frie former, medan
Welhaven gjennomarbeidde dikta sine og gav dei ei fast fOlm. Wergeland såg framover og ville forandre samfunnet, medan Welhaven var
idylliserande og harmoniserande og ville halde på den dominerande
stillinga som embetsmannsstanden hadde i kulturlivet. Wergeland
skreiv derimot opplysningsskrifter for bøndene og allmugen for at
dei lettare skulle kunne ta del i den demokratiske prosessen.
Konfliktane mellom dei to utspelte seg i det offentlege rommet og
var ein av dei første kulturkonlliktane i den nye nasjonen. Striden begynte med den såkalla «stumpefeiden», der partane sIgelte kvarandre
ut gjennom småvers i ei handskriven studentavis. Klinsen rundt Wergeland kalla seg patliotane eller «Norskhedspartiet», medan krinsen
rundt Welhaven kalla seg sjølv «Intelligentspartiet» - av motstandarane
blei dei kalla «danomanene».
Diktsamlinga Skabelsen, Mennesket og Messias (1830) av Wergeland
fekk Welhaven til å skIive eit dikt i Morgenbladet som opnar med å
spølje Wergeland kor lenge han vil «rase mot fornuften» . Welhaven ;
forstår iluge dei reglane Wergeland følgjer når han diktar. Diktet sluttar
,.,
med å gi Wergeland plass på det litterære galehuset (<<Parnassets D.prekiste»). Far til Wergeland svarte med å skrive eit lengre forsvarsskrift
for sonen, og Welhaven følgde opp med ei heil bok, Henlih Wergelands
Digtekul1st og Polemik, ved Aktstykker oplyste (1832). Her forklarer'pan
for Wergeland at språklege bile te blir bygde opp ved at 6n klar tanke
blir knytt til kvart bilete, slik at det biletet skal vise, ikkje blir meir
dunkelt, men kjem i eit klarare lys. Konflikten toppa seg i 1838, då
Wergeland fekk oppført stykket Campbelleme på Christiania Theater.
Då sette intelligenspartiet i gang ein pipekonsert som førte til at framsyninga måtte avlysast. Deretter oppstod det slagsmål.
Sjå kapittel 4 om førestellingar om elet norske.
Nasjonahomantikken i Noreg
Dei fleste norske romantikarane var heilt eller delvis nasjonalromantikarar. Det klaraste unntaket er Hemik Wergeland, som var internasjonal og universell. Nasjonalromantikarane brukte gamle segner,
, I
202
Romantil<ken
14 " litteratur frå 1800 til 1870
i dag er han lite lesen og blir hugsa av få , I 1849 var han med på den
største nasjonalromantiske hendinga i Noreg, då kunstnarforeininga i
hovudstaden anangerte såkalla levande tablå. Det vil seie at folk stilte
seg opp og framstilte måleri på scenen. Det mest populære tablået var
over «Brudefærd i Hardanger» av Tidemand og Gude. Munch skreiv
diktet «Brudefærden» til biletet, som komponisten Halfdan Kjerulf laga
melodi til, og på scenen spelte Ole Bull fiolin. Her er den første strofa:
Det aander en tindrende Sommerluft
Vannt over Hardangerfjords Vande,
Hvor høit imod Himlen i blaalig Duft
De mægtige Fjelde stande.
Det skinner fra Bræ, det grønnes fra Li,
Sit Helligdagsskrud staaer Egnen klædt i Thi see! over grønklare Bølge
Hjemglider et Brudefølge.
trekk frå folkeviser og motiv frå norsk natur. Den strenge klassisisten
Welhaven melder overgang til nasjonalromantikken rundt 1840. Det
kan vi tydeleg sjå i denne strofa frå diktet «Lokkende Toner» (1860):
jeg stod i Birkenes høie Sal,
mens Midsommerdagen helded;
der tindrede Dug i dyben Dal,
det skinned som Guld af Fjeldet.
Da bæved Lunden, da lød det nær
som af en susende Vinge,
og grant jeg hørte fra Fjeld og Træ'r
de lokkende Toner klinge:
Tililil Tove,
langt, langt bort i Skove!
Andreas Munch (1811-1884) skreiv dikt, drama og forteljingar. Av
samtida blei han rekna som den fremste forfattaren i 1850- og 60-åra,
Svein Rønning (f. 1946):
Samtale, 1979.
Korleis kommuniserer dette
biletet? Jamfør det med biletet
ti I venstre.
Johan Christian Dahl
(1788-1857): Bjerk i storm, 1849
203
Også jørgen Moe (1813-1882) skreiv dikt, til dømes «Sætergjentens
Søndag», som Ole Bull sette melodi til. Nokre av dikta hans var ramsalte folkelivsskildringar, som diktet «Fanitullen» frå 1849 (s. 452) .
Den store interessa for mellomalderdiktinga førte til at folkedikting
blei samla, skriven ned og gitt ut. Dei norske eventyra blei samla av
Peter Christen Asbjørnsen (1812-1885) og jørgen Moe. Tidlegare
hadde ein oppfatta eventyra som
vulgære og som gammal overtru.
«Ammestuehistorien> var ein av dei
nedsetjande karakteristikl<ane som
blei brukt om dei. No blei dei
oppfatta som nasjonale kulturskattar.
Asbjørnsen og Moe reiste rundt, fekk
lokale forteljarar til å fortelje eventyr
og skreiv ned det dei høyrde. Den
første samlinga av Norske Folke- .
eventyr kom ut i 1841. Den endelyge
utgåva kom ikl<je før i 1851.
!f
Dei samla mange munnlege pariantar av kvart eventyr. Då eventyra
skulle sluivast ut, måtte dei derfQr
gjere ein del val: Skulle clei velje ~in
variant eller velje ut litt frå fleire?
Skulle dei gi att eventyra på dialekten
dei var fortalde i, eller skulle dei
skrive dei på dansk? Skulle dei sensurere innhaldet eller ikkje? Dei valde
å bruke fleire variantar, dei skreiv på
eit lett fornorska dansk, og dei let
vere å ta med eventyr «som kunde
saare Velanstændighedsfølelsen» . Det
siste innebar at alle dei erotiske even-
204
Romantisk realisme
14" litteratur frå 1800 til 1870
205
tyra blei utelatne frå samlinga. Ei samling av slike eventyr blei først
utgitt i 1977.
Etter at Moe blei prest, og seinare biskop, gav Asbjørnsen ut Norske
Huldre-Eventyr og Folkesagn på eiga hand (første utgåva i 1845-1848,
og fleire utvida utgåver fram til 1870). Han var ikkje den første som gav
ut segner. I 1833 hadde presten Anders Faye (1802- 1869) gitt ut samlinga Norske Sagn, som Asbjørnsen henta fleire segner frå. I motsetning
til Faye valde Asbjørnsen å lage rammeforteljingar til segnene, noko
han fekk hjelp til av Camilla Collett. På den måten blei det lagt ei
stemningsfull ramme rundt segnene, og det gav høve til å kommentere
stoffet som blei fortalt og vise fram dei omgivnadene der denne diktinga
var levande.
Olea Crøger (1801-1855) frå Seljord i Telemark samla svært mange
folkeviser, men ingen ville gi dei ut. I 1853 fekk derimot presten og
salmediktaren Magnus Brostrup Landstad (1802-1880) gitt ut ei
samling, Norske Folkeviser. I den var alle visene til Crøger med, utan
at namnet hennar blei knytt til arbeidet. Andre kjende folkevisesamlarar
er Sophus Bugge (1833-1907) og Moltke Moe (1859-1913).
Ordtak er også folkedikting. I 1856 gav Ivar Aasen (1813- 1896)
ut Norske Ordsprog. Her er nokre døme frå samlinga:
Han fær fylgja Land, som lek Båt heve.
Var ild<je Myrkret, sa visste me ild<je av Stjernor.
Med godt Samhelde kan dei veikaste vinna.
Ein kann vel vere Kar, um ein ikl<je segjer det sjølv.
OPPSUMMERINGSOPPGÅVER
Korleis begynte stliden mellom Wergeland og Welhaven,
og kva gjekk stliden ut på?
5 .2;:)]. 2 Kva for plinsipp la Asbjørnsen og Moe til grunn då dei skulle
gi ut folkeeventyra?
",2OV 3
Når tok romantikken til i norsk litteratur?
Set opp ei liste over område der dei to diktarane Wergeland
s2.Cj 4
og Welhaven skilde seg frå kvm·andre.
Kva er nasjonalromantikk?
.>. l.~"> 5
s.2.Gb 6 Kvifor er «Luren» nasjonalromantisk?
,..203 7 Kva er eit levande tablå?
Kvifor blei det så viktig å samle inn folkediktinga?
~.W 8
~ ...2()
II
I l
ROMANTISK REALISME (CA. ISSO TIL CA. IS70)
Den romantiske realismen er ein overgangsperiode mellom romantikken og realismen. Dei romantiske forfattarane skreiv om menneskelege draumar, ideal', lengslar, angst og tvil, og dei skildra naturen, den
skaparkrafta naturen var eit uttlykk for, og samspelet mellom mennesket og naturen. Dei dvelte ved stemningar og innsikter, som dei
formidla i eit lyrisk språk. Dei realistiske forfattarane, som kom seinare,
prøvde å framstille røyndOlllillen slik han verkeleg er. Dei tok sam-
Harriet Backer (1845- 1932):
Pinseaften, 1885
funnsproblem opp til debatt og uttrykte seg heller i drama og epikk ~nn
gjennom lyrikk. Frå midten av hundreåret l<jem det meir realisme ip'h i
litteraturen, men utan at romantikken heilt slepper taket. Forfattar~e
er framleis opptekne av mektige kjensler og stemningar, dei ønskjet å
fange den norske folkekarakteren, og den røyndommen dei skildr~T, er
ofte stilisert, forenkla og idealisert.
~f
Nye forfattarar står fram: Camilla Collett (1813-1895) (s. 2l4),
Magdalene Thoresen (1819-1903) (s. 219) , Ivar Aasen (s. 218) og
Aasmund Olavsson Vinje (1818-1870) (s. 216) . Dei debuterte godt
vaksne, fordi dei måtte over barrierar som det tok tid å forsere. To var
kvinner, Vinje var husmannsson og Aasen son av ein småbonde. Dette
var nytt, og desse forfattarane tok med seg denne bakgrunnen inn i
diktinga si. Det rydda vegen for støne forståing for den stillinga kvinner
hadde i samfunnet, og dei erfmingane småkårsfolk sat inne med. To
yngre forfattarar som også debuterte i denne perioden, var Hemik Ibsen
(1828-1906) og Bjørnstjerne Bjørnson (1832- 1910).
206
14" litteraturfrå 1800 til 1870
NOKRE SENTRALE FORFATTARAR
Johann Heinrich Wilhelm
Tischbein (1751--,1829): Goethe
i Campagna, 1786-1787
Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832)
Johann Wolfgang von Goethe utdanna seg til jurist. I 1775 flytta han til
Weimar, der han blei lærar for den unge fyrsten, og seinare var han
minister i mange ulike departement. Med unntak av ei to år lang reise i
Italia budde han resten av livet i Weimar, der han hadde eit nært
forhold til makteliten.
