AJI09.576.4 Nô né bwêêvârâ mwâârö rö Rhèyi Histoire du clan

Download Report

Transcript AJI09.576.4 Nô né bwêêvârâ mwâârö rö Rhèyi Histoire du clan

1
AJI09.576.4
Nô né bwêêvârâ mwâârö rö Rhèyi
Histoire du clan Rhèyi (texte inédit de 2009 1)
Interprète : Gaston Rhéyi
Surnom : Cöönô
Nom de clan : Rhèyi
Lieu de naissance : Tribu de Mont-Faoué (Poya)
Lieu d’enregistrement : Lieu-dit « Rhawayé » à Néxöwaa (Mont-Faoué)
Date d’enregistrement : 30 avril 2009
Langues : a’jië
Genre : Vi rhènô (récit)
Enquêteur : Eloi Meureureu Yari
Transcription : Yamel Euritéin
Référence audio : AJI09.576.4
Autorisation de consultation : consultation et copie libres
Résumé : Il s’agit là d’un récit inédit, extrait d’un enregistrement effectué lors de la campagne de
collecte sur la toponymie de la région sud de Poya en 2009 avec Eloi Meureureu Yari de la tribu de
Mont-Faoué. Notre informateur nous raconte le périple du clan Rhèyi de la côte Est du pays migrant
vers la région de Poya, située sur la côte ouest de la Nouvelle-Calédonie.
Nô né mwâârö rö Rhèyi2: Histoire du clan Rhèyi
Na…, gèvé tö-a, wè tèi céréé, tèi nédèè ké waa nédaa i « la vieille3-ré » taa-a, ré gö a’yè-ve vèri, dè
« la vieille » ré pèii raa-a xè La Foa. Böri dè nédèè, gèré döa bwêê tëvë rö taapërë, céré dè mi xè möö
Tuo4, vamii5. Céré böri, êrê gö da tâwai êrê… Wè tèi céréé, kwâ-ré na pwa na nô né ké êrê na êrê, é
yè vi yëi bwêê vârâ, nô né bwêê vârâ xé-ré. Gö bö êrê, gö bö dö kâ vè bë xé-ré, gö bö êrê :
- Gènya, gö da ba êrê nô né bwêê vârâ, üü, wè…
Na böri pwa na wi xè tè mèè, wi-ré töru Bogèni6, na böri êrê yè pâi xè rö-a na êrê :
- Nââ gèré pwa yèri « vèrè7 » tè mèè-a cè gèré ërëwaa nô ré dè vi yëi yè-è mâ na mwârua xi-e Gowé.
Aa wê dè tèi-yé ! (ricanements d’Eloi Meureureu Yari8).
Wè ce wè céré dè rhau yari néé mâ na mé na wi-ré, céré da tö rhûû-ê baree, üü.
Eloi Meureureu Yari : Jië-ni béâri, mwârua jië-ré ?
Mwârua Pwêrênù, mwârua-vu, mwârua Yöö, üü, Yöö Rhèyi.
Gö bö êrê yè-ré êrê nô ré na êrê rö, gö bö dè tuxagürü9, üü, gö tuxagürü nô né bwêê vârâ aè gö dè,
pârâ nô ré töi vénia, gö rhau nââ rö-a, aè gö dè tâwai rö êrê ké vi yëi xi-e nô na bwêê vârâ, na bö dè
êrê yè-nya nè yè dè vi yëi bwêê vârâ-ê, na bö dè êrê, pwa rö ké tö-a xé-ré, üü, böri gèré gèré da tö
pwara-ré, üü.
Tèi böri nédö vi, böri nédö vi, na ki céré pwa na böri cikani, böri êrê na gèré da tö pwara-ré, na wii na
kaavû, pârâ bwêê jë na wii na kaavû ka tö vé ria, gèvé bö tö bwêêwé, gè tö rhûû, nô-ré na êrê rö-ré,
wê cowa. Üü, na ûrû nô ré gö êrê yèi rö-a xina, üü.
