MJC Ambérieu-en

Download Report

Transcript MJC Ambérieu-en

1
AJI05.25.1
Nô né Ké pwa i waa arii rö Voo mâ Bee névâ mâ pârâ vi béé
L’arrivée de l’évangile à Voh et dans le Nord du pays et les alliances
Interprète : Gabriel Téyé dit « Gaby »
Surnom : Gaby
Nom de clan : Kùrù mâ Tèiyè
Date de naissance : 6 juin 1924
Age : 81 ans
Lieu de naissance : Tribu de Nii (Bourail)
Lieu d’enregistrement : Tribu de Pothé (Bourail)
Date d’enregistrement : 21 décembre 2005
Langue : A’jië
Genre : Histoires (Vi rhènô)
Enquêteurs : Alexandre Weïko Tevésou, Jean-Jacques Assawa dit « Mérö », Marcellin Mavimoin
Transcription : Yamel Euritéin
Référence audio : AJI05.25.1
Autorisation de consultation : consultation et copie libres
Résumé : le vieux Gabriel Téyé du clan Tèiyè raconte des fragments de l’histoire de l’évangile arrivé
sur la Grande Terre vers la fin du XIXème siècle venant des Îles Loyauté. Apporté d’Ouvéa par le «nata»
(pasteur) Mathaia, originaire de cette île paradisiaque, à bord d’une pirogue jusqu’à Canala (tribu de
Ouassé), puis Houaïlou (Paraouyé), et ainsi en longeant toute la côte nord-est et nord-ouest,
convertissant ainsi quelques régions fidèles à la religion protestante. Ce récit relate également des
épisodes de la scission de l’église, à Do Néva en 1958 et la création de la FELP à Nédivin, ainsi que
l’affaire houleuse qui a marqué l’esprit de notre ancien moniteur, membre fondateur de la
Fédération de l’Enseignement Libre Protestante. Il évoque également dans ses propos les traditions
orales et les toponymes de la région de Bourail à Houailou et les liens établis. Ces informations lui ont
été léguées par ses anciens et font partie du patrimoine du pays Ajië-Arö.
Kwâ-ré, na böri cëi-ré na örökau Pwacili1 rö Gatöpe2 rö Voo3,
böri pâi-ré wè : Daape böri Shétine4 böri Waya. Böri nâipwa
Daape na occuper rö Gatöpe mâ Ûjo5, nâipwa Shétine rö rua
Témala mâ Tiéta6, böri wi-a Waya na tö Koné. Böri wi-a Shétine
na pwérö pwa rö la côte est, na böri pwa rö la région de
Hienghène. La région de Hienghène wè waa arii ka mi xè röré, la côte ouest, kwâ-ré pwa rö la côte est-a. Céré vi pwa rö la
région de Hienghène, c’est des alliances, tu vois, pârâ vi béé xéré par rapport aux femmes tout ça là, böri léé raa-ré. Böri vè mi
na wi-a tö ru Koné na böri vi pwa rö ru, rö Poya. Böri tëëtë rö
Poya, cé ka yù mârâ-xie rö Poya. Böri dè tëëtëë na böri dè tö
möö-ré tëë. Aè wi-a Shétine na vèri pwa rö möö jië…, Gomen,
böri vèri xè Gomen, na vèri, vèri, vèri, böri kââ ré kau rö pwararé xina rö möö-ré wè céré vèri na pâi xè Maré-a céré böri
continuer jusqu’au nord. Böri tö Poum xina wè c’est presque
toutes les Maré-a wè na waa na pârâ alliances-ré. Céré mêrê a’
1
Figure 1 : monument d’Ukai Céu, chef de Tibarama (Poindimié).
Source : archives NC.
Poitchili à l’Etat-civil.
Tribu de Gatope à Voh.
3
Commune de Voh.
4
Il semblerait que ce serait un certain « Washétine » de Maré (à vérifier).
5
Tribu d’Oudjo à Voh.
6
Tribus de Témala et Tiéta à Voh.
2
2
Maré wè na waa na céréé. Ökâré na la religion ka mi xè Maré, kwâ-ré. Böri pâi xè diivu, pâi-ré gö êrê
xina néé-ré, böri örökau Céu.
Böri mi bö pwa rö Ponérihouen, na kwâ-ré pâi xè Diivu-ré, böri wi-a örökau Céu , na tö vè mi na pwa
rö néiriwâ na pâi-ré, Poindimié, Ponérihouen, pâi-ré, dè religion diivu-ré céréé.
L’arrivée de la religion à Houaïlou (Néouyo) et sa propagation.
Böri tö Wailu wè kwâ-ré, wè na dè vèri pwa rö vi Bwaa mâ Mwêrêö mâ. Na böri toucher baree dèxâ
ékaraé raa-a, Mû vè mi ûrû-â, bwa, Mwêrêö rö. Böri Wailu wè gö yè dè êrê yè-i Mwêrêö, dè i nédèè,
é üü Mû. Böri tö Wailu wè kwâ-ré, Wailu wè na toucher mi ûrû-â, wè wi-a Mathaia wè na pwa baayê
mâ rö Nakéty,
Nakéty rö Wasè.
Céré böri kai mi
kwâ xi-e röi, wè é
kai mi kwâ xi-e
röi, wè c’est des
histoires
entre
eux, na pwa aè
céré döa kâi mëu,
céré
bö
da
occupé. Na böri
vi aau mâ, na
böri pwa rö
Pwarawiè,
na
böri vi töi, rhaaxâ
rö nè dè rhâmâ
tëë na waa arii na
i, na böri dè i vi tëë, na böri dè pwa rö Kanala. Na böri dè i vèri na waa arii-ré, waa arii xè Wailu, wè
dè waa arii mi xè Uvéa rèi céréé, vi pwa rö-a vi. Céré pwa rö-a vi na céré, bö vi rua, böri tèi…, pwa
rö-a vi wè népâörö xi-nya, böri céré pâi pâ Rhîyâibwawi-ré. Céré böri vi na ka pè mâ waa arii rai
örökau Mèèjâ. Céré böri pè bö pwa rö-a, cèki böri vi tö-a bö vi rua, böri waa arii ka dè mi xè Wailu na
kwâ-ré.
(Figures 2 et 3 : monument de Mathaia à Néouyo, Houaïlou, 2009).
L’arrivée de la religion à Ponérihouen (Mou et Goyéta).
Aè tö Mû, wè waa arii ka dè mi xè Maré, na dèxâ branche. Wè na wii mâ na dèxâ wi condamné xè Mû
wè na ka i condamné rö pwara örökau Naisseline, dèxâ Naucuè -ré, na ka i condamné rö pwara
Naisseline rö Maré, na böri bâ a’pâgürü nô né waa arii röi na wi-ré. Na böri mi tëë, na böri pwa ruaré, na böri pè mi waa arii xè Maré-ré. Kwâ-ré na böri waa rö Mû, pwa rö rua Göyètaa . Böri waa ariiré wè dè waa arii ka dè mi xè Maré, ka dè taa-a, enfin aujourd’hui, wè céré da waa vè kau na kâmö,
na ki gè dè vi röi… Aè dè… Bö tèi…na wii na rha flambeau ré gö waa mi xè Maré, je ne me rappele
plus de la date, rèi 1976 (bis). Na böri wii na rha flambeau ré gö mi xè Maré, gö böri rallié toutes
les…gö böri rallié toutes les églises. Céré böri tëvë röi nô né flambeau, céré böri êrê, toutes les
églises, catholique, autonome, tous.
Céré böri êrê: - Nâipwa, gèi ré yè fait partie kââ-ré na gè bari.
Gö bö êrê: - Nè vi na flambeau-ré pwa rö Wasè, cèki pwa mâ nô né nérhûû, cèki céré dè vi xè Maré.
Wè la religion ka mi xè Kalédöni, wè na dè vi xè Maré.
Gö bö organisé rha wakè xè-a cèki vi. Gö bö përi yè toutes les églises de Maré. Céré bö participé. Bö
flambeau-ré, gèvé kèri rö Tadine, tö Nécé . Na kèri na örökau Nidoïshe , rha fanal. Gèvé böri vi na
böri wii na rha kwâ, wè jië…? Yéyé, ra jië mwârâ néé-é?
Alexandre Tevésou : - Yéweiné? Ëëë..Férry?
Gabriel: - Ferry-ré mâ ?
3
ATV: - Ferry Yéweiné.
Jean-Jacques Ayawa : - Üü.
ATV: - Ferry Yéweiné Yéweiné.
Gabriel:- Kwâ-ré.
Jean-Jacques Ayawa: - Ferry Yéweiné.