I 1774 gav Goethe ut romanen Den unge Werthers lidelser. Boka
vekte stor oppsikt og blei forboden i mange land, mellom anna i
Danmark-Noreg. Ho handlar om den 1genslevare Werther som lid av
ulykkeleg kjærleik til ei gift kvinne. Til slutt tek han sitt eige liv. Mange
identifiserte seg så sterkt med den 1genslevare hovudpersonen at det
skapte ein eigen Werther-kultus. Dei kledde seg som Werther og
oppførte seg som Werther, og mange tok til og med sitt eige liv, som
Werther. Boka blei skulda for å vere umoralsk og blasfemisk, det siste
fordi Werther i dødsaugneblinken blir samanlikna med Klistus.
Goethe skreiv også lyrikk Det var ein slags ny type opplevingslyrikk, som er open for inntrykk, og som speler på eit stort sanseregister. Eit av dei mest kjende dikta hans er det tragiske ballade-
Nokre sentrale forfatta rar
207
liknande diktet «Alvekongen» (1782) (s. 428) om ein far og ein son
og møtet deira med alvekongen.
Hovudverket til Goethe er Faust, eit dramatisk dikt som han
arbeidde med gjennom heile forfattarskapen. I 1770-åra skreiv han eit
utkast som aldri blei publisert (Urjaust), i 1790 gav han ut eit fragment
av verket, og i 1809 gav han ut første del. Andre del arbeidde han med
i over 20 år. Det kom ut etter at han døde, i 1832.
I første del veddar Gud og Mefistoteles (djevelen) om det er mogleg
for mennesket å bli frelst gjennom eigen innsats. Vinnaren av veddemålet skal få sjela til Faust. Faust held nemleg på å gå seg vill i alle sine
ærgjerrige ambisjonar. Han er uro leg og syslar med sjølvmordstankar.
Mefistoteles lovar å leggje heile verda for føtene hans dersom Faust sel
sjela si til han. Det går Faust med på. Første del handlar også om forholdet mellom Faust og Gretchen. Han sviktar henne, men ho føder
han eit barn, som ho drep, og derfor blir ho avretta. Delen sluttar med
at dei høgre maktene framleis kjempar om sjela til Faust. I andre del
reiser Faust ut i verda, framleis med Mefistoteles som følgjesvein. Faust
blir kvalm av det økonomiske og moralske forfallet ved keisarhoffet og
får høve til å reise tilbake til den greske gudeverda, der han gifter seg
med den vakre Helena. Vel tilbake delifrå blir han først luigar og så
refOlllivillig statsmann. Då er Faust lykkeleg, og det ser ut som
Mefistoteles vinn veddemålet. Men sjela til Faust blir send til himmelen, som sluttscenen er lagd til.
I første del av dramaet får vi høyre at mennesket går seg vill i sine
eigne ambisjonar, men på slutten blir det hevda at berre den som
arbeider hardt mot eit mål, kan bli forløyst. Men det er ikkje den
innsatsen Faust viser, som fører han til himmelen. Der stig nemleg
Gretchen fram som representant for «det evig kvinnelege», og det er
gjennom henne at sjela til Faust slepp unna Mefistoteles.
Dei engelske romantikarane
England hadde ei lang reklge romantiske lyrikarar som har sett sine ;
spor iverclslitteraturen. Dei kan delast i to generasjonar. I den elclsW1
har vi diktarar som William Worclsworth (1770-1850), Samuel Taylor
Colelidge (1772-1834) og William Blake (1757-1827). Blake skreiv i
eit religiøst språk og flørta openlyst med mystisisme og det okkult~ i ei
profetisk språkdrakt. Han var også målar. Biletet ~~Skaparen» (179i )
(s. 208) er ein illustrasjon til diktet «Europa - ein profeti». Blake n'iålar
ikkje etter naturen, men etter sitt eige indre auge - fantasien. På biletet
ser vi Ulizen, ei vond ånd, som Blake framstiller som den som skaper
jorda, idet han bøyer seg over avgrunnen for å måle jorda med ein passar.
I 1798 gav Worclsworth og Coleridge ut samlinga Lyrical Ballads.
Det er stor forskjell på dei to diktarane. Worclsworth ville sluive om det
kvardagslege og alminnelege og gi det eit skjer av å vere ei idealverd.
Colelidge ønskte å gi realistiske skildlingar av det overnaturlege.
Colelidge brende lyset sitt i begge endar, og var ikkje særleg produktiv.
Worclsworth gav ut fleire verk, mellom anna det ni bind store The
Excursion (<<Utflukta») (18l4), som handlar om diktaren og ein
208
Nokre sentrale forfattarar
14· Litteratur frå 1800 til 1870
ode: høgstemt lyrisk dikt,
lovprising
William Blake (1757-1827):
Skaparen. 1794
Karl Hartmann (1861-1927):
Hans Christian Andersen
figurar frå den greske mytologien, og for ei lang rekkje odar. Shelley
drulma i Italia berre 30 år gammal. Også John Keats skreiv mange vakre
odar. Hovudverket hans er Endymion (1818) , som er ei labyrintisk
vandring gjennom naturen og den greske segnverda på jakt etter
venleiken. Verket begynner med dei 1gende orda «A thing of beauty is
a joy for even>. Keats døydde av tuberkulose 26 år gammal.
Lord Byron er prototypen på den romantiske forfattaren. Han
debuterte med den poetiske reiseskildringa Childe Harolds Pilgrimage
(<<Junker Harolds pilgrimsferd») (1812-1818) , som inneheld romantiske, forteljande dikt med emne frå Orienten. Hovudverket er eposet
Donjuan (1819-1824), som handlar om den største kvinnebedåraren
gjennom tidene. På den eine sida er verket fylt av vakker kjærleikslyrikk, på den andre sida munter og bitande spott mot alt som smakar
av uærlegdom og hykleri. Etter ei skilsmisse og skuldingar både om
homofili og at han hadde eit forhold til syster si, reiste han frå England
i 1816. Han drog først til Italia, men då det braut ut opprør mot det
tyrkiske helTeveldet i Hellas i 1823, reiste han dit. Han hjelpte til med å
organisere den greske hæren, som skulle kjempe mot tyrkarane. Men så
fekk han giktfeber og døydde.
Hans Christian Andersen (1805-1875)
H.c. Andersen kom frå fattige kår i den danske byen Odense. Som
14-åring reiste han til København utan pengar, men han kom i kontakt
med folk som hjelpte han med både
mat og skulegang. Han debuterte i
1829 med ei forteljing. I 1835 kom
den første romanen og det første heftet
med eventyr. Det inneheldt eventyr
som «Fyrtøiet», ~~ Prindsessen paa
Ærten» og «Tommelise». Fram til
J
1872 skreiv han 156 eventyr og hist. 1~ lA.
_d•. ,., I . aner,
. og d
' essutan fl eIre
. romanar, d'l
,l (t,
reiseskildringar og ein sjølvbiografi.
Til å begynne med henta Anaersen
inspirasjon til eventyra sine frå folkeeventyra, men etter kvart skapte', han
si eiga eventyrverd.
'\
Dei første eventyra skreiv :'
Andersen i hovudsak med tanke på
barn. Det pregar forteljemåten, sjølv
om temaet kan vere «vakse» nok, slik
som i «Kejserens nye Klæder». Etter
kvart blei eventyra fleirtydige , ofte
ironiske, og meir tilpassa ei vaksen
målgruppe. Eventyra hans er omsette
til 120 språk, og H.C. Andersen er ein
av dei mest kjende og mest lesne
nordiske forfattarane.
j '" (( \
følgjesvein som på tur treffer ein svært pessimistisk einebuar som dei
prøver å muntre opp. Colelidge sitt mest kjende bidrag i LYlical Ballads
er «Den gaulle sjømannen» - ein ballade om ein sjømann som drep ein
lykkebringande albatross og blir dømd til å flakke kvilelaust om på dei
store verdshava. Han skreiv også det lange diktet «Kublai Kahn», som
vissmak skal ha vare skrive på ei natt, i opiumrus. Då det banka på
døra, blei han avbroten, og han greidde aldri sidan å sklive meir enn
dei halvt hundre versa han hadde fått ferdig.
Den neste generasjonen av engelske romantikarar består av diktarar
som alle døydde unge: Perry Bysshe Shelley (1792-1822) , John Keats
(1795-1821) og Lord Byron (1788-1824) . Shelley såg på heile verda,
inkludert sanseverda, som eit nalTespel. Han var opprørsk av natur og
skreiv i unge år ein pamflett eler han hevda at det var nødvendig å ha ei
ateistisk livshalclning. Han er kjend for fridomsdramaet Prometheus
Unbound (<<Den utfridde Prometevs» ) (1820) som er fri dikting med
209
o ..
210
14· litteratur frå 1800 til 1870
Nokre sentrale forfattarar
211
Dei første diktsamlingane
Den første diktsamlinga til Wergeland, Digte. Første Ring (1829) ,
begynner og sluttar med dikt til kvinnefiguren Stella. Stella er ei halvt
jordisk, halvt himmelsk idealkvinne. I det første Stella-diktet drøymer
diktar-eget at han med hjelp frå Stella skal svinge seg opp til himmelen
og gifte seg med henne framfor Guds alter. Den neste diktsamlinga er
blitt kalla det dristigaste og mest ambisiøse diktverket i Nordens historie. Det er det 720 sider lange «verdsdiktet» Skabelsen, Mennesket og
Messias frå 1830. Her skildrar diktaren eit kosmos fylt av ei altgjennomtrengjande ånd og rettar eit skarpt angrep mot tyranni og maktrnisbmk.
Etter dette går Wergeland over til å sluive meir personlege dikt.
Samlinga Poesier (1838) består til dømes av kjærleiksdikt til Amalie
Sofie Bekkevold, som blei kona hans. Diktsyklusen fortel om utviklinga
av kjærleiksforholdet, mellom anna gjennom fleire dikt om førstegongsopplevingar, «Det første Haandtryk» (s. 449) , «Den første OmIavnelse»
og «Det første Kys» .
Henrik Sørensen (1882-1962):
Henrik Wergeland under
inspirasjon, 1917
farse: eir Jaussleppt
skodespeJ med mykje
komikk og mange [orviklingar
Henrik Wergeland (1808-1845)
Henrik Wergeland var impulsiv, kjenslevar, temperamentsfull, radikal,
kontroversiell og eigenrådig - og uhyre produktiv: Plivatlivet hans var
fullt av skandalar og meir eller mindre sjølvpåførte katastrofar. Han var
fødd i Kristiansand, men voks opp på Eidsvoll, der faren var prest. Han
studerte sjølv teologi, men blei alilli prest. I det korte livet sitt skreiv
han over 9000 sider: lyrikk, fablar, sørgjespel, farsar og sakprosa.