1
Recueilli lors de la campagne d’enquête sur la toponymie signalétique, initiée par la Province Sud par Eloi
Meureureu Yari, issu du clan Mârârhëë Yari, collecteur ADCK de Mont-Faoué (Poya).
2
Rhèyi ou Rhèi. D’après les éléments d’enquête rapportés par Eloi Meureureu Yari et suite à plusieurs échanges
avec notre personne ressource, Rhèyi se serait séparé du clan Nédia lors de leur trajet.
3
Emprunt au mot français pour dire la grand-mère, la vieille, en quelque sorte « la femme âgée ».
4
Tuo : Commune de Touho.
5
Vamii : Emprunt au français pour dire « la famille ».
6
Bogèni : Il s’agit du lieu-dit Boghen dans la commune de Bourail.
7
Emprunt au mot « frère » en français.
8
Sera écrit en abrégé dans ce rapport « EMY ».
9
Tuxagürü : tuxagùnù, tenir ferme avec les mains, retenir, garder. Source : Dictionnaire Ajië-Français à l’usage
des étudiants, Langue de la région de Houaïlou, Claude Lercari, Collection Université, CDP-NC, Nouméa, 2002,
p.363.
2
Gö dè êrê yèi rhâmâ ka ûrû réé wè dè nô né vârâ-ré wè na mi xè Mwéù, böri dè kaaru vârâ, dèxâ
Rhèyi na mi ûrû-â, dèxâ Rhèyi na mi ûrû-â, üü. Gèvé böri vidù rhari, aa na böri mwââ na pârâ bwêê
vârâ-ré « vèrè », na mwââ, na wê pè nédö, nédö né ké vârâ, na waa na ké vi paa, üü.
Böri tö rö-a, tö, üü, gö dö êrê yèi ûrû-ré, üü tö Bwêêyù, na wii na kââ ré ké-vé röi, céré böri töi na böri
pâi, céré bö dè tâwai, céré dè tâwai bwêê jë-ré, céré bö dè êrê yè-vé na gö dè pwa rö-ru, na gö bö dè
« premier » pwa röi céré dè êrê :
- Dè bwêê jë-ré na kââ, kâ gèvé töi-a, gëve tö Poya, aè gèvé, gèvé dè tö-a na gèvé.
Gö bö dè êrê :
- Na e, töi wè na da wii na kââ xèi bwêê jë, bwêê jë wè gèré mé rai, üü gèré mé rai bwêê jë, gèvé kâââ.
Aè dèxâ vârâ, na vi, gè bö tâwai, wè gö yè êrê yèi réé, gè bö waa tö rhûû gè cî.
Üü, na vi, böri vârâ-ré, céré bö pwa ria-ré Né a’jië, céré bö rhau vi waa, céré böri pwa ria Né a’jië,
céré böri koyo mèè véru mi rö léé Néa’jië, céré böri kè ria rö, tö pwara wi örökau tö rö, rö…, tö Tù,
céré pwa rö Tù, na böri wii ka wê tö Tù, pârâ mwâârö kau-ré, pârâ mwâârö kau ré mi xè rö-a, wè céré
tö Tù. Céré bö vi xè Tù, céré bö « coupé », céré böri pwa ria rö Bwaa. Gè tâwai, kwâ na taa i wi-a, gè
tâwai névâ ré taa-a, na kwâ na töi na wi ré waa « l’école » rö Wêêji10 mâ, wi-a jië ? Gö tânénûi néé-é,
céré bö pwa ria raa-a bö viru, viru rö-ru, böri pwa rö Köl Ö11, kol kau-ré, céré bö vi, céré bö vi rö né
nu, tè ria, céré böri koyo mèè tëë xè lamiini12, koyo mèè tëë xè lamiini, céré bö vi. Gè bö rhûû gè pwa
rö Bwaa, gè bö tö rhûû mèè tö vé möö, céré böri rhawiri névâ-ré, tö Mèèxô13, céré rhawiri. Üü.