Cèki mi röi, gö böri përi yè wi-a, wi-a jië, président mâ la Province Sud -a wi-a jië xina? Wi-a…, wi xè
Maré-ré, jië? Kwâ céré foute dehors xè l’Union calédonienne.
ATV: - Kalöi.
Gabriel: - Kalöi, Richard Kalöi, wè ce-ré Président de la Province des îles (Loyautés).
Gö bö êrê yè-è: - Gè peux ki accorder yè-nya quelques places, cèki céré vi waa, na waa na wii na rha
wakè ka ûrû-â, c’est l’histoire de l’évangile.
Na böri êrê: - Mais…si tu veux, je t’accorde 150 places gratuites, aller-retour.
Gö böri êrê: - Aa…ça y est.
Böri 150 places na nââ yè-nya rö kwâ-ré, aller-retour.Böri aviation, céré përi rha jië? Céré përi rha kââ
cèki gö yè… Gö përi yè Air Calédonie .
Na böri êrê na wi-ré êrê: - Gö böri nââ yè-i rha aviô cèki gè…
Céré böri nââ rha aviô aller-retour 42 places. Böri ö kââ, céré mi rö kââ, böri pwa rö rua, céré böri
kuru rö Mont des Oliviers . Céré böri vi xè Mont des Oliviers, céré marcher à pied, nè dè wii na pârâ
infirmerie,mâ pârâ la gendarmerie, mâ l’armée mâ pârâ ambulances mâ, bö dè vârâ na böri, céré dè
vi pwa rö Kuawa , céré pwa rua Kuawa, pwa rua jië? Nigu tua Wasè. Céré bö kuru röi, wè tèi nédèè
céré vi rèi mèlöö-ré, böri mi böri kuru rö ru Poro , tö Poro tè mèè Wailu. Céré böri vi xè Poro, céré
böri vi na Mû, wè le point ré gèvé vi mâ, wè tö Mû. Mû wè na wii réformation rö Mû mâ rèi céréé.
Céré böri mi xè Maré, céré bö töi, céré bö vi aau na rua. Céré vi aau na rua jië-ré, Göyètaa, wè na
pûû-ê na nô né béâri-ré ré pwa mâ xara nô né nérhûû, c’est quelqu’un de la tribu de Goyéta. Kwâ-ré
gö êrê na pwa na nô né nérhûû, wè na pûû-ê na ce. Böri dè mi gèvé wi örökau Nidoïshe, na mi gövu
rèi céréé. Gövu bö dè aborder rö rua rö la tombe wi-ré rö rua Göyètaa. Céré bö dè waa na cëi xi-e na
Maurice Nénou rèi céréé. Na cëi örökau Nidoïshe, gèvé bö kuru röi na gèi.
Gèvé bö vi ria rèi mèlöö, aè örökau na êrê: - Gènya gö yè vi rai-ve.
Céré bö rhau vi, böri vi na Kanala, wè na wii na vi kâvéâi i LKS röi.
Na böri vi ria rèi mèlöö, na böri pè flambeau-ré, gèvé bö pwa ria, gèvé bö kuru mi, aè ké vi-vé xè
Maré wè na wii na pârâ diköna autonome mâ pârâ nâipwa katolik mâ, gèvé rhau mi, gèvé té ria. Gö
bö êrê yè-ré, cèré bö töi.
Böri tombeau-ré, wè kwâ-ré wè na dè wi-ré örökau…, cèki êrê, gö yè dè vi êrê yè-i, dè pâi-â wè dè pâi
ré waa arii rö Mû mâ tö Göyètaa, wè na da mi xèi pârâ né karhiri né kââ ré gö êrê yè-i xina, na da mi
xèi Diivu , na da mi xèi Maré ka kau mâ, aè na mi xèi Céu dèxâ wi condamné. Na bö dè nââ, nè dè wii
na néé-u rö monument-ré, céré waa rua-ré, néé wi Naisseline röi, Nidoïshe. Bö cowa, gèvé bö wê
vidù rhari. Bö tö vé ria mi wè na wii na böri, céré da d’accord.
Böri wii na dèxâ wi missionnaire ré döa wakè raa-ré, wi ré tö ru mâ vi, jië, wi stockman-ré, gö dö
tânénûi ö néé-é wi-a, dèxâ nâipwa australien , ré céré ramassé mâ na Waatéé mâ Adrien mi rö –ré,
na bö tö ru mâ Térâba, na döa târhî pörömökau röi. Gè dè tâwai wi-ré?
JAY: - Üü, gö dè tâwai-e aè gö dö tânénûi néé-é.
Kwâ-ré, na böri êrê yè-nya röi êrê: - Mais pasteur, tu sais, tu fais ça (bis).
Gö böri êrê: - Éé, c’est une église australienne ici, tu t‘es venu, tu t’es récupéré pour travailler ici,
mais tu n’as pas le droit de parler de notre église, moi je suis fondateur de l’Eglise Libre et c’est moi
qui commande ici, ce n’est pas toi.
Na bö waa ki tëvë. Gö bö êrê: - Ferme-la!
Bö cowa.
Na bö da tëvë na wi-a, bö tèi rhêêrè na vi.
Gö bö êrê, gëve dè tëvë röi pârâ kââ ka dè yèri ke-ve röi, wè gèvé tö-a, wè pârâ kâmö ré pèii mâ, wè
gëve da tâwai, aè dè “histoire“ waa.
Na böri vi bö pwa rö Vanuatu, bö raconter l’église libre de Vanuatu, na böri formé rha groupe de
jeunes, c’est lui qui a vite, ah là, c’est des prêcheurs ça.
4
Na waa gèré êrê pârâ kâmö, wê cowa, gö böri pwa ria, gö bö mi, aè gö
köiwaa pârâ wakè-ré, gö mi xè rua-ré, gö da tö-a, aè na ki gö tö-a mâ,
jamais je vais faire un travail comme ça, quand on est chez nous ben
c’est… Gö böri waa Mont des Oliviers, gö böri waa l’Institut Biblique de
Béthel, gö böri waa l‘église. L’Eglise Libre wè c’est compté,
l’enseignement, la FELP böri groupe de jeunes, böri groupe de femmes,
böri la FELP. Na e yè jië? Na e yè Mont des Oliviers mâ cêmè na ka waanya mâ, na wê yèri, Charlemagne na wê yèri-e. Aè gènya gö wê Président
na gènya, gö waa, gö tù rua xè Numéa, wè Charlemagne, wè na dè occupé
rö la FELP wè c’est l’argent, na da occupé de l’église. Alors si l’on va bien
en profondeur on va bien savoir tout ça là.Na da occupé l’église, gö bö
tëvë y-è rèi dèxâ nédaa, gö böri êrê yè-è, gö profité rèi dèxâ nédaa wè na
döa waa…jië-ni Mont des Oliviers. Bö a xina céré a êrê böri: - C’est moi, c’est moi, c’est moi.
Problème de terre, céré bö a êrê: - C’est moi, c’est moi, c’est moi. [12:29]
Les alliances coutumières et religieuses de Houaïlou à Bourail jusqu’à Poya et Kouaoua.
Marcellin Mavimoin : - Üü…Papa, gö ba ërëwaa êrê dèxâ ékaraé ré
gè êrê rèi céréé,nâipwa ré mi xè Maré, mi ûrû-â, bö pwérö mi ûrûâ, tia Néa’rhââ pwa rö ru Nii. Na pâri ki êrê xi-i tëë?
Üü, jië…un de mes ancêtres, dè pâi pâ Rhîyâibwawi, mâ pâ Kapiyiri
mâ pâ Marhari , pâ Rhîyâibwawi wè pâi pâ Samoa. Céré böri mi xèi
mâ Samoa, céré mi xèi wè na waa na wii na dèxâ défaut céré waa
röi, céré böri ciri ria Nékwé , té ria-ré, céré bö döa töi, céré töi,
céré töi.
Böri örökau rö vé mèè né Nékwé wè na êrê:
- Wè na bömûû na névâ-â, wè na pûû-ê né jië?
- Bwa céré tia.
Figure 5: Chef de Nékiriai en 1924, successeur de Mapimwâ tué en
1878 par les insurgés (source : archives NC).