Kunstnarrolla og jødesaka
I 1840 komjan van HuysuJnS BloJnSterstykke, som delvis er skrive på
prosa og delvis som lyrikk. Mesteparten av verket handlar om gartnaren
Adrian, som har mist heile familien i eit fiendtleg angrep på ei kyrkje.
Som trøyst dyrkar han blomstrar som han identifiserer med dei kjære
som er døde. Ein kunstnar vil gjeme måle blomstrane, men må skjere
av stilkane for å setje dei i vase. Adlian oppfattar dette som om familiemedlemmene døyr for andre gong, medan kunstnaren meiner at han
gir dei evig liv gjennom bile tet han målar. Dei innleiande sidene av
verket er sitat som hyllar den store kunstnaren. Denne hyllesten er på
ein måte med på å gi han rett til å ta blomstrane for å måle dei. Etter
det romantiske kunstsynet er det kunstnaren som ser samanhengane
i verda, og som kan gi uttrykk for det guddommelege i naturen.
Wergeland var motstandar av den gmnnlovsparagrafen som nekta
jødar å komme inn i Noreg. Innsatsen hans for jødesaka førte til at
paragrafen blei oppheva (etter at han var død). DiktsamlinganeJø4en
(1842) ogJødinden (1844) inneheld mange dikt også om andre eni ne.
Eit av desse dikta er «Følg Kaldet» (1844). Det er eit programdikt'som
uttlykkjer kva som er rolla og oppgåva til diktaren. Diktet opnar,ined
ein klagesong over korleis det er å vere ein stor diktar utan å bli Hok
verdsett, der diktaren samanliknar seg sjølv med ei fastlenlga og \,
vengeklipt kongeøm, jamIør romantikkens genierklæring av diktaren.
Mange av dikta handlar om konfliktar som Wergeland var oppe i,
eller nederlag han måtte lide. At dei er så «sjølvopptelme», har fått
somme til å kalle dikta «sentrallyriske meg-sjølv-dikt». Karaktelistikken er ein allusjon til eit av dei beste dikta hans, «Mig selv» (1841) .
Diktet er skrive utan faste versemål, strofeformer eller rim. Wergeland
skreiv diktet etter at Morgenbladet hadde meldt at han var «opirret og i
slet Lune». Wergeland svarer: «Jeg i slet Lune, Morgenblad? Jeg, som
kun behøver et Glimt af Solen! forat briste i høi Latter af en Glæde, jeg
ikke kan forklare mig?» Og det held fram med å forldare korleis den
212
14
It
litteratur frå 1800 til 1870
Nokre sentrale forfatta rar
sosiale isolasjonen og den manglande akseptelinga blir oppheva av den
gleda diktaren føler i samlivet med naturen og kreftene i universet.
prosessar: her: rettssaker
gyldenlah: gyllenlakk,
plante med sterkt
velluktancle, gule blomstrar
Tradisjonen fortel at dette
motivet frå ei dekorert kiste skal
førestelle Henrik Wergeland.
Det siste leveåret
Wergeland blei alvorleg sjuk i 1844 og døydde sommaren 1845,37 år
gammal. I det siste leveåret skreiv han verket Hassel-Nødder, som er ei
samling med frimodige sjølvbiografiske skisser, med nokre innskotne
dikt. Det er blitt sagt at boka handlar om «galskap i kjærleik, galskap i
prosessar, galskap i 17. mai-feiring og galskap på reiser». Det er sikkert
ein konekt karakteristikk, men livet til Wergeland var meir enn ei galen
og vellystig reise. Det var også fylt med tragedie og liding, og det kjem
godt fram i dødsleiedikta hans frå det same året.
I diktet «Til Foraaret» (s. 451) møter vi desperasjon og dødsangst,
kombinert med ei vedvarande tru på dei romantiske ideane. Den dødssjuke bed alle skapningar i naturen om å gå i forbønn for han. Han trur
at han skal bli redda, bene naturen kan vitne om den grenselause
kjærleiken han har til skaparverket. Men i diktet «Til min Gyldenlak»
har han gitt opp kampen, for han fortel gyllenlakken at «... før Du
mister din Krones Guld/ da er jeg Muld» . Diktet er ein trist avskjed
med jordelivet, men også ei lovprising av skaparverket. I den første
diktsamlinga ville diktaren feire bryllaup framfor Guds alter. Dette
motivet hentar han fram att på dødsleiet, når han bed gyllenlakken om
å anangere eit blyllaup mellom han sjølv og rosa i «Dødens Huus ».
Wergeland meinte at diktaren skulle vere «et foranskutt lyn» . Sjølv
var han eit slikt lyn. Visjonane, skaparkrafta og engasjementet hans har
få sidestykke i norsk litteraturhistOlie. Det same kan vi seie om kreativiteten og Originaliteten hans. Han brukte ofte bile tet om all den lidinga
som skal til for at ei rose skal slå ut i blomstring. Det kan godt vere eit
bile te på Wergelands eiga diktargjeming.
213
Johan Sebastian Welhaven
(1807-1873)
Carl Peter Lehman 11794-1876):
Johan Sebastian Welhaven. 1842
Johan Sebastian Welhaven var fødd i
Bergen. Han studerte teologi, men tok aldri
eksamen. Likevel blei han i 1840 universitetslektor i filosofi og seinare professor. Han
gav ut seks diktsamlingar, ei samling med
reiseskisser og dikt, ei lengre forteljing og
fleire vitskaplege arbeid. I tillegg var han
ein flittig debattant i aviser og tidsskrift, og
han skreiv ei stor mengd brev; som blei gitt
ut etter at han var død.
Welhaven såg det som ei livsoppgåve å
heve norsk litteratur opp på eit europeisk
nivå. For å få til det førte han ein kamp på
tre frontar: Han kjempa mot diktargenerasjonen før han, som han meinte forveksla
dikting med retOlikk utan 1gensler og
poesi. Han 1gempa også mot Wergeland,
som han meinte sette diktinga i vanry med
sine vanvittige krumspring og mangel på
orden. Til slutt kjempa han mot den låge
prestisjen åndslivet hadde i samfunnet
generelt.
Welhaven debuterte i 1834 med den
polemiske diktsyklusen Norges Da.."1ming, som er eit angrep på det han
oppfatta som det kulturelt tilbakeståande Noreg. Samlinga vekte stor
oppsikt og skal visstnok ha blitt brend av motstandarane til Welhaven
ein 17. mai. Eit hovudpoeng i samlinga, som inneheld 76 sonettar, er at
Noreg iklge greier seg aleine, men er avhengig av impuls ar utanfrå og
av kulturfellesskap en med Danmark
Dikta til Welhaven er regelbundne, strofiske og nesten utan unntak
med rim. Han blir gjeme rekna som klassisist når det gjeld form, l1)..~n
som romantikar når det gjeld innhald og idear. Dikta hans dreiar $~g
om tema som er vanlege i romantisk sentrallyrikk - naturen, kunSten,
religionen og 19ærleiken. Som romantikar var Welhaven idealist. ,i:
Gjennom skildlinga av ei konkret, ytre hending prøvde han å nå!r 'am
til noko essensielt eller vesentleg bak det som blei skildra. Dette kjem
klart fram i naturdikta hans, som ikkje først og fremst handlar om
naturen, men som gjennom besjeling prøver å seie noko viktig om
menneskesinnet.
Han skreiv også dikt om kunsten. Det mest kjende er «Digtets
Aand» frå samlinga Nyere Digte (845) (s. 448). Innleiingsstrofa er
ei romantisk programerklæling: «Hvad ei med Ord kan nævnes/
i det ligeste Sprog/ det Uudsigelige/ skal Digtet røbe dog.»
Welhaven skreiv dikt med motiv frå samtida og den nære fortida,
men han henta også motiv frå klassisk mytologi. Etter kvart som den
nasjonalromantiske interessa blei vekt hos han, blei dikta meir tidlause,
214
14" litteraturfrå 1800 til 1870
Nokre sentrale forfatta rar
215
av fornuftsekteskap) peiker fram mot realismen, men skrivemåten og idegrunnlaget
(at kjenslene skal bestemme) er ein arv frå
romantikken. Som roman er verket krevjande.
Komposisjonen er laus, og forteljaren kommenterer ofte det som sIger i handlinga. Innlagt i hovudforteljinga ligg brev og dagboknotat. Slik kan forfattaren sleppe fleire stemmer fram i teksten.
Feminist i motbør
Utanom Amtmandens Døttre er Fortællinger frå
Johan Gørbitz (1782-1853):
Camilla Collett, 1839
Peter Nicolai Arbo (1831-1892):
Åsgårdsreien, 1872
naive og stemningsfylte. Han tok gjerne utgangspunkt i eit naturbilete,
eit folkloristisk motiv eller ei segn, eller dikta kunne fortelje historier
frå mellomaldersk riddarliv. Samtidig blei klangen i dikta viktigare,
og mange er det blitt sett melodi til, først og fremst av komponisten
Halfdan Kjerulf.
Camilla Collett (1813-1895)
Camilla Collett voks opp på Eidsvoll, gjekk på ein velrenommert jenteskule i Danmarl~ og var som ung saman med faren på reiser i Europa.
Ho hadde ei stund eit godt forhold tilJohan Sebastian Welhaven, den
fremste motstandaren til broren, Henrik Wergeland, men det blei aldri
noko par av dei. I staden gifta ho seg med jmisten og skribenten
Peter Jonas Collett. Alt frå 1842 publiserte ho artiklar, essay og andre
småsluifter. Etter at ho blei enkje i 1851, overlet ho sønene sine til
slektningar, reiste rundt i Europa og levde av å skrive reisebrev heim.
Nyskapande norsk roman
Romanen Amtmandens Døttre (1854-1855) er den første norske ten-
densromanen, og den første romanen som skildrar det borgarlege
familielivet realistisk. Temaet er fornuftsekteskap sett opp mot ekteskap
tufta på kjærleik. Men dei unge kvinnene i romanen har ikkje eit reelt
val, for som hovudpersonen, Sofie, tydeleg uttrykkjer det: «Vår bestemmelse er at giftes, ikke at bli lykkelige.» Temaet og tendensen (kritikk
I'
Carl Frederik Vogt (1775-1834):
Hageselskap på Ullevål, ca 1815
1860 den einaste skjønnlitterære teksten til
Camilla Collett. Resten er sakprosa. Fleire av
titlane hennar er talande, til dømes Fra de
Stummes Leir (1877) og Mod Strømmen l og Il
(1879-1885). Ho var slett ikkje stum, men i
kvinneleiren, der ho høyrde heime, var det
nokså taust. Som kjeninga mot straumen, i
folkeeventyret, ville Camilla Collett ikkje teie,
men hardnakka hevde sin rett til å «klippe og
klippe de seige strenger der binder oss til den
gamle trelldom, bli ved, bli ved inntil stemmen lyder over en gravhaug», som ho seier i Mod Strømmen l. Ho gjekk «mot straumen» i si
eiga tid, og ho blei både høgttalande og frittalande.
l de lange Nætter (1862) er ein sjølvbiografi. Der fortel ho om
barndom og oppvekst på Eidsvoll og om den villstyrige broren Hemik.