Gö êrê yèi ûrû-ré cèki gè tö pwêrê kââ ré gö vi yëi. Öi, céré bö töi, céré bö töi, céré bö töi, céré bö töi,
tö nédö, céré böri mi, céré mi xèi, céré böri pwa röi kwâ é êrê yè-è Néèè14, névâ rö Néèè, tö véru mi
tëë, tö véru mi Köl Ö, taa-ré, na wii na rha pörö-é vè möö ûrû-â, nénûi pwa rö möö pwarawiè tö möö,
céré bö töi. Céré böri néé-é na Néèè. Céré böri rhawiri névâ rö Mé, Mé dè kina, néé-é taa rö, tö
Néavâ, tö-a mi, rhawiri névâ rö Mé, tö möö Néavâ néé-ré rö. Céré vi möö tëë na-i, üü. Öi, céré bö cuè
rö Mé, céré böri vidù rhari xèi, dè vamii, tö Mé, üü. Céré bö pwérö mi na gèvé, aè céré wê töi na pâi
xè Bwêêmara15. Tö kwâ töi na wi xè Ayawa mâ, wi xè Ayawa Kau-ré, wê tö rö-a mi, üü. Pâi pâ
Kaatèyi16 mâ üü wê Ayawa Kau tö rö, céré wê tö rö-a mi. Aè gèvé, gèvé wê pugèwè-vé, bö wê mi raaa. Gö bö wê êrê yèi pârâ kétöné-ré, wè pâi tè ria Mwéo17, céré da rhîwîrî-vé, koa tânénûi rha êrê yèi.
Wè kaa rhavûû waa Mwéo, wè gèvé baree, wè nô ka kau na pârâ kââ-ré, böri gèré gèré kâbiri. Gö mö
dè rhûû yërë-ré baree, nè dè vi bwiri.
Wè xina, na …dèxâ vârâ, céré vidù rhari, céré böri mi bö tö, mi rö Ayare 18, gè bö tâwai, gè tâwai bwêê
kûrû, bwêê kûrû taa i gwêêwè tö ru Nâdai19, tö vé rua, kwâ ré gövu êrê yèi kaa, kwâ é êrê yè tö Érö20,
céré bö rhawiri, dè bâ mwâârö gèvé, na pôrô kâmö ka mi céré. Gèvé böri mi xèi. Üü, na waa nédö
mâ, böri mi xèi, céré bö rhawiri Néböröpèyî ré gövu êrê rö-a, göru doa tëvë xé-ré rö-a xina, üü céré
10
Tribu de Ouendji (Poya).
Col de Hô, faisant limite entre la commune de Houaïlou et celle de Ponérihouen, à la sortie nord de la tribu de
Bâ à Houaïlou.
12
Notre informateur fait allusion à mine Ballande de Monéo, située sur la presqu’île Lebris en face de la tribu de
Bâ (Houaïlou).
13
Mèèxô est le diminutif de « Mèèvèxô », tribu inscrite à l’Etat civil sous l’appellation Mévégon, située sur la
pointe du Cap Bocage, presqu’île Lebris, en face de la tribu de Bâ, d’où sont issus les clans Mèèbwêêdè,
Nénâvo, Aramiu etc.
14
Néèè : Lieu-dit situé sur le bord de mer, du côté de Monéo, non loin du lieu-dit « Pèwêrê », près de la baie de
« Ûûxè » inscrite sur la carte IGN « Baie Ugué » (Wêêrhëë Rö Ûûxè). Néèè est un lieu reconnu dans les
traditions orales de cette région comme étant un lieu important lié à la dispersion de certains clans.
15
Clan Bwêêmârâ cité dans les discours généalogiques « Pè mâ Bwêêmârâ », écrit à l’état-civil Boémara.
16
Kaatèyi : Il s’agit d’une des maisons ou branches du clan Ayawa de la chefferie de la tribu de Bâ. Cette
branche dite « Boro » (Kaatèyi) fait partie de la lignée des Ayawa Kau à Bâ.