Céré bö a’yè-ré pâi-â, céré bö vi, bö mi na pâi-ré, bö vi rö Mèa, böri
pwa rö ru Mèa, na böri wii na wâ Néjù, céré böri…na wê yèri wâyö-ré rhëë, na böri wii na rha pèyaa
röi, na böri tö na dèxâ béâri, na böri rhau na ö pèyaa-ré, na böri yiri ûrû-â na rhëë. Céré böri vi bö
pwa rö ru Bwêô, Bwêô tö rö-ré. Céré böri mi na gèvé népâörö xi-nya, céré böri vi na ka pè xé-ré mi
xèi, cèki yè nââ-ré rö Nii, Rhîyâibwawi. Céré bö nââ ké-ré bwè mâ, nââ ké-ré néjë mâ. Böri nédèè wè
pâi pâ Kapiyiri mâ pâi pâ Marhari mâ, wè pâi-ré. Céré bö dè vi tëë mwârâ na pâi kau xè-a bö a dè vi
na Mwêu, céré pwa rö, jië tö rö Wêêjî. Céré bö dè vi na ka kâgèwè tëë nérhûû röi. Céré böri jaré céré
dèxâ wi xè Maré-ré na mi xè ria Koné, mâ jaré céré röi, ….
Böri vi êrê yè-ré: - Gö yè pè kwèè-a.
Céré bö êrê yè-è: - Bö pè kwâ, gè da pwérö raa-a, wè gè kè rö Néxöwaa.
Bö mi bö pwa rö ru Nii, bö i vi nâipwa tö rö-ré na wi-a nâipwa Töuwa Mwêrêö Yéé, Töuwa-ré, Töuwa
Mwêrê Yéé wè na nâipwa mâ rö Gôdè . Na böri vi bö pwa rö Néa’rhââ, na böri vi xè ria, pwa rè ria,
céré böri tè ria Nékiriai, wè céré viö na ké yè vi tëvë wè na waa na pâ Nékiriai wè céré Katölik. Céré
böri pè wi-a Mwêrêö Yéé, céré böri tuwiri-e, céré virai permission xi-e, wè pârâ nâipwa, wè na wii na
permission xé-ré ka mi xè syndic mâ, moyen xé-ré cèki céré circuler. Bö mwâ yu pèci i Leenhardt
mâ. Böri wi-a Mwêrêö Yéé Töuwa, wè na vi bö pwa rö Nékiriai, böri Nékiriai na-â. Aè waa arii tö Népu
wè dè waa arii ka mi xè Ûjo, wè pâi xè Népu, dè pâ Ûjo, wè dè pâi mi xè ria. Aè böri kwâ-ré, böri waa
arii ré tö pwara-ré rö-a, wè waa arii-ré, wè na vi pwa mi na wi béâri mi xè ria, wi-a Waya, na bö ja-ré
céré népâörö röi, wè céré mi na ka përi waa arii. Böri waa arii ré tö Wêêjî, wè waa arii ka vi xè ru Nii.
Céré böri dè töi na pâi xè Wêêjî wè céré dè tâwai l’histoire. Bö töi pârâ néé-é ré töi pâ Waakö, pâ
Waakö tö rö, céré bö töi xina. Céré böri vi ria, bö è ria-ré na wi-a naipwa Béa mâ, Béa jië… naipwa jië,
bwa naipwa Louis… jië… Tivérua (bis). Tivérua wè na tö Bwiiru tö ru, wè céré pâ Tèiyè, céré bö
5
Tivérua pwara Mérëë. Bö gèvé, nè dè wii na pârâ kaa tö xé-vé rö Wêêjî mâ né kâré mâ, mâ pârâ kââré, wè na pârâ anciens wè na waa na pârâ vi béé i pâ ba bwè mâ ba pâi, mâ ba bwè waa. Böri kwâ-ré
gèvé vi êrê réé, céré böri tö rö-a, wè gèvé, gèvé a vi, bö ja-ré gèvé Maré-ré. Na böri waa arii,na bö pè
mi céaa gèvé bö a pè vèri, cèki wê pwa rö-ru. Böri Nii böri vi bö pwa rö Bwiiru, böri vi xè Bwiiru na-ru
Nièrè , Nièrè tö-ru. Aè waa arii mi xè Kanala , wè na léé ria Wâwuö, aè na da pwa rö-ru Nièrè mâ
Wabe . Gèvé böri pwa i nââ yè-ré rö Nièrè. Gèvé bö pwa gèvé pâ örökau-a, bö pwa i nââ yè pâi pâ
örökau-a, pwa i nââ yè-ré, na böri wii na pûû mwâgé ré töi xina réé, wè pûû mwâgé wè na töi na
mwâ waa arii, wè mwâ waa arii-ré, wè mwâ waa arii protestant.
Céré böri êrê: - Néjë tè mèè wè néjë xe-ve pâ Tèiyè.
Wè néjë-ré, gö da pèri yè grand-mère mâ gö vi na da pèri yè pa André mâ, töi xina gèré da tuwiri, wè
é da tuwiri na ké-ré, dè nô né nérhûû na céaa, aè na da nô né vi béé, aè nô né nérhûû na céaa.
Enfin, c’est des histoires un peu en dehors de là , hein!
Gö êrê xina, wè na ûrû-ré, na bâ…
Récit de vie du vieux Gabriel Téyé ou Tèiyè et de son frère Joseph, Dömârâ Wêêmâ Nirikani.
Bö tö Néa’jië wè gèvé dè bâ vi béé rö pârâ ékaraé ré gö êrê xina-ré.
Böri gènya, na ki gö tö ru Karaxere, Néwaau, gö böri priorité rö Néwaau, wè gö niaa Néwaau. Bö pârâ
kétöné aè wè ki pâi xè Boro-a. Böri wê kwâ-â, wè da kaa tö xi-nya na kwâ-â, kaa tö xi-nya wè na tua
vi, tö kaa tömâ, kwâ tâwî la rentrée. Aè kaa tö xi-i, wè na tè mèè-a vi. Aè kwâ-â wè kaa tö i kaaniaa xinya, céré bö êrê: - Gè tö-a.
Ki taa xi-nya wè na yèri ki-nya rö-a, na pûû-ê mâ na la vieille mâmâ -ré. Mâmâ-ré wè dèxâ ékaraé wè
na Néwaau, mâ wê dèxâ ékaraé wè Boro. Bö wi-a tö (vé) rö, wè gövu néduarii arii, wè na waa na ki
pè xi-e mâ pâ Wêêmâ-ré. Na böri viö ra örökau rèi ö nédaa ré na wê pèii na béâri Paul, Paul Wêêmâ .
Na viö ra örökau, wè na wii na dèxâ mêrêa‘ êrê na wi xè Burhai, dè pârâ mêrêa‘ xina, na bö dè viö ra
örökau pwa xina.
Gövu bö vi tëvë rèi dèxâ nédaa, gö bö êrê yè-è: - Kia wê dè e, na e na ki gè dè ûrû-ré, kwa yè örökau,
wè na wii na pârâ mêrêa‘ ka ûrû-â.
Aè ce wè na dè tâwai…Gènya, gö tù, na kau na ki tù xi-nya, rèi pârâ nédaa ré gö tö-a. Aè ce na tö-a,
na ka i pwa yèri wi-a mwârua pwa rö Bwa. Böri l’histoire rö Néèè, tö néiriwâ rö Burhai, néiriwâ rö
Wailu, pwa rö Yâgèni vi, pwa rö Kanala, na wê rhau tâwai tout, même pwa rö vé rua vi jië Poindimié,
na rhau tâwai. Na waa mâ na vieux-ré Kakupwaipi na i vi pwa mâ rèi rha nédaa, na böri vi yëwaa. Wè
mwârua Kakupwaipi wê dè dèxâ wi baree, ki tâwai xi-e kétöné névâ mâ. Bö dè tö ru Nii, gèvé tâwai,
gö bö êrê yè-è kétöné Nii, kétöné pârâ mwâârö mâ pârâ kââ ré töi. Na böri wii na pârâ kââ ré céré
raconté, na avâri mâ na vee. Kwâ gö bö êrê yè-i êrê pâi pâ Rhîyâibwawi-ni wè nè dè i vi raconté, wè
nè dè vi xèi na Teè mais il est Teuet, il a n’a pas le droit de raconter nô né pâ Rhîyâibwawi, gèré dè
raconter nô né-ré. Gèi gè Méjénô, gö yè da êrê Mavimwâ , gö êrê gèi gè Méjénô, tu as le droit de
raconter l’histoire de Méjénô, gè da raconter l’histoire de l’autre clan. Aè, gö döa tö rhûû raa, böri
céré a tëvë röi néé i böri, mais c’est tout à fait faux. Wè nè dè i vi pwa mi na nédaa ré é êrê yè-ré:
- Ki-yé ré gè dè i tëvëri mwâârö ka ûrû-â?