I innleiinga seier fOlfattaren at ho sjølv er søvnlaus, og at ho gjerne vil
11
216
Nokre sentrale forfattarar
14· Litteraturfrå 1800 ti I 1870
217
skrive for andre søvnlause, for det å «underholde et dagspublikum, det
kresne, det sovende publikum», det har ho aldri greidd. Fonnuleringa
refererer nok til den blanda mottakinga romanen Amtmandens Døttre
fekk Fordi publikum ikkje greidde å skilje sant frå oppdikta, vel ho
no å slnive sakprosa:
Var det virkelig opplevde ting, så klaget man over at det var usant,
overdrevet, og har jeg da jammerlig brutt mitt hode med å dikte
noe opp, så har man beskyldt det for å være sant, altfor sant, ja
man 19ente hver eneste person igjen. Nei, da er det dog bedre å
holde seg til sannheten!
Sidste Blade (1868--1873) er ei samling med dagboknotat, reiseskildringar, essay og artiklar. Særleg interessante er artiklane om ulike forfattarar og om dei verdiane som ligg i litteraturen. Men ho fortel også om
stader der ho har vore, om personar ho har møtt, og ho reflekterer over
mangt og mylge som ho har erfart. Livet til Camilla Collett var iklge eit
alminneleg kvinneliv på 1800-talet. Forfattarskapen hennar blei også
ein merkestein i norsk litteraturhistOlie, med sitt moderne, feministiske
innhald.
Aasmuud Olavsson Vinje (1818-1870)
Aasmund Olavsson Vinje kom frå enkle husmannskår i Telemark Etter
ei flakkande ungdomstid studerte han jus, og etter ein kort og mislykka
juristkaniere brukte han resten av livet til skIivande verksemd. I 1851
blei han hovudstadskorrespondent for avisa Drammens Tidende. I 1858
starta han sitt eige blad, Dølen, og gjekk samtidig over til å skrive landsmål. Dette bladet dreiv han stort sett åleine heilt fram til han døydde i
1870. Dølen blei eit livsføretak. Ofte brukte han tittelen på bladet også
om seg sjølv, og omvendt kunne han seie om bladet at «Dølen er eit
menneske, og il<k.je noko daudt blad» .
Theodor Kittelsen (1857-1914)
laga fleire teikningar av norske
forfattarar. Denne teikninga frå
1907 kalla han Vinjefuruen.
Hans Gude (1825-1903):
Ved Rondane. 1846
I Dølen kunne Vinje skrive om «alt», men mest sheiv han om litteratur, teater og allmennkulturelle emne, og han såg «med skråblikk»
på verda. Humoren sit alltid laust, og ingenting er for alvorleg til å bli
snudd på hovudet eller ledd av. Vinje kalla ei slik haldning «tvisyn».
Sjølv sa han at tvisyn vil seie å «sjå med eit augnekast retta og vranga
på livsens vev, såleis at me lettare kunne liksom gråta med det eine
auget og le med det andre». Han hadde evna til å parodiere, og latteren
hans var aldri utan alvor og kunne derfor ramme presist. Men han var
iklge utan sjølvironi, og ofte ramma latteren også han sjølv.
Hovudverket til Vinje er reiseskildringa Ferdaminni Jraa SumareY!
1860, som kom i 1861. I denne boka skildrar han ein reportasjeturJrå
hovudstaden til Trondheim og tilbake, i samband med kroninga ay,
kong Karl 15. Vinje tok tog til Eidsvoll og gjekl< det meste av vegen
vidare til fots. Boka begynner med ei h-amtidsoptimistisk lovprising av
jernbanen og spring så vidare frå emne til emne. Forfattaren kom~~1en­
terer og diskuterer medlesaren, og han uttryklger seg i mange ulike
sjangrar. Det mest 1gende diktet hans, «Ved Rundarne» (s. 463), er
henta frå Ferdaminne. Det skildrar ei ekstatisk naturoppleving som får
diktaren til å minnast barndommen. Rett etter denne opplevinga 1gem
han til ei seter der han flørtar med dei unge seteljentene, og der han
får overnatte i ei seng som har tiThøyrt ei altfor tidleg død ungjente.
Denned får han iklge sove, men blir liggjande og reflektere over døden.
Til slutt sovnar han og vaknar yr og glad då seteIjenta 1gem med frukost. Slik held boka fram med å skifte mellom skjemt og alvor, refleksjon og andaktsfulle naturskildringar.
Vinje skreiv mange dil<.t og har ein framståande plass i norsk lyrikk-
II
I
218
14" Litteratur frå 1800 til 1870
Nokre sentrale forfatta rar
histOlie. Dei fleste dikta blei først nykte i Dølen, men blei seinare samla
i Diktsamling (1864) og Blandko111 (1867). I tillegg gav han ut ein episk
diktsyklus, Storegut (1866), som hentar innhaldet frå Telemark, med
omfattande innslag av gammalt segn- og mytestoff. Dikta til Vinje er
klassiske i forma, anten det er snakk om romantiske naturdikt, kvardagslytikk eller refleksjonsdikt.
Ivar Aasen (1813-1896)
Ivar Aasen debuterte i 1855 med syngjespelet Ervingen, men det er som
lyrikar han blir hugsa. I 1863 gav han ut den vesle diktsamlinga Symra.
Dikta krinsar om fleire tema. Mange er nasjonale. Eit viktig tema er
fortida som er borte, men som likevel minner oss om kva som er viktig
i samtida. Aasen meinte at kjennskap til historia måtte til for å atterreise
den norske kulturen. Aasen skreiv også mange dikt om forholdet
mellom natur og kultur. I diktet «Kunst og Skapnad» hyller han
ein einsleg Bekk, ei Eng med tette Straa,
ein Aaker flat med Forer etter Plogen,
ein Gard, der Folk kann Sol og Himmel sjaa.
Denne skilillinga står i motsetning til skildringa av byen i dei to neste
linjene:
Men ingen By med berre Loft og Kjellar,
der alt er n'ongt og myrkt som i ein Hellar.
shulo: skulle
finnast: møtast
Vetter: vinter
Liter: fargar
Lars Osa (1860-19581:
Ivar Aasen, 1895
219
Aasen kommenterte ikkje berre samfunnet rundt seg i dikta. Han skreiv
også om det indre livet til menneska. Det ser vi til dømes i diktet
«Saknad»:
Eg veit so vel, det finst ein Barm
med same Kjensla inne,
med same Hug og same Harm
og same Von og Minne.
Og fann eg den, vardt allting rett,
og Livet skulde sluida lett,
men det er verst aa minnast:
me skulo aldri finnast.
Her ser ikkje diktar-eget bakover i tid for å gjere rett det som er vrangt,
men innover i seg sjølv for å finne ut kva som skal til for at han som
menneske skal velje rett veg.
Aasen kjende til og brukte klassiske versemål, til dømes sonetten.
Men han kunne også, når emnet passa til det, vende tilbake til norrøne
versemål med tilhøyrande bokstavrim. I fleire av dikta kombinerer han
bokstavrim med det meir modeme endelimet, som her i «Gamle
Norig»:
Leid er vel den lange Vetter,
endaa grøn vaarGranskog stend,
og når Lauv i Lidom spretter,
fagre Liter fær vaar Grend.
Magdalene Thoresen (1819-1903)
Magdalene Thoresen var fødd i Danmark, men ho var gift med ein
norsk prest og budde lenge i Noreg. I Bergen vanka ho i miljøet rundt
fiolinisten Ole Bull, saman med mellom andre Bjømstjeme Bjømson
og Henrik Ibsen. Magdalene Thoresen blei seinare
svigermor til Ibsen. Bjømson kalla henne for «det
mest begavede fruentimmer jeg noen gang har kjenp>.
Beundringa skal ha vore gjensidig. Då ho blei enlg~:
bestemte ho seg for å leve av å skrive.
;;
Ho debuterte anonymt med Digte aj en Dame1.
1860. Diktar-eget gir uttlYkl<: for at det iklge finse'
haldepunkt i tilværet, og søkjer etter samanhengar
utan å finne dei. Ei slik haldning til livet blir iklge'
vanleg i norsk litteratur før mot slutten av 1800-talet.
I 1863 kom Fortællinger, året etter kom Signes HistOlie,
og i 1868 kom Solen i Siljedalm. Desse folkelivsskildringane er inspirerte av bondeforteljingane til Bjømson
(s. 221), men er meir fantasifulle og dystrare i stemninga. I 1867 kom Min Bedstemoders Fortælling, eller de
to Aftener, eit langt meir oppsiktsvekkjande verk. Boka
gjorde mange forarga - korlge erotiske lengslar hos
kvinner eller kvinneleg initiativ til kontakt var noko
lesarane i samtida syntest det passa seg å skrive om.
220
Nokre sentrale forfattarar
14" litteratur frå 1800 til 1870
kUJlstnalTomal1: roman
som handlar om ein
kunsmer
Harriet Backer (1845-1932):
Avskjeden. 1878.
Mest lesen og mest kjend er ho for Billeder fra Midnatsolens Land
I-Il (1884, 1886), som er spennande forteljingar med utgangspunkt
i nordnorsk natur og folkeliv. Spennande er også tekstane i Mindre
Fortællinger (1891). Dei handlar om forsmådde kjensler og sjalusi,
om forboden kjærleik og fødsel i dølgsmål, om drukkenskap og vald,
fengsel og fortviling. Etter mykje dramatikk og død endar dei romantiske og handlingsmetta forteljingane likevel alltid godt.
Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910)
- Forfattarskapen fram til ca. 1870
Bjørnstjerne Bjørnson var presteson og voks opp på Nesset utanfor
Molde. Meir enn nokon annan norsk diktar sette han preg på tida han
levde i. Han var diktar, redaktør, teatermann og politisk debattant.
Inga sak var for stor eller for lita til at han ikkje blanda seg inn, og han
forlangte å bli høyrd, anten det gjaldt litteratur, kristendom, moral
eller politikk.
221
Bondeforteljingar, historiske skodespcl og dikt
l 1856 skreiv Bjørnson einaktaren Melle/11 Slagene, om kong Sverre.
Omtrent samtidig skreiv han dei første bondeforteljingane. Ein periode
veksla han mellom å sklive bondeforteljingar og historiske drama med
emne frå mellomalderen. Dei mest kjende av bondeforteljingane er
Synnøve Solbakken (1857) , Ame (1859), En glad Gut (1860) og dei
kortare forteljingane «Thrond» (1857) og «Faderen» (1859) . «Thrond»
handlar om guten Thrond, som «arvar» ei fele av ein omstreifande
spelemann. Forteljinga handlar meir om kunst enn om livet på bygda.