Na e na ki wii na alliance xé-ré, aè ce na yèri alliance xi-ru curu Rhîyâibwawi cèki tëvë röi. Ö kââ wè
alliance coutumier, aè kwâ alliance ba bwè kwâ-ré. C’est l’histoire, wè gènya gö tâwai que tu n’as pas
le droit, même gènya. Gènya gö cëi pâ Rhîyâibwawi rö Nii, pâi pâ Rheemwâ, pâi pâ Rheemwâ wè gö
cëi-ré rö Nii, wè pâi pâ Kaadè -a,wè pâi Kaadè wè pâi xè Kwiraa , pâi xè Kayövimwâ , wè gènya ré cëiré rö Nii, mais je n‘ai pas le droit de parler d’eux c’est eux-même, ça c’est la réalité des choses.
Kétöné névâ rö Nii gö cowa êrê yè-i, gènya gö ba tëvë rö kaa tö xi-nya, aè nè gè mi na gèi, wè gö
tâwai wè, göru wè gö êrê yè-i waa alliance xi-ru, du pâni-ru, gö droit rai pâi-â, bö pûû-ê ké êrê xi-nya
pârâ kétöné-ré. Mais chacun on doit respecter ça-là, cèki da vi bwiri.
Point de vue de Gabriel Téyé sur les églises.
Tö waa arii, gö yè bö…, église libre, je n’ai pas le droit de parler de l’église autonome ou l’église
catholique, mais ça me fait mal au coeur êrê gö pwêrê böri céré a‘ vè yaané böri waa arii. Pârâ waa
arii ré é créer xina, wè é da créer rö néé kâmö, gèré créer röi nô né bâô. Dans les grands pays, il y a
6
combien d’églises, ça a été crée depuis toujours. Aè, gèré critiquer, mais pourquoi gèré critiquer… bö
dè écrire, bö da écrit röi yovari mâ, aè gèré kâmö wè na wii na pârâ kâmö ka regrouper cèki céré
former l’église. Xina, wè na tö-a na l’église pentcostiste, je ne vais pas les critiquer, même l’église
évangélique gè vi séparée ûrû-â. Naipwa tua mâ Naipwa-a.
Gö bö êrê - Mais tu viens à la maison toi et puis tu joues avec tes membres. Mais…
Gèré vi purâ Ièsu ka rhaaxâ rö, aè na da 36 Iesu, na bâ 36 na pûû-ê na gèré.
Histoire des alliances entre Bourail et Houaïlou (Gondé, Bâ…)
Dè pârâ kââ-ré, pârâ alliances-ré, wè pwa rö Bwaa vi, wè Bwaa-ré, wè Bwa. Tö Gôôdè wè Gwâdè , dè
rhaaxâ kâmö rèi céréé ka vi xè-a, céré böri vi pwa rö Gôôdè. Böri béâri-ré, wè na Gwâdè, céré bö a
êrê na pâi-ré xina Gôôdè aè na Gwâdè. Céré böri vi, céré böri vi na vârâ-ré, vèri xè-a. Céré vi, céré vi
vè pôrô, böri, céré dè a‘ i mêrêa‘ xè-a. Bö vi vè pôrô, céré böri pwa rö Gôôdè, bö töi.
Céré töi, céré töi, céré töi, na böri tö tö na dèxâ rai pârâ bwè-a. Na böri vi tö tâwé, na böri wê pwa na
nédaa na ké yè tö vèa xi-e.
Céré bö a êrê yè Gwâdè: - Aa, gè tö rhûû.
Na böri êrê: - Aa.
Céré bö êrê: - Na cîbë i jië? Gè cêrhö i jië? Wè cîbë i, wè mêrêa‘ xè-a . Gè cîbë, gè cêrhö xi-yé?
Na bö da a‘.
Céré böri êrê: - Bö wê nââ örökau rö Gôôdè, wê Cêbëi , wè na cêrhö i kââ.
Böri wê töi, na töi, na töi, na töi, bö dèxâ nédaa, na wê bâ tö…, gè böri tö Gôôdè-ré, gèré böri vi, na
böri wii na rha kaa tö, tö ru né kâré tö ru-ré, na böri wii rha néé-è na rö, né Kiè, Kiè-ré, kaa tö xi-nya,
Waakö, kwâ-ré tö ru, tö vé rua, pârâ kaa tö xi-nya na kwâ-ré. Na gövu dè pwa rö Gôôdè, wè na wii na
böri wè céré dè tâwai, pâi pâ Cêbëi-a, wè böri wè céré dè ûrû-ré, wè céré bâ bara i néé-ré.
Gö bö êrê: - Bwaa, na da gëve.
Céré bö a vi na pâi pâ Bwêrêxèu -a, céré böri vi na ka töi, tö Bwêrêxèu vé rua, céré böri vi na kaa tö xinya rö ru-ré, aè pâi xè Cêbëi, céré êrê: - Aa dè kaa tö i pâi xè kôrôê ré tö-a.
Gèré bö vi töi, aè céré a dè xèi-ré xèi ké êrê…
Na böri vi töi na béâri-â, bö vi bö pwa rö Bwa . Na böri installer rö Bwa. Céré böri êrê béâri ka bwa, na
böri da Gwâdè tëë, aè na Bwa röi. Böri Bwa-ré, wè na tö möö-ré, né kaa tö, tö möö-ré, rö kwâ töi na
pâ kââ-ni. Gè bö tö rhûû néjâwâ tua, tö cascade-ré, cascade ré tö ru Bwa tö ru, na böri wii na pârâ
mèè néjâwâ rö rua, böri mèè néjâwâ i Bwa, ka bwa-a, na böri néé-é Néjiwi, wè Néjiwi wè mêrêa‘ xè
kôrôê na kwâ-ré, wè néjâwâ. Wè Néjiwi, wè néjiwi xi-nya, böri Bwa xi-nya mâ Gwâdè xi-nya (rires).
Bö dè pârâ, gè bö tö rhûû Bwa, tö ka vi rua na mèè Bwa, tö ka vi rua ûrû-â, ka vi rua-ré, böri Viruayè-è
. Gè tâwai néé wêêmwâ xi-nya rö ru Nii, tö né mwâgé, tö kâ ékaraé-ré wè Viruayè-è , wè kaa tö xi-nya
na pârâ kââ-ré, wè gèvé vi ûrû-â , wè na pûû-ê na pârâ alliances ba bwè mâ ba pâi. Gö bö dè pwa rö
Bwa, gè bö tö rhûû, gèvé tö mâ Bwa, gèvé böri tia mwâ waa arii-ré, gö bö waa arii yè-ré röi. Gèré böri
vi tù, bö döa ara raa-ré, böri cowa, na böri êrê na béâri ka boîteux-ré, jië mwârâ, Teyâ, Emile (ATV).
Na böri êrê: - Naipwa, bwêêdè-a, kaa tö xi-i pârâ kââ-â.
Gö böri mèè waa-è.
Na böri êrê: - Gè!
Gö böri êrê : - Gö mèè waa-i, wè gö dè tâwai, aè, na e na ki gè dè tëvëri na gèi, aè na da gènya ré yè
tëvëri.
Na böri êrê: - Gè dè tâwai.
Gö bö êrê: - Bwaa, na e na gè dè êrê waa.
Na böri êrê: - Üü waa, gö bö wê êrê yè-i réé.
Gö bö êrê: - Gè dè êrê wè gö tâwai. Wè gövu du kaavûû ö névâ-â, wè gövu du Ayawa.
Na bö êrê, na bö wê döa êrê: - Aa üü!
Böri wê kwâ tua, wè é vi êrê yè-è êrê, êrê yè-è kaa tö xi-nya na pârâ kââ, aè kwâ tua gè da…Böri jië na
néé ré gè êrê yè kwâ tua xè mêrêa‘ xè rö-a? Na böri da êrê wè na waa na da tâpâwiri.
Gö bö êrê yè-è êrê: - Gè rhûû rua wè Néjiwi, wè Néjiwi wè na da mêrêa’ a‘jië na kwâ-ré, aè mêrêa‘ xii röa wè néjâwâ. Aè Néjiwi ka béâri bwa-ré, wè na i pèii raa möö-a.
Gö bö êrê: - Bwaa wè, gènya, gö yè da tëvë röi, wè céré wê tö-a na pârâ örökau xi-nya rö-a.
7
Figure 6: Carte tribu de Bâ (Houaïlou), toponymes extraits du paragraphe ci-dessus.
Source : site internet géorep.nc
Histoires de la Fédération de l’Enseignement Libre Protestant (FELP).
Gè bö tö rhûû nô né la fédération, rèi céréé na wê pwa na nô né l’église, na böri rhâmâ na pevaa i
Gilo . Wè na tâwai êrê nè vi na ka pwa yèri-nya rö Tiwâdé , wè dè ékaraé-vu rèi céréé. Wè na da pè
kâmö bwiri, wè il faut ki église libre na la fédération-ré, wè gövu.
Na böri êrê na Jööpoyoi Holen êrê: - Rhâmâ mon fils.
Aè pârâ kââ-ré, wè dè pârâ böömèè vi pârâ kââ-ré, wè gö êrê yè-vu xina êrê: - Wè népâörö xi-nya wè
pârâ kè ru, pâ kè kaavûû Mèèjâ -ré, Néjâ. Aè Néjâ-ré, ré gëve vi êrê rö möö-ré, aè Néjâ ka vi xè-a. Na
böri vi, na böri tö jaé népâörö-a, céré bö pè vi, bö pè bö êrê yè-è Mèèjâ, aè na yèri Néjâ rö Léwéö
(rires), na yèri Néjâ. Aè kwâ tö rua, tö ru kwâ tö ru, néjâ-ré, wè tèi mâ pârâ nédaa ka baayê, wè na ki
gèré vi röi né karèè mâ mèlöö, gè bö tö pwêrê ké kau‘ mâ ké vi kwé mâ ké vi rhe, wè pârâ kavere, pâ
bâô. Na böri vi töi na wi-a, céré bö i pè vi xi-e cèki mâ nââ ria, bö êrê yè-è: - Gè yè örökau Mèèjâ.
Mèèjâ, wè wê a vi xè na… (rires).
Na bö dè wii na rha néé-ré, céré vi pè na pâi-â, céré tè mèè Bwaiya. Céré dè ba i pè pârâ néé ré, néé i
pâ bwaê, pâi pâ, céré bö ba i pè tëë pârâ néé-ré. Gö bö i êrê:
- Bwaa, kwa yè pè wè na da târi röi. Kwa yè pè i bwiri néé. Kwa yè pè i bwiri néé.
- Üü, wè na waa, gè tö rhûû…
Gö bö dè êrê:
- Bwaa, gènya na mwâârö xi-nya na Tèiyè, mwâârö kâmö yari, aè tèi pârâ nédaa ka baayê wè gö
örökau rö Nii. Gènya örökau rö Nii, gö bö nââ yè pârâ Méjénô, pâ Méjénô rhaadè, aè gö nââ yè pâ
Rhîyâibwawi, böri nédèè gö i nââ yè pâ Méjénô, baayê i wê vi rai-ré. Bö pârâ kââ-ré, wè gö yè da tëvë
röi. Gö vi xè mwâ örökau, gö bö da bari örökau tëë, vi waa na gèi.
Na böri êrê:
- Üü.
- Gènya, gö da ba tëvë röi Néöwaau , gö da ba tëvë röi Bwêêwa , ö arii. Gövu bö vi tö aau.
Gövu bö vi tö aau, gövu béari, gö bö vi êrê yè-è Bwa.
- Üü.
- Gè dè tâwai, ö wi kaavûû pârâ kââ tua.
8
Wè na wê tâwai pârâ kââ, wè na wê tâwai histoire na böri vi pwa yèri-nya rö Tiwâdé.
Na böri êrê: - Wê paani kau, wè gö mi wè na ûrû-â mâ na ûrû-â.
- Bwaa, gö bö wakè. E yè vi êrê, na ki gövu bö passer rö tribunal wè é yè êrê jië? …na ki grâce… na ki
yèri-vu mâ, na böri yèri église libre, nè yèri la FELP…ré céré dè vi ya xi-yé xina waa na pâi-â.
Na pwa yèri-nya rö-a na Marcelin , cèki gövu tâwai.
Gö böri êrê: - Wê Ëriyuké mâ Ëritéâ, wè curu kâmö ka rhaaxâ.
Na böri êrê: - Wè gö mi wè na waa na ûrû-â, na ûrû-â.
Gö böri êrê yè-è na êrê: - Beau-frère, nââ démission xi-i xè la FELP, tu donnes ta démission, na waa gè
tromper xè pâi xè Diivu, bö gè waa 14 nédö rö Diivu, bö xina gè camarade i pâi xè Diivu mais tu as
oublié la Calédonie ton pays. Aè, gè rhûû gènya, gö waa 32 ans rö Maré, mais gö da même… gèré vèâ
pâi xè Maré en dehors de l’église mais xina non, c’est le maréen qui va me guider en ce temps.
Gö bö êrê yè-è: - Gè vi xè-a réé, gè bö nââ démission xi-i xè la FELP.
Na bö da bari pwêrê-nya, bö continuer pwa raa-a.
Gè bö rhûû, gö bö êrê yè-i en tant que fondateur: - Aè, gövu Pierrot, Pa Gilo, fondateurs, aè gëve-ré,
na wê yèri-ve rèi céréé, gèi gè wê o’yari mâ rèi céréé. Rèi céréé ré gèvé waa la fédération, gè tö
pwêrê rö möö-ré, gè bö da tâwai rha kââ, gö bö vi, gè monitë rö Diivu. Gè bö mi xè Diivu, céré bö i pè
xi-i na pârâ Divuu-a, cè gè i président de la FELP, mais gè da tâwai rha kââ rö la FELP. Gè bö tö rhûû
xina, wè la FELP, elle est noyée.
Gö bö êrê yè Hamué rö-a êrê: - Gè êrê pâi xè Diivu, mais le premier Lifou qui a noyé la FELP, c’est toi.
Na böri êrê: - Aa!
Gö böri êrê: - Gèi, gèi, gèi ré passer Charlemagne rö tribunal, c’est toi, böri gövu Xépué , böri gèi
Kémédié , böri göu Adrien , böri wi-ré Waatéé , gëve pâi-ré. Gè böri mi na ka êrê yè-nya pâi xè Diivu,
mais c’est vous les Lifous qui êtes en train de faire mauvais l’église de la Calédonie.
Na böri vi xè-a na wi-ré, na da tëvë, pourtant gè êrê na êrê gè waa Mont des Oliviers mais quand astu fait le Mont des Oliviers? Gövu-ya?
Na bö parti na wi-ré röi-ni, na bö da pwa tëë. Kanîwî ki tö rhûû xi-nya xi-e rö Numéa, na bö ûrû-â .
Gö böri êrê: - Bwaa, gö yè dö, bö pârâ kââ ré gö waa, dè pârâ kââ-â, bö gènya, na gö da ka êrê ki-nya
röi pârâ wakè-ré. Je suis calme.
Tèi mâ ö 40ème Anniversaire rö la FELP, céré waa mâ rö Nédiivâ, gö töi. Mais, céré da wii bwiri ki êrê
yè-nya êrê, na yèri, na da tö vèa na néé xi-nya, na da tö vèa mi Holen, na da tö vèa mi Charlemagne,
na da tö vèa na néé-vé-a. Aè na tö vèa na néé Waatéé mâ pâi-â Adrien mâ tout ça là, 40ème
anniversaire röi, céré rè mèè Nédiivâ. Bö gènya wè…
Na bö êrê na Pevaa i Raymond êrê:
- Gè i mâ jië, gè mâ da tëvë, wè na wiri?
Gö bö mèè waa-è.
- Gö yè tëvë, gö yè êrê jië?
- Üü, wè pârâ kââ-â, na e na gè…
Gö bö êrê:
- Tö pwêrê Pa i Raymond, göru néduarii, bö gènya gö yè êrê clairement kââ yè-i. Gè döa contre pârâ
wakè rö Bwa. Na waa na wakè gèi pâi xè Diivu.
Na böri êrê:
- Aa kaa, gè tânéxâi tâi na gèi?
Gö bö êrê yè-i:
- Bwaa, tu sais il y a longtemps ré gö ba êrê yè-i, gö böri mi na. Gö bö êrê, gö yè tëvë tâi yè-è? Wè gèi
gè dè tëvë, aè pourquoi ré gè da êrê néé xi-nya.
Na bö da a‘. Böri nè yè da i vidù rhari néduarii xi-ru rai pârâ kââ-ré, wè nè yè wii na dèxâ nédaa ré gö
yè vi mürü wè na yè ûrû gèi. Aè gövu yè dè vi êrê réé. Wè gö êrê yè-i mâ gè tö Béthel, tö Institut
Biblique cè gèi a’pâgürü mâ mêrê rhee mêrêa‘ a’jië yè pâi-ré, wè nè yè da wii na rha kâmö ré dè
a’pâgürü ké yè waa do , wè céré da tâwai, gè bö da bari continuer, bö xina pârâ étudiants ka vi na
Béthel, céré da tâwai baree mêrêa‘ a’jië, céré da tâwai baree ké waa rha do, ils ne savent pas qu’estce que c’est que la mesure? Na waa na gèi, gè da bari wakè, na waa gövu camarade xi-i Adrien.