Spelemannen har djevelske trekk, og forteljinga byggjer på myten om
kunstnarar som inngår pakt med djevelen for å bli betre innanfor
kunsten sin. «Faderen» er ei stram forteljing om ein far som har høge
ambisjonar på vegner av sonen (s. 477). Handlinga er delt i scenar
knytte til dåpen, konfirmasjonen, drukningsdøden og gravferda til
sonen. Til slutt følgjer ein kort epilog, der handlinga er lagd til eitt år
etter gravferda. Forteljaren fortel kort det som skjer og refererer
sarntalane mellom faren og presten, som utvekslar korthogde setningar
om sonen. Temaet er kva slags livshaldning som gir livet meining.
Bondeforteljingane tematiserer motsetninga mellom moral og
samfunnsnOlmer på den eine sida og indre villskap, kraft, lengslar og
hemnlyst på den andre. Dei historiske dramaa er skrivne for å gi nordmenn historisk medvit, men forfattaren held seg iluge særleg strengt
til historiske fakta, og temaet er ofte ei moderne etisk problemstilling.
Bjørnson henta til dømes intrigen til
MellCl11 Slagene frå eit moderne ekteskapsdrama han hadde høyrt om, og slik
sett har dramaet lite med den historiske
kong Sverre å gjere. I Halte-Hulda (1858)
møter vi ei bitter, halt kvinne frå 1200talet, som blir gifta bort mot sin vilje. Då
ho seinare møter den store kjærleiken, er
lidenskapen hennar så sterk at han drtv
dei begge i døden.
;; i
l 1868 korn romanen FislZC1jentcii,
som skal vere den første norske kuristnarromanen. Petra, som har arva em god
porsjon villskap frå mora, greier detf.
kunststykket å bli forlova med tre l-denn
samtidig. Ho løyser problemet ved å
flykte til Bergen, der ho går i teateret,
blir totalt overvelda og vil bli sko despelar. Ho tr'eldger seg tilbake til ein
prestegard for å førebu seg til eit liv på
scenen, og møter att ein av dei ho har
vore forlova med. På prestegarden går
tida med til diskusjonar om kunsten.
Romanen sluttar før vi får vite noko
meir om skodespelarplanane til Petra.
222
Nokre sentrale forfatta rar
14· litteratur frå 1800 til 1870
223
Bjørnson skreiv mange velklingande, u'adisjonelt oppbygde dikt
og songar. Dei blei samla og gitt ut i 1870 under tittelen Digte og Sange.
Andre diktsamlingar gav han ilzkje ut, men denne kom i fleire og stadig
utvida utgåver. Han skreiv nasjonale songar (5. 481), men også vare
stemningsbilete (<<Mit Følge», 1869), forteljande historiske dikt, minneog hyllingsdikt, forkynnande kamplyrikk og barnedikt. Av dei histoliske dikta er «Olav Tlygvason» (1862) kanskje det mest kjende. Det
er dramatisk bygd opp. Erling Skjalgsson ventar på kongen, som ilzkje
kjem. Kvar strofe sluttar med eit spørsmål om kvar det blir av Ormen
Lange, det berømte skipet til kongen, og «kommer ikke Olav Trygvason?» Slutten minner om ei segn: Ei stemme frå havbotnen fortel at
kongen har falle, og i måneskinsnetter skal det sidan ha hendt at
norske skip høyrer den same stemrna.
Henrik Ibsen (1828-1906) - Forfattarskapen fram til ca. 1870
Hemik Ibsen er utan tvil den mest kjende forfattaren Noreg har hatt.
Han fekk eit stort namn i Europa alt i samtida, og sidan har interessa
for verka hans vart ved. Han var fødd i Skien. Som barn opplevde han
eit kraftig fall i sosial status då firmaet til faren gjekk konkurs. Som ung
reiste han til Glimstad og begynte i apotekarlære, men han blei aldli
apotekar. Han reiste til Klistiania og ville ta examen artium, men strauk
Nora dansar tarantella. Ein scene
frå urpremieren på Et dukkehjem
på Det Kongelige Theater
i København, 1879
Eilif Peterssen (1852-1928):
Henrik Ibsen, 1895
i to fag og blei derfor heller aldli akademikar. Han voks opp under påverknad av romantisk og nasjonalromantisk kunst og av nye politiske
idear i Europa om demokrati og menneskerettar.
Ibsen debuterte med dramaet Catilina i 1850. Det henter handlinga
si frå den romerske histolia. I heile sitt vaksne liv skreiv han dramatiske
verk, og i lange peliodar arbeidde han ved ulike teaterscenar. I 1858
gifta han seg med Suzannah Thoresen. I 1864 fekk Ibsen eit stipend og
reiste til Roma. Han blei buande utanlands i 27 år, først i Italia, seinare i
Tyskland. Vi veit iklge om han lengta tilbake til Noreg, men mange l~s
diktet «Brændte Skibe» (1871) som eit uttrykk for det:
,";
Mod snelandets hytter,
fra solstrandens krat,
lider en rytter
hver eneste nat.
I den første fasen av forfattarskapen henta Ibsen stoff frå histolia. Handlinga i Fru Inger til Østeraad (1854, trykt 1857) er henta frå norsk historie på 1500-talet. Den mektige fru Inger fødde som ung ein son i løyndom. Denne sonen vil ho velje, men det viser seg at det ikkje let seg
kombinere med kallet ho har til å 1gempe for norsk sjølvstende. Dramaet handlar om motsemingane mellom det hovudpersonen vil, og dei
sjansane ho har til å oppnå det.
Brand (1866) og Pcer Gynt (1867) er ilzkje berre høgdepunkt i den
tidlege forfattarskapen, men i heile forfattarskapen til Ibsen (5. 59 og
224
14" litteratur frå 1800 til 1870
dulgt: skjult
s. 469). Stykka er mindre nasjonale enn dei ofte blir oppfatta som.
Presten Brand og bondeguten Peer Gynt er nemleg berarar av ulike
idear og representerer ulike livshaldningar, som er å finne både nord og
sør i verda. Brand stiller dette kravet: «Det, som du er, vær fullt og helt
og ikke stykkevis og delt.» Peer Gynt, derimot, erfarer raskt at det
«gyntske selv» er «en hær av ønsker, lyster og begjær», og at det er
svært så behageleg å gi etter for presset frå denne hæren.
Hemik Ibsen skreiv dikt gjennom heile forfattarskapen, men gav
bene ut ei diktsamling, Digte (1871). Det mest kjende av dikta hans er
~~Telje Vigen» , frå 1860, om «en underlig gråsprengt en! på den ytterste,
nøgne ø». Det er eit gtipande episk dikt om ein mann som trass i store
lidingar og tap held moralen oppe. I diktet «Bergmanden» (1851) blir
diktaren framstilt som ein steinarbeidar som meislar seg nedover i
fjellet for å finne reint metall og edelsteinar. Også arbeidet til dikta ren
går ut på å leite etter det som ligg sigult i djupet. Er han på feil spor i
leitinga etter dei sIg ulte skattane?
Nej, i dybet må jeg ned;
der er fred fra evighed.
Bryd mig vejen, tunge hammer,
til det dulgtes hjertekammer!
Diktar-eget har tenkt å halde på med hammarslaga sine «indtillivets
sidste dag» . Trongen til å avdeklge dei kreftene som skjuler seg bak
fasaden, er eit gjennomgåande tema hos Ibsen. Men kva fann han?
Kræv ikke, ven, at jeg skal gåden klare;
jeg spørger helst; mit kald er ej at svare.
Frå "Et rimbrevll (1875)
jure belli: ifølge krigens rett
Pekelheling: snyltegjest
Domestiqve: tjener
ereatum: skapninger
Bou!on11eJie: l1alTestreker
Gmvitet: alvor
FORDJUPINGSOPPGAVER
Oppgåve 1 Opplysningstid og romantikk
I epistelen «Jeg foretrekker katter for hunder» frå midten av 1700-talet
held Ludvig Holberg eit forsvar for katten:
En Kat derimot giver sig ikke ud for at være ærlig, hykler også for
ingen: Den haver sine Tanker alleene fæstede til sit Embeds
Fonetninger, som er at rense Huus fra Utøy, hvill<e den JUTe belli
(ifølge krigens rett) tilegner sig, og afkorter udi sin Føde hos HuusHenen. Sammenligner man disse Dyrs andre Qvaliteter, saa seer
man, at en Hund er som en Pekelheling (snyltegjest) udi et Huus;
en Kat derimot, som en ærbar og fomuftig Domestiqve (tjener). Vel
er sandt, at en Kat-Unge er een af de nanagtigste Creature (skapninger) paaJorden; men saadant tilregnes alleene Ungdoms
Daarlighed, hvilken ikke varer længe, men strax corrigeres,
saaledes, at Boufonnerie forvandles til en philosophisk Gravitet.
Omtrent hundre år seinare (1841) skriv Henrik Wergeland eit dikt til
ein katt som eigaren har overlate til seg sjølv (<<Historikeren Munthes
sorte Kat»). Der kan vi lese:
Brudens Handsker ere ikke hvidere eller blødere end dine Poter;
Oppgåver
225
Jomfruens Haand ikke uskyldigere; thi skulde der engang være
Blod paa dem - hvem har da beregnet alt det, Roseme have maattet
udgyde for at plyde Skjønheden? Topasen og Smaragden lyser ikke
som dine 0ines Speile af gjennemsigtigt Guld; Steenkullets niske
Brud er mat imod din glittrende Sorthed, der ligesom er oversprængt af et Regt1støv af knuste Perler.
a
b
Kva for forskjellar finn du i dei to framstillingane av katten? Du
kan sjå på kven tekstane vender seg til, kva for eigenskapar ved
katten det blir lagt vekt på, og språk, argumentasjon, bilete og stiltone.
Kan det du finn, brukast til å påvise at den eine teksten er skriven
i opplysningstida og den andre i romantikken? Korleis?
Oppgåve 2 Romantikk i biletkunsten
Gå saman to og to i 30 minutt. Studer kunstbileta i dette kapittelet.
a Kva er motiva på bileta?
b Korleis er bile ta komponerte?
• framgrunn/bakgrunn
• sentrum
• lys/mørke
• fargebruk
• storleiksforhold
• rørsle
c Kva umykkjer bileta?
d Kvifor er desse bileta romantiske?
Presenter resultatet munnleg for klassen.
Oppgåve 3 Hemik Wergeland
Les om Henrik Wergeland i ei stor litteraturhistorie eller i ein av dei
mange biografiane som er sluivne om han. Du kan også slå opp i
leksikon og leite på Intemett. På http://www.dohpro.uio.no/litteratur/
er alle verka til Wergeland lagde ut, og der kan du også finne sjølv- ~ i
biogt'afien Hassel-Nødder. Her er nokre spørsmål du kan prøve å fir;i;ne
svar på:
a Kva 1genneteiknar diktaren Hemik Wergeland?
,.
b Finn fram opplysningar om dikta som står på sidene 444-448.;
c Skliv ein tekst eller lag ein mumlleg presentasjon av Wergelands
engasjement i ei av desse sakene: jødesaka, folkeopplysning,
republikken, språksaka eller 17. mai.