- Aa gè rhûû wi-ré.
9
- Aau…
- Kwâ-ré wê cowa.
Na böri êrê:
- Aau! Pardon frère! Paani kau, na e dè gövu néduarii, nè dè ki-ru vèâ, aè kwa yè êrê vèri.
- Wè kwâ-ré, gö wê dö êrê yè-è wi-a beau-frère wi-a . Wè xina réé, wè céré êrê na êrê, na wê da tö
vèa, na êrê na êrê: “ Aau, gè tö rhûû, na wê da…“ Bwaa, na dè tö kaa tö xi-e rö Bwa, na wê cowa na ki
waa xi-e, na wê cowa na wakè xi-e. Gèré mâ êrê jië? Üü, aè na wê dè waa dèxâ wakè, na wê dè waa
dèxâ wakè et c’est ça. Aè na ki gèré a‘ vè yaané, gèré yè vi mürü, parce que, rhau gèré pârâ kâmö, wè
gèré rhau vi biri waa möru xé-ré. Nè yè dèxâ kâmö, êrê na êrê: il est juge dans tous les domaines. Na
ki gè târi na gèi, aè gè a critiquer dèxâ, c’est déjà un défaux (ricanements).
Figure 7: Vue de l'Institut Biblique de Béthel (Ponérihouen). Source : site internet géorep.nc
Histoires sur les clans, le foncier et les liens entre Houaïlou et la haute vallée de Bourail.
Bö céré, céré mö tö rhûû pârâ kââ-ré, ûrû kwâ-ré ré gè êrê xina, êrê röi nô né alliance, wè na ûrû-ré.
Bö dè tö pârâ nô-ré, wè na êrê na vieux Jeannot xè la famille Tèiyè-ré, wè na da êrê cêmè ké tâi, pâ
kââ tö rö jië…pâi tö rö Wa . Wè pâi tö Wa baree, wè na wii na alliance xé-vé. Wè na wii na pèyaa ré tö
rua mâ, tö rua ka pwérö na Wa, pèyaa xé-vé, pèyaa pè tâbâ êrê gëve tö-ré, aè gèvé tö-a, tö rua-ni.
Kwâ é êrê na êrê Kaayabéré. Kaayabéré xi-ya? Ö köl tua, tua, bö gè dè pwa, bö Wa raa-a, böri
Kaayabéré, kwâ é êrê yè-ré röi, céré vi xè-a, é böri êrê yè-ré: Kwa yè yabéré! Na waa é yabéré, pâi-â,
pâi pâ…pâi pâ jië xina? Cêbëi-a, céré böri da yabéré, dö nô dö névâ na céréé. Dè pârâ nô-ré wè pârâ
nô ka…ka…aè tèi ö nédaa ré céré mi na ka pè mi nô nérhûû rö pwara Mèèjâ na pâi kau tö ru Nii, bö
pwa tèi mi rö Né‘ané, pwa rö Bwêêdè Nii, bö vi wii tëë pûû bââwê cî pâ Néjâ.
Céré êrê yè wi xè Néjâ êrê: - Wê vi na gèi, gè yè da tö-a, cèki gè dè köiwaa bwêêvârâ xi-i.
Na bö mi céré pwa rö Nii waa, céré bö tâmûi rö pûû bââwê-ré, céré bö ya bââwê, céré bö kâi ö pwêê
bââwê.
Na böri êrê na mwârua: - Rhavûû xina mâ cêmè rua waavi ö kwâ pûû bââwê cî pâ Néjâ, kwa yè
tânéxâi nadèxâ kâmö nè yè kâi gaara mâ uru, wè nè yè yèri-e.
Bö wêyê-ré, pûû bââwê-ré, wè na bâ tö rö-ré xina réé, é bö êrê yè-è pûû bââwê cî pâ Néjâ pwa rö jina
vé. Céré bö vè mi tö Bwêêdè Nii, na böri wii na rha wâ-ê yari, é wê êrê yè-è Wâ a’jië mâ Wâ a’bwèwé
rö-a, gëve böri koyo mèè. Bö tö na mwârua mâ koyo baayê, pârâ kétöné baayê wè céré vi röi deewi
mâ. Bö koyo rua na mwârua bö kè rè mèè-ré. Na böri êrê yè-è êrê na wê e yè-è na dee kêê-â.
Na böri êrê: - Mèèjâ koyo!
Na bö ki ûrû-â xi-e, na bö tè mèè-ré na Mèèjâ.
Na böri êrê yè pâi-ré êrê: - Koyo na gëve!
10
Céré böri koyo na böri, céré böri tè ria. Kâmö ré kè ria rè mèè-ré, wè na möru, mâ kâmö ré mé wè é
ka vi ûyûi xi-e. Wê a’bwèwé rö-a, aè a’jië rè mèè-ré, böri wê kaniwi ré tè ria. Céré bö mi bö pwa rö ru
Nii, bö rhâmâ na pâi tö na örökau Mèèjâ.
Bö pwa röi céré bö da koyo tëë, aè céré pwa céré êrê: - Ââ âri ö koyo ré tö-a?
- Bwaa gëve vi wè na ûrû-ré.
Bö pârâ évé é dè, Bwèèdèè Nii, Bôwa mâ, Wâ a’jië mâ Wâ a’bwèwé mâ, Né’ané . Né’ané wè mêrê a‘ i
pâi mi ria, wè Népèyaa. Mâ é gë ré mi rö da tè mè Népèyaa, a éré mi Né’ané. Tè mèè Bwa wè êrê
mèè Néjiwi, aè tè mèè rö pwara-ré, wè céré êrê Né’ané. Wè pârâ alliances na pârâ kââ-ré, wè gè dè
tâwai.
Böri tö rhûû pâi-â pâ Kaadè-a, pâi-ni wè céré xina pwa réé wè céré dè vi örö mi rö-ré, céré bö dè mi
céré waa na gèvé dè tö-a na gèvé pâ Tèiyè, gèvé cëi-ré. Wè dè pâi xè Néjâ. Kwâ céré a yu Kayövimwâ
rö-a, gö bö a êrê yè-ré, rèi dèxâ nédaa: - Wè gëve a pè Kayövimwâ xi-yé wê pâ Kaadè wè pârâ kaa tö
xe-ve wè pârâ kââ tö rö. Aè gëve pwérö rèi dèxâ nédaa, gëve böri pè Kayövimwâ, céré böri êrê na pâi
tö-a, na yèri na Kayövimwâ rö-a. Aè gëve Kaadè, gèvé bö da tâwai-ve rö-a.
Céré böri pwérö mi tëë, wi tö ru Nii, wê jië tö ru, wi xè Kayömwâ, wê jië mwârâ néé-é? Wi-a jië? Alek,
Pa Francky (MMV). Üü, wi ka i bâ pè loto taa rua. Üü, Kavénô (MMV).
Kavénô, Kavénô-ré wê ö Kaadè waa, bö wê tö dùé tö mö mwâ i Devillers, bö kwâ tö vé mö kwâ céré
töi na pâ Gowé-a, na böri Kaaciaxörö, wè céré wè ki pâ Kaadè na pârâ kââ-ré. Wè tö rö-a, céré vârâ
vè rhaaxâ Kaadè mâ wê Néöwaau, kaaru mwâârö ra. Na böri vi ye ki-e, ki êrê mèè mâ êrê cèki tö ki-e
na pâ kââ-ré ki waa.
Céré bö êrê na pâi tö rö: - Wè gè mi xè-wè? Mâ jië néé mwâârö xi-i?
- Kayövimwâ.
- Wè na yèri néjë Kayövimwâ rö-a. Na wii néjë i Kaadè, aè Kayövimwâ na yèri, gè böri vi, gè vi na gèi,
na i tömâ na wi-ré mâ i vi tö dù.
Aè na sali-nous na pârâ kââ-ré.
Gè bö tö rhûû xina, wè tö-a wè Boro. Céré bö a êrê böri pwa raa-a-ni céré a êrê Boro Ai, tö pârâ kââ
tö rö-ré vi, céré da pè tëë néé pârâ mwâârö xé-ré, aè tö wê vivaa, wè néé mwâârö-a, wê mwâârö-ré,
wè Néjâ mâ Miené. Aè xina wè é da i waa tëë pârâ mwâârö xina, na wê yèri rö wê vivaa. Aè xina gèré
vi na pârâ aires coutumières é yè waa. Na böri wii na Conseil des anciens, na böri wii Aires
coutumières, na böri wii na Sénat coutumier. Böri gèré xina, wè gèré döa balancer rö Aire
coutumière, gèré balancer rö Conseil des anciens mâ tö Sénat coutumier. Pâi ré tö Sénat coutumier,
ils veulent ça mais le Sénat coutumier, ce n’est pas l’argent, tu as engagé ta vie pour ton peuple, böri
jië baree raa, Aire coutumière baree xina. Gö wê êrê raa yè wi-a tö mö, wè xina wè gëve ba tout, ce
n’est pas mauvais pârâ kââ-ré, mais enfin, il faut travailler pour le peuple.
Aè gè tö rhûû, il y a combien de conseillers ré gèré döa êrê xina rö-a mais céré voté vè ké-ré mais une
fois qu’ils sont là-haut, tous les mois ben ça tombe du ciel, céré bö wê da tö rhûû raa-a mâ tö-a, céré
dè tö rhûû-ré rhari. Aè gèré voté wê rhau gèvé, … wê târi-vé na waa…
Les coutumiers aujourd’hui, c’est bon, mais c’est pas bon d’un côté parce que… même le religion. Gè
bö tö rhûû, kaniwi waa arii xina (bis). Gèré böri vi a‘ vè yaané mâ. Böri xina wè na wii na pârâ Aires
coutumières.
Gö böri reproché wi-a tö möö, pwa raa-ni, rèi céréé. Gö böri êrê röi vi tëvë mâ Sénat coutumier, dè
tö mâ Burhai-ré. Böri jië na vi tânéxâi xi-i réé Aire coutumière, Sénat coutumier, wè Aire coutumière,
na vi na Wailu böri a Sénat wè na tö-a. Gö böri êrê: - Üü wè gö…
Gö böri êrê: - Mais non, gö posé question yè-i, wè gè responsable né pârâ wakè-ré.
Böri a Sénat coutumier rö-a wè wiri-e représenté, Mwâdu ra tö ru-ré vi.
MMV: - Bwaa, na wê pè tëë na Président-ré.
Gabriel Païta!
MMV: - Bwaa.
Aa, é na tè mèè-è, ben lui, il va être président de l’aire coutumière et puis il va être sénateur.
C’est de la folie, ben c’est de notre faute, gö böri posé la question à lui: Pourquoi c’est lui, qu’est-ce
qu’il a comme diplôme pour diriger le pays. Déjà qu’en tant que coutumier il n’a rien rien rien fait, na
böri a waa kââ xina rö Sénat non, na gè a da waa xöömwê raa-a, gè bö da tâwai xina raa-a (rires)...
11
Mais c’est ça, parce que, gö êrê yè-è êrê, wè gëve waa rha vi kâvéâi na gëve rö Burhai…cè gëve tâwai
êrê: Qui sera le [président] du Sénat?
Na böri êrê:
Julien Boanémoi: - Üü bwaa na e gö yè mâ tö rhûû.
Na vi, vi aau. Na yèri-e pwa raa-ré (bis).
Gö mö dè êrê, gö mö dè târi-e na ki pwa raa-a, gö wê mö dè ûrû-â yè-è. Wè gö da êrê na êrê na wi
dèxâ béâri, wè na êrê, gö da pè a‘ vè yaané, gö da vërë-i, aè gö dè a‘ vè yaané yè mèavora ré tö xi-i
(rires). Kwâ-ré.
Tö rhûû wi-a, gö êrê yè-i xina Jo , wi ka dè bâ pwa raa-a.
- Paani kau.
Na bö dè yèri paani-ré, na waa, nè dè waa défaux na ce, na bö dè rö pwara-è tëë.
Gö böri êrê: - Üü, na da gènya ré jai, dè gèi ré jai tëë gèi gè mè dè tö rhûû mwârâ cêmûrû-i.
Böri pârâ kétöné-ré wè na bâ wii na pârâ alliances ûrû-â. Böri xina wè gèré vi ûrû-â.
Na wii na pârâ bwè xè-a ka vi na Saint-Louis mâ pârâ ka mi xè Wailu, même jusque dans les îles
aujourd’hui. Xina wè na wê…, na böri e na gèré adapter rö pârâ kââ-ré. Pârâ alliances ré na waa na ba
bwè wè, c’est très important mais il faut mettre sur la réalité, et mettre en pratique.
Böri xina wè na wii na pârâ bwè Diivu mâ Maré mâ Uvéa wè céré vi ëri. Kaniwi na pârâ bwè xè pâ
Kalédöni céré tö Maré, tö Diivu, céré böri. Böri gèré Sénat mâ pârâ Aires coutumières, wè gèré da…
Pârâ kââ-ré wè gö böri kâ vè ûrû-â.
Na böri…, na wii na rha mé rö Uvéa, céré böri annoncé, céré böri êrê néé mwâârö rö-a (ters), pârâ ba
bwè rö Uvèa röi, bö êrê néé, é böri tö pwêrê néé pârâ indigènes baree.
Gö bö êrê : - Ben voilà ce qui est mauvais !
Gèré bâ tânéxâi pârâ pâ kere-ré tèi ö nédaa né pèii mé, aè tèi céréé pârâ nédaa wânii gèré da
tânéxâi. On a oublié les alliances mais il fallait avoir quelque chose, cèki vraiment gèré waa pârâ
message ré gèré döa êrê, aè na gèré waa ûrû-â mais c’est vraiment pour embêter le public, c’est pour
embêter à la radio, vi tânéxâi xi-nya rèi céréé (rires).
Aè ékaraé pârâ wakè, waa tö rhûû pârâ alliances ré gèré waa réé, wè xina wè gèré êrê pâi xè Wailu
wè pâi xè-a, pâi xè Burhai-a, pâi xè Maré, pâi xè Diivu. Na bâ kau yè-ré xina céréé-a. Pâi xè Wailu wè
céré ûrû-â. Wè gènya gö tëvë na gènya wè gö wii xè Wailu, gö bö dè wi xè Wailu, gö wi xè Burhai, ka
ûrû pâi ré gö êrê cêmûrû-ré. Gëve pâi xè Burhai wè gëve paix è Wailu.
Wè na wii na pârâ nédaa ré gèré êrê vraiment on est de Houaïlou, aè gè da êrê rèi pârâ nédaa wânii
gè dè wi xè Bwa, wi xè Wailu, non. Wè pârâ kââ ré gèré êrê xina-ré wè…
Wè gö dè êrê wè gènya-ré, wè na ki gö pwa rö Bwa, wè tè ria-ré, rö pwara pâ Ëritéâ, gö dè pwa röi
comme si j’arrive chez moi. Na gö dè pwa rö pwara pâ pevaa xé-ré rè mèè-a pwara pâ Ayawa, gö dè
pwa röi tö rhûû pârâ pevaa xi-ru, gö bö dè pwa röi é vé mèè mi, parce que je suis chez moi.
Aa gèré bö döa êrê, wè na e na ki tö vèa na pârâ kââ-ré, wè pè du rhaaxâ, il n’y a pas beaucoup des
anciens aujourd’hui qui parlent de tout ça là !
Aè böri wè céré êrê : - Aa na wê bwa na béâri-ré !
Gö bö êrê : - Aa, bwa rö wêyê kau-a, aè na da bwa rö névâ ! (ricanements).
Pâi-ré céré êrê bwa na gèré tâwai kââ, aè na gè dè bwa rhâmâ raa-ré, gè da… mâ na gèré bwa na gèré
da tö nédaa na gèré bwa. Aè na waa xina waa.
Gè tö rhûû gènya, gö dè, gö dè bâ ka’ waa böri pâi-â, wè, gö tö rhûû na uè na gwâ-ré.
Gö böri êrê : - Aia! Gènya na waa 81 nédö xi-nya.
Böri tö pwara-ve rö möö-ré vi, wè céré da pôrô na pârâ béâri ré yè tëvëri pârâ kââ-ré, na wê yèri. Aè
âni, gö döa vi tëvë, gö bö döa êrê : - Tö Bwa wè pè du rhaaxâ rhâmâ raa-a, tö Gôdè, wè na wê yèri
röi, tö Gôdè wè céré dè mirinyô (bis), céré wê da tâwai. Taa vi rö Karaxere mâ Né a’rhââ mâ tö
Kwiraa mâ Bwêraaré céré mâ rhâmâ waa mi grand-père tö rö-ré .
Gö böri êrê : - Tö pwara-vé rö-a [avec un signe de dégoût : pffffssss !].
Gè tö rhûû rèi pârâ vâderedi rhêêrè, gö tö pwêrê mâ ké kau raa, gö bö êrê : - Na wê tö gèré raa pârâ
dimêrê rö-a wè céré wê kau mwârâ réé (rires).