Gjer anten d eller e:
d Presenter Wergelands liv og dikting for klassen (15 minutt).
Presentasjonen må innehalde minst tre opplesingar.
e Lag ein skriftleg presentasjon av det same matelialet. Teksten kan
vere utfonna som ein artikkel, eit essay eller eit fiktivt intervju med
Wergeland.
226
14" litteratur frå 1800 til 1870
Oppgåve 4 Johan Sebastian Welhaven
Les om Johan Sebastian Welhaven i ei stor litteraturhistorie. Du kan
også slå opp i leksikon og leite på Internett. Her er nokre spørsmål
du kan prøve å finne svar på:
a Kva kjenneteiknar diktarenjohan Sebastian Welhaven?
b Finn fram opplysningar om dikta på s. 444-448.
c Les diktet «Republikanerne» (står ikkje i tekstsamlinga). Forklar
kva diktet handlar om. Kva slags syn på menneske og samfunn les
du ut av diktet?
Gjer anten d eller e:
d Presenter Welhavens liv og dikting for klassen (15 minutt). Presentasjonen må innehalde minst tre opplesingar av strofer frå dikt.
e Lag ein skliftleg presentasjon av det same materialet. Teksten kan
vere utforma som ein artikkel, eit essay eller eit fiktivt intervju med
Welhaven.
Oppgåve 5 Wergeland og Welhaven
Wergeland og Welhaven blei ståande som motpolar i norsk åndsliv
og litteratur i 1830-åra.
a Lag eit skjema der du set opp dei viktigaste forskjellane og likskapane mellom dei.
b Skriveit engasjert innlegg til ei avis, der du forsvarer kunstsynet
til anten Wergeland eller Welhaven.
c Lag ein debatt mellom dei to kamphanane. Begynn debatten med
at den som sp eler Wergeland, les eit dikt, og hald fram med at
Welhaven «slaktar» diktet. La debatten etter kvart flyte ut, slik at
de kjem inn på fleire emne som dei to var ueinige om. De kan også
la andre blande seg inn i debatten, og de kan ha med ein ordstyrar.
Oppgåve 6 Kunsteventyr
Eit kunsteventyr er dikta av ein namngitt forfattar, finst bene i ein
versjon og har aldri levd i munnleg tradisjon. Det har likevel mange
likskapstrekk med folkeeventyra, både når det gjeld innhald og fonn.
Vanlegvis liknar kunsteventyra meir på noveller enn det folkeeventyra
gjer. Les eit eventyr av H.C. Andersen, sjå f.eks. s. 440 eller
http://www.kb.dk!elibllit/danlandersenleventyr.dsl
a Kva er det som gjer denne teksten til eit eventyr? Og kva skil det
frå folkeeventyra ?
b Samanlikn deretter dette eventyret med eit av folkeeventyra i tekstsamlinga. Legg særleg vekt på motiv, tema, komposisjon og dei
verdiane tekstane fonnidlar.
Oppgåve 7 Nasjonalromantikk
a Les om nasjonalromantikken i læreboka. Noter stikkord.
b Slå opp i oppslagsverk og finn ut meir om nasjonalromantikken.
Sl(liv fleire stikkord.
c Undersøk kva det er som kjenneteiknar nasjonalromantisk kunst
og musikk. Noter.
T
Oppgåver
227
Vel ei av desse oppgåvene:
d Lag ein presentasjon av ein nasjonalromantisk dil\lar, biletkunstnar
eller komponist.
e Hald eit kåseIi om norsk nasjonalromantikk, der du bruker dikt,
måleri og musikk. Diktet kan til dømes vere «Fanitullen» av Jørgen
Moe, «Brudefærdem> av Andreas Munch eller eit Welhaven-dikt.
Biletet kan vere måla av Adolph Tidemand, Hans Gude,].C. Dahl
eller Thomas Fearnley Du kan også bruke Theodor Kittelsen sine
illustrasjonar til Asbjørnsen og Moes folkeeventyr. Musikkstykket
kan til dømes vere komponert av Edvard Grieg eller Ole Bull.
f Sl(liv eit kåseri om «moderne» nasjonalromantikk, der du kan ta
for deg fenomen som noregsreklame, norske filmar, motar, sportshysteri osv.
Oppgåve 8 Romantisk musikk
a Musikkdøme: Romantisk symfoni: Symphonie Fantastique
(på CD-en til Tema vg2) av Hector Berlioz.
Denne symfonien er eit døme på ein romantisk symfoni, og eit
døme på programmusikk Finn fram til litteratur om dette musikkstykket og om sjølve musikken. Spel symfonien og les om bakgrunnen for han. Kva er det Berlioz ønslger å utuykkje, og korleis
vil du beskrive musikken han har skapt for å få uttrykt dette?
b Musikkdøme: Romanse av Franz Schubert. Musikk til diktet «Erlkanig» av Johann Wolfgang von Goethe (på CD-en til Tema vg2).
l Finn fram til teksten av Goethe. Kva slags tekst er det?
2 På kva måte byggjer musikken opp under teksten?
3 Kva er typisk romantisk ved dette musikkstykket?
Oppgåve 9 Bondeforteljingar
Les om bondeforteljingar i læreboka.
a SkIivei halv side om kva det er som kjenneteiknar bondeforteljingane.
,;- 1
Les «Luren» (s. 436) av Mamits Hansen og ~<Faderen» (s. 477) av ;;
Bjørnstjerne Bjørnson.
}.
b Kva for personar er med i forteljingane, og korleis blir dei
framstilte?
,~
c Kva slags miljø går handlinga føre seg i? Korleis blir dette milj~et
framstilt?
d Samanlikn dei to forteljingane og vurder om dei kan kallast
bondeforteljingar.
t
Oppgåve 10 Camilla Collett
Camilla Wergeland gifta seg 14. juli 1841 med Jonas Collett.
I månadene før bryllaupet skreiv ho fleire brev til den komande
ektemannen, som då var ute på reise. Nedanfor ser du den første
delen av eit brev som ho skreiv 6. juni 1841.
228
14" Litteratu r frå 1800 ti I 1870
Søndag. 6te Juni 184l.
Skal jeg sye Dem en RøghueJonas? Jeg kjøbte i Sommer Silke tøi
til en Kjole, det smukkeste jeg har seet - blaat, mellemblaat og
guult changerende, kunde De lide den deraf? De kan aldrig troe,
hvor deiligt dette Tøi er; da det laae paa Bordet hos Colbans kom
jeg tilsidst i min Beundring til at sige: Det er jo livagtig Maaneskin
paa Lago Maggiore, over hvilken Lignelse Colban smiilte uendelig
malicieux, saa malicieux som han kunde. Dog var den tillige saa
heldig at fremkalde en Klitik over Udtalen af Maggiore, og i slige
bitte bitte smaa Berørelsespunkter med ham veed De jeg er altid
glad. Har De været ved Lago Maggiore? Lykkelige Lago Maggiore!
Jeg veed ikke egentlig hvor det ligger, enten i Toscana, Kirkestaten,
Lombardiet eller øvre Italien, men dette Navn ligger som et bundet
Trolddomsord i min Sjel, og det udfolder sig undertiden med sine
milde Vinde og spillende Solstraaler i den. Lykkelige Lago
Maggiore, der behøver man vel ikke .engang Røghuer, og der
skrives vist ingen Morgenblade. Detl~r utroligt, hvor jeg vilde elske
Jonas ved Lago Maggiore. Idag er her bitterlig koldt.
Røghue: liten, rund kalott
med dusk som blei brukt
av menn når dei røykte
heime
lide: like
malideux: vondskapsfull,
ertelysten
a
b
c
d
I
Kva slags inntlykk får du av forholdet mellom Camilla Wergeland
og Jonas Collett i dette brevet? Kva er det som skaper dette
inntrykket?
Kva slags inntrykk får du av Camilla Collett i dette brevet? Er det
trekk ved måten å utnykkje seg på som viser at det er ein fOlfattar
som skriv?
Korleis viser stilen og uttrykksmåten at dette er eit personleg brev?
Kva synest du brevet fortel om kvinnerolla i embetsmannsklassen i
1840-åra?
Oppgåve 11 Bjørnstjerne Bjørnson
a Leit i lærebøker, litteraturhistOlier og andre stader etter bile te av
Bjørnstjerne Bjørnson. Kva slags inntrykk får du av diktaren ved å
studere bile ta ? Skriv ei halv side.
b Leit opp bakgrunnsstoff om Bjørnson og vel ut og les noko han har
skIive (ein til tre tekstar, avhengig av lengda, frå tida før 1870).
Du kan bruke dikt, forteljingar, brev; talar, utdrag av drama osv.
Bjørnsons samla verk ligg på nettstaden
http://www.dokpro.uio.no/litteratur/bjoernson/ Noter undervegs.
c Gå saman tre og tre og fortel kvm'andre kva de har funne ut.
Vel ut ein Bjørnson-tekst som de har lyst til å arbeide vidare med.
Vel deretter ei av desse oppgåvene:
d SkIivein «samtale» om teksten. Gå til dømes fram på denne måten:
Elev A skriv fem linjer om kva teksten handlar om. Elev B skriv
kva han likte/mislikte mest med teksten. Elev C kommenterer elev
B, osv.
r
I
Døme på fagtekst
229
~~======~~
e
f
Lag ein disposisjon for ei tolking av teksten. Skriv tolkinga i lag.
Det kan de gjere ved at de diskuterer og så skriv kvar dykkar del.
Kommenter deretter kvar av delane og sy dei saman til ein heilskap.
Hald eit miniforedrag om Bjørnson (fem minutt) der alle i gruppa
er med på lik linje. De skal vise fram og kommentere eit bilete og
snakke om teksten de har tolka. Resten av tida må de fylle med
relevant stoff.
Oppgåve 12 Henrik Ibsen
Følg framgangsmåten i oppgåve 11, men byt ut Bjørnstjerne Bjørnson
med Hemik Ibsen. Til oppgåve b: Talar, artiklar og brev av Ibsen ligg
på nettstaden http://www.dokpro.uio.no/litteratur/ibsenl
DØME PÅ FAGTEKST
Tolking av «Til Foraaret» av Henrik Wergeland
Henrik Wergeland (1808-1845) sheiv «Til Foraaret» medan han låg
for døden.
«Til Foraaret» er sluive i frie vers. Det er delt i tretten avsnitt,
på to, tre eller fire vers. I diktet vender diktaren seg til våren (foråret),
vårblomstrane, til svala og til ein stor gammal lønn og ber dei redde
han frå døden. Diktet blir avslutta med at blomstrane og lønnetreet
faktisk ser ut til å gjere det diktaren har bede dei om. Dei går god for
at han elskar våren ømt. Og med det kan diktet slutte av.
Diktet er ei lang påkalling av naturen om å spare liv. At diktaren
vender seg til våren, er ikkje tilfeldig. Det er den tida då vekstar
begynner å gro og liv bli skapt. Våren er eit bilete på overgangen frå
død til liv; noko som gir diktaren håp. Han prøver derfor å hente inn
vitneprov på at han har levd i pakt med naturen og dermed gjort seg
fortent til ikkje å døy.