12
Üü, dè wê kitöné rèi céréé waa, wè gèré wê dö êrê vâderedi rhêêrè, gèré wê waa lavèèti , gèré wê
waa… Aè na gèré waa pârâ kââ, ce n’est plus… enfin, c’est l’évolution mais tout ça ce n’est pas
mauvais. Pârâ kââ-ré wè…Jië kwâ-ré.
JAY : - Gö êrê ki gö êrê na wii na rha ki êrê vi yëwaa yè-nya ké jöwiri nô né wi-a Pa Raymond ria-ré ?
Ââ… (rires).
JAY : - Üü, na wii ki vi yëwaa xi-e raa-ré.
Gaby Tèiyè : - Üü, bwaa, dè gövu wè, tö Bwa, gö dè pè a’ pâi ré dè pâi xi-nya, gö pè a’ Marcelin, gö pè
a’ wia Pa Raymond, bö wi-a Pa Raymond wè gö rhûû rö Bwa céré a’vui-e. Aè wi-a Pa Raymond wè dè
wi ka bricoler, na vi tö xara caracrère ka un peu poussa.Na ki tëvë, na bö tëvë ûrû-â, gö bö vi êrê yè-è
rèi dèxâ nédaa êrê gè tö rhûû tö Maré wè na wii na rha névâ röi wè néé Waguama , wè néé wi-a
örökau Naisseline. Waguama wè na ki gè êrê Üü, wè Eè, aè Eè wè Üü, na ki céré nââ êê ara rö
taapërë, rèi mèlöö wè céré wê da nââ yuka, céré bâ nââ yöö.
MMV : Wakuaröi aè jië-ré ?
Gaby Tèiyè : - Wakuaröi.
MMV : Üü, Wakuaröi, üü.
Gaby Tèiyè : - Böri na ki céré nââ rua tii rèi mèlöö, céré böri nââ yöö röi, céré bö a ka’ wè gè pâ
tânéxâi yuka aè na töi na yöö, gè böri wâyö ûrû-â, ö Wakuaröi-ré.
Gö bö êrê yè wi-a : - wi-rè, gèvé gèvé vi ûrû-â aè gèi gè a vi ûrû-â na (ricanements).
Na bö dè e, gövu wè gövu dè vi, aa üü, gö bö dè bâ êrê : - Gè bö dè bâ i köyö mi !
Na bö êrê : - Üü, gö mâ dè bâ i payé raa-a rèi dèxâ nédaa.
JAY : - Na bâ kâ gë xi-e waa rö pwara, wè na waa na wii na böri pè nô ré na i tö xara, na bö pwa rö kââ
ré gö êrê xina raa-ni, tö pwara-vé rö möö wêêmwâ-ré, wè gèvé döa vi êrê réé wè na wê i béâri rhari,
êrê na wii na pârâ gowé nô na e, aè na wii na böri nô ré na dè…
Gaby Tèiyè : - Na e na pârâ vi a’pâgürü xi-e, gö bö êrê yè-è êrê, wê gèi wè gè da vi örökau rö Bwaa.
Na böri êrê : - Üü, waa.
Gaby Tèiyè : - Gö böri êrê gè pùra-i.
Na böri êrê : - Bwaa.
Gaby Tèiyè : - Bwaa, gö pwêrê, gè bari örökau, gè da örökau rö Bwaa, na da nêrê xi-i vi, gö êrê, böri
göru, göru vi diriger pârâ wakè, êrê aa gèré respecter la chefferie.
Na böri êrê: - Üü, waa.
Gö böri êrê: - Tö rhûû rö pwara-è rèi dèxâ gowé mâ, wè na bari örökau rö Bwaa (ricanements).
Gö böri êrê: - Aa, gè rhûû, gè dè tö-a gènya rèi mâ histoire na i, gö dö pè xi-i na ka tö vè mwââi (rires).
Aè na dè kâmö ka e röi nô né béâri mâ nô né mêrê a’ mâ, na dè kâmö ka dè tëvë e röi pârâ kââ, pârâ
kââ ka yaané rèi céréé, na yaané na céréé. Gè dè tö rhûû, gènya na ki dè tëvë, gö bö dè pwê a’, gö da
döa, gö da dö…, gö da dö confiance rö xi-e.
JAY: - Bwaa, bwaa. Kwâ na waa yè-vé, gèvé moké mi xè vi öyö rua-ré rö pwara Alcide , tèi mi…
C Üü, tö Bwaa, üü tua Wâuwö.
JAY: - Üü tèi yamedi taa mi, na waa céréé mâ röi, na êrê pârâ mèè…, gö böri êrê pârâ mèè bwêêwêyê
ré gö moké pwêrê, wè céré dè pèii na pârâ ka béâri, na bö da wii ki döa…
ATV: - Na êrê bwêêwêyê rö Wörùnô mâ bwêêwêyê rö Mèrènô.
Gaby Tèiyè : - Tua?
ATV : - Bwêêwêyê ré na mi xèi rö Kaajirè, üü, bö gö gènya gö êrê ââ!…
Gaby Tèiyè : - Bwaa, céré fabriquer kââ.
JAY: - Na wê döa kau vi na kwâ-ré rö pwara-è, na bö kau.
Gaby Tèiyè: - Na kau, wè na wê tö rhari, na böri yèri kââ ré nè yè wê waa, na böri döa fabriquer pârâ
néé, pârâ nô né mwâârö ka vee mâ pârâ nô né gwêêwè mâ pârâ kââ-ré.
JAY: - Dèxâ ré na pè tù raa rua rèi céréé ré na öyö na Tintin, Pa Gisèle, néé pârâ ékaraé-ré, gö bö
pwêrê baree béâri…, gö böri êrê aiiva , tö kwâ na tö vèa na Pa Gisèle taa rua, wè nô né néé, néé-ré é
bâ taa rua Ayèrhari ré göu jawaayöö ré göu êrê rè mèè-ré.
Böri wê ce wè nè dè wi xè nô-ré.
Gaby Tèiyè: (ricanements).
13
JAY: - Céré dè wê dè rhau pèii na pâvârhiè ria-ré, pâi pâ mwârua ria-ré na bô da wii ki... (rires) jöwiri
pârâ nô-ré.
Gaby Tèiyè : - Aa üü nè dè kâmö ka ûrû-ré, na dè surtout na ki wê dè tö rhari na böri inventer des
églises, nè yè inventer pârâ mwâârö mâ la coutume céréé. Böri tö Bwaa, c’est une peu, c’est lui le
plus vieux maintenant. Céré bö dè bâ tânéxâi na pârâ cikani rö Bwaa êrê na avâri na waa na béâri.
Böri xina wè na wii na les anciens de la rue et puis il y a les anciens du pays. Pâ anciens de la rue, wè
paî ré fabriquer kââ na pâi-ré. Dè wii na rha ki passer xi-nya ria-ré, gö bö tö rhûû kâmö na tömâ rè ria,
gö böri yakö yè-è.
Na böri êrê : Eé !
Gaby Tèiyè : - Aè gö dè rhâmâ, gö bö tö rhûû xi-e, na bö dè e na karö-é, na böri pwa na wi-a Rémi, wia diköna.
Na böri êrê : - Wè gè tö rhûû, gö tö rhûû…
Gö böri êrê : - Üü, gö dè yakö yè-è rhâmâ ria-ré.
Céré döa vi tëvë, döa vi êrê jië, aè göu vi tëvë, göu vi tëvë, wê céré tëvë röi nô né église ra wii jië-ré ?
L’église ka ûrû-â ? Na yèri-vu mâ röi (rires). Bwaa, gèré döa êrê kétöné pârâ kââ-ré, gèré böri êrê wè
peut-être que c’est un défaux na gèré critiquer dèxâ kâmö mais na e na gèré mettre en garde baree
gëve pârâ jeunes cè gëve dè waa tö rhûû pârâ kâmö ûrû-ré rö névâ, wè céré tëvëri pârâ ka vee gëve
böri vi…vi buter röi, gëve yè vi…, wè na dè wii na pârâ kâmö rö névâ ré… Gè tö rhûû wi-a ré gö êrê
xina rö möö, c’est un jeune, wi-a Raymond , c’est un jeune mais. Gènya gö tânéxâi, ce n’est pas un
jeune qui va aller loin, qui va aller loin dans la tactique cowboy ou dans la tactique du pays et
religieuse, il ne va pas aller loin. [Fin de l’entretien : Üü, na wii na mwâ vârâ rö möö-a.].
JAY : - Na wê cowa.
Gaby Tèiyè : - Üü, cowa. [55:05]