I det første avsnittet kjem diktaren med ei direkte kjærleikserkl~ling - ingen har elska våren meir enn han.
"i
Dette blir utdjupa i det andre avsnittet, der graset i ei samanlilfuing
blir verdsett høgre enn edelsteinen smaragd. Ei liknande samanlilfuing
finn vi i det fjerde avsnittet, der løvetann og leirfivel (hestehov) b:Ur
føretrekt framfor gull. Der finn vi også ei grunngiving. Det som h~yrer
den livgivande våren til, er meir verdt enn noko anna.
\,
I det andre avsnittet blir anemonane (blåveisane) sette opp som
kontrast til rosene. Her lagar diktaren ei heil forteljing, der rosene er
plinsesser som lidenskapeleg slåst om merksemda til diktaren. Men han
føretrekkjer blåveisen, som høyrer våren til. Han hyktar at han ikkje
lever lenge nok til å få oppleve rosene, som først spling ut seint på
sommaren. Men det er liv han n·eng. Det er det blåveisen som representerer, medan rosene representerer lidenskap (<< fyIighet» ). Det har
den døyande diktaren mindre bruk for.
Frå avsnitt fire bed han representantane for våren om å gå god for
at han har elska våren meir enn nokon annan. Først spør han blomst-
230
14" Litteratur fra 1800 til 1870
rane på marka, også dei som vanlegvis er mest forakta, og lovprisar dei
alle. I femte avsnitt bed han svala om å vitne, samtidig so~ han alluderer til den bibelske likninga om den heimvende sonen - ~an som var
ute og skusla bort farsarven, men som blei teken imot med opne armar
då han kom heim att. Avsnittet blir på denne måten ei bønn om å få
komme tilbake til livet frå dødens venterom og bli vel motteken.
Med påkallinga til svala flyttar diktet seg frå marka til lufta. Denne
rørsla held fram i det sjette avsnittet, som er ei bønn til svala om å
bringe bønna frå diktaren vidare til Gud (<<søg disse Skyers Herre»).
Døden blir ikkje nemnd med eit einaste ord i diktet, men det blir vist til
den dødelege sjukdommen til diktaren gjennom omskrivinga med
nålene som kjem frå skyene og stikk i brystet til eg-et. Det er som om
vi ser diktaren for oss der han desperat og fortvilt nyglar og lovplisar
våren om kvm·andre, medan han ligg på dødsleiet i piskande nåleregn.
Så vender diktaren seg til eit mektig lønnetre. Med røter i bakken
og ei krone som sn·ekkjer seg mot himmelen, er treet eit symbol på
noko som bind heile tilværet saman. Det bind også generasjonane
saman (<<en Sønnesønssøns Ærbødighed for sin Oldefaden> ) og vil leve
vidare sjølv om det er hauggammalt. Diktaren uttrykkjer eit sterkt
ønske om å inngå i uløyseleg samliv med treet (<<at være en ung Løn af
din udødelige Rod og at blande min Krone med din») for å få leve
vidare. Diktaren ønskjer å kjøpe seg til dette udødelege livet ved å love
å ta seg av treet. Lovnaden er sett fram i eit religiøst språk. Han lovar å
ause vin på røtene til treet og lækje alTa med kyss, som om han skulle
vere ein slags Jesus med velsignande og lækjande kraft.
«Til Foraaret» er eit typisk romantisk dikt. Det framstiller angsten
som diktaren har for døden, og forsøket hans på å overliste døden ved
å indedeggjere naturen. Han påstår å ha levd i pakt med naturen, som
blir framstilt som ein stor, samanhengande heilskap som han kan
kommunisere med. Han prøver å besjele naturen ved å påkalle han - å
få blomstrar, fuglar og tre til å oppføre seg menneskeleg. Og i det siste
avsnittet kan det sjå ut til at han lykkast: Der rettar treet armane mot
himmelen, og blåveisen kneler og ber. Dette er ikkje noko som verkeleg
skjer, men det skjer i diktet. Døden er il~e overvunnen, men angsten
og fortvilinga har fått sitt uttrykk.
.'
l'
I
I1
)
SPRÅK FRA 1800 TIL 1870
.
~i
Etter å ha arbeidet med dette kapittelet skal du ha kunn}
skaper om hovedtrekk i norsk språkhistorie fram til 187;p.
Du skal også ha kunnskaper om skrivemåten i tekster fr~
"
denne perioden.
Læreplanen sier at du skal hunne
•
•
Jacob Sømme (1862-1940):
I lampelys. 1890
lese et utvalg sentrale norske tekster fra middelalderen og fram til
1870 i original språkdrakt og reflektere over språk og innhold
skrive essay, litterære tolkninger og andre resonnerende tekster på
bokmål og nynorsk, med utgangspunkt i litterære tekster og norsk
tekst- og språkhistorie
232
Språk fra 1800 til 1870
Tekster i original språkdrakt
233
TEKSTER I ORIGINAL SPRÅKDRAKT
Grunnloven
Embetsverket i Norge oppfattet dansk som det norske skliftspråket, og
de ville ikke at svensk skulle erstatte dansk. Derfor fikk de inn enkelte
paragrafer om språk i Grunnloven i forhandlingene med svenskene
høsten 1814, og nedenfor ser vi i oliginal språkdrakt de paragrafene
som nevner norsk språk.
§ 33. Alle Forestillinger om Norske Sager, saavelsom de Expeditioner, som i Anledning deraf skee, fOlfattes i det Norske Sprog.
§ 47. Bestyrelsen af den umyndige Konges Opdragelse bør, hvis
Hans Fader ei derom har efterladt nogen skliftlig Bestemmelse,
fastsættes paa den i § 7 og 43 foreskrevne Maade.
Det bør være en ufravigelig Regel, at den umyndige Konge
gives tilsu'ækkelig Underviisning i det Norske Sprog.
§ 81. Alle Love uclfærdiges i det norske Sprog, og (de i § 79
undtagne) i Kongens Navn, under Norges Riges Segl, og i følgende
Udtryk: «Vi N.N. gjøre vitterligt: at Os er bleven forelagt Storthingets Beslutning, af Dato saalydende: (her følger Beslutningen) .
Thi have Vi antaget og bekræftet, ligesom Vi herved antage og
bekræfte samme som Lov, under Vor Haand og Rigets Segl.»
Oscar Werge land (1844-1910):
Riksforsamlingen på Eidsvoll,
1885
SPRÅK OG SAMFUNN
De store samfunnsendringene på 1800-tallet fikk konsekvenser fOT
språket og språkbruken. Unionsoppløsningen aktualiserte spørsmålet
om norsk skriftspråk, og etabielingen av universitet i Oslo (1811) gav
stølTe rom for å forske på norsk språk og histOlie. Utvidet skolegang
førte til at flere kunne lese og sluive, og på 1800-tallet ble det produsert
mer lesestoff, blant annet aviser, bøker, seliehefter og magasin. I de
samiske områdene ble det brukt både samisk og norsk i undervisningen, men i 1870 ble det bestemt at norsk skulle være hovedspråket.
Da unionen med Danmark ble oppløst, hadde dansk vært skliftspråket i Norge i mer enn 300 år - i kirken, statsadministrasjonen,
skolen og litteraturen. Da det ble klart at en union med Svelige var
uunngåelig, i løpet av sommeren 1814, var folk opptatt av at Norge
skulle ha en så selvstendig stilling som mulig. I mai hadde liksforsamlingen på Eidsvoll vedtatt en norsk gnmnlov, og det ble akseptert at i
revisjonen av denne grunnloven skulle det bare gjøres endlinger som
var helt nødvendige.
En grunnlover et svært formelt og høytidelig dokument. I en lov må
alle fonnulelinger være så entydige og presise som mulig. Lovspråket
kan i mange tilfeller være snirklete, spesielt i eldre lovtekster. De mange
leddsetningene hadde som funksjon å gjøre lovteksten entydig og presis.
I §§ 33 og 81 blir det slått fast at norsk er forvaltningsspråket og
lovspråket i Norge. I 1814 var det for de fleste vanskelig å tenke seg at
det kunne være noe annet enn det som hadde vært brukt i flere hundre
år, altså dansk. Legg merke til at § 47 krever at den svenske kron- fli
plinsen skal få opplæling i norsk, både skliftlig og muntlig, og fra J 834
fikk de svenske p!insene norskundervisning. Først og fremst skulle de
venne seg til å høre og forstå norsk, slik at de kunne kommunisere med
nordmennene.
,{
,
Brev til en venninne
På 1800-tallet var brevet en sentral sjanger. Det p!ivate brevet var et
viktig medium for å holde kontakt med folk som reiste hjemmefra: fra
bygda til byen, eller fra Norge til Amelika. Brevsjangeren var en viktig
sjanger i allmueskolen, og sjangeren var svaret på spørsmålet om hva
allmuen skulle bruke de skliftlige ferdighetene sine til. Denne opplæringen er en av årsakene til at mange av de bevarte brevene fra 1800tallet viser at det fantes mange dyktige brevsklivere.
Både store hendelser og hverdagslige forhold kunne behandles i et
brev. I brevutdraget nedenfor står en plivat storhendelse for døra, men
234
Språket i folkediktningen
Språk fra 1800 til 1810
det er hverdagslige ting som blir tatt opp. Brevet er skrevet av Camilla
Wergeland ca. tre uker før hun giftet seg med Jonas Collett. Brevet er
datert 24. juli 1841. Mottakeren er en god velminne, Emilie Diriks.
uagtet: til tross for
incurabel: ubotelig, uhelbredelig
Thestel: teservise, frokostservise
rask frisk
bange: redd
give til: påstå
beqvel11t: bekvemt,
komfortabelt
ringe: uvesentlig
behage: er til glede
SnU/lllled: skjønnhet
tillige: samtidig
ul11agne: ulike, som ikke
hører sammen
Christian Krohg (1852-1925):
Posten er kommet
Kjere Emilie.
Jeg fik Dit Brev igaaraftes, just som jeg vilde tage mig en Tour til
posthuset for at hente Brev. Kom forfrossen hjem igjen og nedslagen, uagtet et Brev; et langt Brev. Jeg troer intet i Verden meer
kan glæde mig. Skaden ligger indvendig, incurabel. Jo nærmere
Tiden kommer - Du maae for Himlens Skyld see at faae opspurgt et
Thestel som jeg kan være tjent med; er Du selv ikke saa rask at
Du kan gaae ud, saa gjør vist N. det, naar jeg beder hende vakkert.
Jeg er saa bange for at Fader skal kjøbe et stykt et; da vi talede om
Thestel igaar, meente han at han havde «ligesaa god Smag som
Du og Dine Damer»; men det var dog bedst, om man saae sig lidt
om i forveien efter et, som man kunde foreslaae ham. Han vil give
mig et fiint et. Jeg er kommen til den Overbeviisning at slige Ting
ere uendelig vigtige, vigtigere end [alskens] Philosopher, virkelige
og indbildte, vil give til at de ere. At faae det beqvemt er mig en
ringe Ting, at være omgiven af Gjenstande der behage ved deres
Smukhed, idet de tillige opfylde den vigtigste Betingelse, at være
nyttige, er ikke alene et Bidrag til Lykken, men det kan under visse
Miserer: ulykker
Menage: hushold, bolig
med det som hører til
hvortil: som
235
Omstændigheder være Lykken selv. Jeg veed hvilken Ulyksalighed
der kan ligge i umagne Thekopper, kogt The, sløve Knive, Laase
hvorpaa man river sig, eller som ere i tu, Gulve som skures i urette
Tid eller alt for sl~elden blive skurede - kort, hvad skal jeg regne
op alle de Miserer, der caraktelisere en verkbruden Huusholdning
- alene af min Afskye for disse Ting maae jeg blive en ordentlig
Huusmoder. Jeg længes efter at udhvile i en lille velordnet Menage,
det eneste hvortil jeg for Øieblikket meest trænger, anden Lykke
tænker jeg ikke paa for det første. (. .. )
Camilla Wergeland viser her forfattertalentet sitt. Ledig og levende
forteller hun venninnen om hvordan hun har det, og hva som ligger
henne mest på hjertet. Tonen er personlig og fortrolig - hun ber venninnen om en personlig tjeneste. Stilen er muntlig, hun bruker for
eksempel uttrykk som for Himlens Shyld, og hun avblyter seg selv; slik
vi ofte gjør når vi snakker: Jo nænnere tiden hammer - Du maa for ...
Det er en velstående kvinne som skriver, og hun kan ikke fordra
<mmagne Thekopper, kogt The, sløve Knive, Laase hvorpaa man liver
sig, eller som ere i tu ... »
Det dukker opp franske ord i brevet: Tour, incurabel og Menage,
men ellers er det dansk som preger språket hennes, for eksempel
bruker hun rash for frish, bange for redd, og linge for uvesentlig. I rettskrivingen følger hun dansk.
SPRAKET I FOLKEDIKTNINGEN
Mange av folkevisene finnes i flere varianter. I de fleste samlinger med
norske folkeviser kan vi se de restituerte versjonene, det vil si versjoner som er språklig bearbeidet og ofte satt sammen på grunnlag av flere
oppskrifter eller varianter. Likevel må visene beholde de grum1leggende
språk trekkene, for de skal i størst mulig grad ha rim og rytme i samsvar
med de gamle oppskriftene, og de fleste oppskriftene avspeiler hvilk~n
kant av landet de er fra.
i
Vi har mange varianter av visa Roland og Magnus hongjen (s. 370) .
En del av dem har bare en strofe eller to, men oppskriften det er utdrag
fra nedenfor, har i alt 27 strofer. Den er skrevet ned av Olea Crøgei i
'~
Seljord i Telemark, og oppskriften avspeiler dialekten der.
Landstad publiserte både sine egne og Crøgers oppskrifter av folkeviser i 1853. I forordet til den første utgaven skriver han:
En af de største Vanskeligheder ved dette Arbeide var for mig Sproget; ikke saameget dets Forstaaelse som dets Retskrivning. Jeg ønskede med Troskab at gjengive øvre Thelemarkens Sprogdialekt, og
antog først, at dette bedst vilde kunne skee ved at skrive Ordene efter
Udtalen. Men efter gjentagne Forsøg maatte jeg opgive denne Plan.
Ved den runde og bløde udtale, som her finder Sted, sammendynges
Vokaler, og Konsonanter bortkastes eller haarde gaa over til bløde;
skrevne paa denne Maade vilde kjente Ord ofte blive ganske ukjendelige, og det Hele faa et utækkeligt, for ei at sige barbarisk Udseende.
236
Språk fra 1800 til 1870
Folkesprål(et blir skriftspråk
Landstad valgte å tilpasse sklivemåten etter nOlTønt i utgaven som
kom i 1853.
Roland og Magnus kongjen
Oppsluift fra 1840-årene av Olea
Crøger etter Lam'antz Groven ,
Seljord i Telemark:
gjøyme/gøyme: ta vare på
bollelbalde: godt, fagert
Heidninges
Laando/heioniJlgslåJldo:
hedninglandene
Rone/røyne: prøve
]onlle/jøllJ1i halde: sverdet
vænde/vunde: heise (om
seil)
Segleraalseglerå: bommen
(stang på tvers av masta)
som bærer råseilet
Vi'-/ledajine/vi,-hevihlllle:
arbeidsdagene/arbeidsukene
j
l
II
I
Asbjørnsen og Moe bmkte
i seinere utgaver «Askeladden» i stedet for
«Askepot» og «Gutten»
De samme strofene slik Landstad
publiserte dem i 1853:
1
1
Sex mine Sveiner heime væra
gjøyme dæ Guld i Bolle
dei are sex paa Hedninges Laando
Røne deiJonni kalle.
Sex mine sveinar heime vera
gøyme deo gullio balde,
dei aore sex pa heianingslando
røyne dei jønni kalde!
2
Dei vænde up sit herligt Segel
høgt up a Segleraa
saa segler dei paa Hedningslaando
i Virkedajine tvaa.
2
Dei vunde up deo silkisegl
høgt up iseglera,
sa seglar dei pa heiOningslando
i virkevikune tva.
Også eventyrene ble fortalt på dialekt, men Asbjørnsen og Moe valgte
en annen språksu"ategi enn Landstad da eventyrene skulle publiseres.
De mente at folk lettest kunne lese den skriftformen de var vant til
å se, derfor valgte de dansk rettskriving. De hadde heller ikke samme
krav til rim og rytme å ta hensyn til. Men eventyrene er i ordvalg og
syntaks farget av norsk talemål, noe vi kan se i utdraget fra «Askepot
som kapaad med Troldet» nedenfor. Utdraget er fra den første eventyrsamlingen, som kom i hefte form i årene 1841-1844.
Da det led mod Kvælden, sagde Troldet: «Nu kan du følge mig
hjem, der er nænnere til mig end til dig.» Ja, Gutten blev med,
og da de kom hjem til Troldet, skulde det gjøre op Ilden paa '
Skorstenen, men Gutten skulde gaae efter Vand til Grødgryden;
men der stod to Jernbøtter, saa store og tunge, at han ikke engang
aarkede at løfte dem af Flekken. Saa sagde Gutten: «Det er ikke
værdt at tage med sig disse Smaabøtterne; jeg vil gaae efter hele
Brønden, jeg.» «Nei, 19ære Vene!» sagde Troldet, «jeg kan ikke
miste Brønden min; gjør du op Ilden, saa skal jeg gaae efter Vand.»
Halfdan Egedius (1877- 1899):
Spill og dans, 1896
FOLKESPRÅKET BLIR SKRIFTSPRÅK
.
"
Nedsluivingen av norsk folkediktning var med på å aktualisere sp'ørsmålet om norsk skliftspråk. Mens Landstad, Crøger, Asbjørnsen ~g
Moe og flere andre samlet inn folkediktning, kartla Ivar Aasen norkke
dialekter i 1840-årene. Denne kartleggingen ble utgangspunkt for det
nye norske sluiftspråket han laget, som var basert på flere norske
dialekter. I den siste delen av Prøver aj Landsmaalet (1853) skriver
Aasen små tekster der han prøver ut et «landsmaal» - altså et skriftspråk han mente kunne være samlende for hele landet. I forordet til
boka skriver han:
Den Sprogfonn, hVOli de følgende Stykker ere skrevne, er at
betragte som en til nærmere Prøvelse foreslaaet fonn for et norsk
Her bruker Asbjørnsen og Moe gutten for dansk drengen, og i replikkene finner vi et ledig, muntlig språk og et typisk norske u"ekk, nemlig
dobbel bestemmelse: disse Smaabøtteme (dansk: «disse Smaabøtten» og
detenninativet etter substantivet: Brønden min (dansk: «min Brønd»).
-
237
II
238
Språk fra 1800 til 1870
Oppgaver
Fællessprog, eller som et Forsøg paa at forene Bygdemaalene og
benytte deres samlede Fonaadaf Ord og talemaader i en enkelt
grammatikalsk Formbygning.
«Myntmeisteren» er en av prøvene på Landsmålet. Utdraget nedenfor
er fra innledningen.
Myntmeisteren
Da var ein Sjømann, som hadde voret ute paa Sigling ei Tid og havt
sa god Lukka, at han aatte baade Fam1 og Farty og var ein rik
Mann. Sa var da ein gong han kom siglande langvegjes ifraa med
ein stor Ladning; daa kom da paa han eit overhendigt Uvedr, og
han vart sa ille ute, at han saag inkje Syn til aa berga seg. Daa
gjorde han dan Lovnaden, at han skulde gera ein fattig lik:, ifall han
kom væl til Hamnar. Og sidan gekk da sa lukkelege og, at han fekk
bergat baade Folk og Føring og kom seg væl fram.
Fann: last
Farty: fartøy, skip
Syn: utsikt, mulighet
OPPSUMMERINGSOPPGAVER
l Hvilke samfunnsendlinger fikk konsekvenser for språket og språkbruken? Hvordan?
Hvorfor ble paragrafer om norsk språk tatt inn i Grunnloven
høsten 1814?
Hvorfor skulle de svenske plinsene få opplæling i norsk?
Hva var en av årsakene til at det fantes mange dyktige brevskrivere
på 1800-tallet?
'i1'S-~ 5 Hva vil det si at folkeviser finnes i flere varianter?
")H~ 6 Hva var en viktig grunn til å beholde tilnærmet original språkfonn i
folkevisene?
~ 211» 7 Hvorfor brukte Asbjømsen og Moe dansk rettskriving da de gav ut
de norske folkeeventyrene?
På hvilken måte kommer det norske språket fram i de første eventyrutgavene?
Hva mente Ivar Aasen med begrepet landsmål?
,.) '2
FORDYPNINGSOPPGAVE
Oppgave l Språket i folkeviser og eventyr
Lag et rollespill om språkfom1en i norsk folkediktning på 1800-tallet,
der aktørene drøfter hvilken språkfom1 tekstene skal ha når de blir
publisert.
Roller
Peder Christen Asbjømsen, Jørgen Moe, Magnus Brostrup Landstad,
Ivar Aasen, en sanger som synger folkeviser, en lærer som skal lese
eventyr for klassen sin.
239
Forberedelse
a
b
c
Les flere oppslUTIter av visa Roland og Magnus hongjen. Visa finnes
i «balladearkivet», på alfabetisk plass i kategorien 1gempe- og trollballader: http://www.dokpro.uio .no/ballader/lister/arkiv. html
Les noen eventyr i original fra den første eventyrsamlingen som
Asbjømsen og Moe gav ut. Eventyrene finner du på nettstedet til
Dokumentasjonsprosjektet:
http://www.dokpro.uio.no/litteratur/aogml
Slrnv replikkene og lær dem utenat. Framfør rollespillet.