17
District de Mwéo, regroupant les tribus formant la commune de Poya.
18
Tribu d’Azareu dans le district de Nii à Bourail.
19
Nandai où se trouve le camp militaire (le RIMAP) qui fait partie du Régiment d'Infanterie de Marine du
Pacifique Nouvelle Calédonie.
20
Ancienne tribu, d’où sont partis des clans que l’on retrouve à Houaïlou, Poya ou Ponérihouen.
11
3
bö tö Néböröpèyî. Céré bö tö nédö, céré böri mi xèi. Gè bö tâwai (en ricanant) na êrê. Gè bö rhûû
pwara Courtot21, céré böri, wâ yari-ré taa ö pô22 taa véria mi, wâ yari taa pô rö-a, na böri wii na rha
kûrû…, kûrû né èè rö ru vi.... Üü tö véru kwèè-ru tö Nébé, nébé pâi tö ru Goapâ, nébé puke, puke tö
bwêê kûrû-ê, bö töi mâ rha nu bö rha né èè, bö töi mwâârö-ré, na bâ gèvé. Gè bö tâwai na wii na kwâ
töi na mwâ rhëë, mwâ rhëë rö Mèèyù, mwâ rhëë mi Courtot, kwâ na waa rhöö, juu kwè rhérö, gè bö
bâ yabéré yè-è na gè viria ûrû-â kwèè na gè vi na rö …tö Bokwènô, « voilà », bö dè rhavûû xèi bö léé
rö kwâ-ré, kwâ-ré ké-vé baree. Gè bö dè tö rhûû rö kwâ ré na viria röi na bé i Courtot, kwè baree
Mwâérö mâ Kooté, tè mèè-ré kwâ é êrê yè-è êrê né nu rö jië ? Né nu-ré na rha né nu ka…üüüü… virai
wê dè ki pâi kaaniaa tè ria, na kâ tö Kê, Kê na kâ-ré, né nu rö Bwêxadi / Bwêxadé, « voilà », né nu rö
Bwêxadi. Gè (rhûû) pè kaaru kââ ré tö rö-a, kaaru néjë, tö Bwêxadi / Bwêxadé, bö tö pwara Courtot.
Bö kwâ-ré, gö pè pâré mwââlö bö pè pwa rè mèè « la commune », bö kâ-ni, néjë rö pwara Courtot
wê ké-vé, tö Bwêêwêyê/ Böwêyê, bwêêjë xé-vé kââ-ré, tö Böwêyê. Kwâ-ré êrê yè pâ nu mâ pâ kâré,
aè dè gèvé dè kaavûû bwêêwêyê, gèvé rhau mi xè bwêêwêyê, bwêêwêyê tö Bwêxadi.
Öi, na böri mi na dèxâ bwêêvârâ, na böri mi na ka töa, tö vé ru, böri névâ gu ka tö vé rö, kâ é rö. Böri,
na böri ka dè wii na kâmö ka i vârâ, böri êrê na êrê, böri pâ béé-vé céré wê tö-a, céré böri pwérö mi,
bö pârâ kââ tö rö, céré a pwérö na pèyaa, gè rhûû. Na waa na dè bâ wii na vi paa-ré rö né goowé,
céré böri pwérö mi, pâ kââ tö Bwêxadi mâ pârâ kââ tö rö mâ, céré a pwérö na pèyaa, céré bö wê rhau
tö-a. Pwa rö ké tù xé-ré xè-a, céré böri vi na gwêêwè.
Böri jië néé ékaraé céré töi-a rö ? (EMY)
Aa…Mwâérö, Mwâérö rö névâ gu-ré, aè céré dè pâi pa taa-a rö Néyawé, üü. Bwa, gö êrê yè-i pârâ
kââ-ré, wè gèré, gèré vi yëi nô né bwêêvârâ xé-ré. Gèvé böri tö rö-a, céré böri êrê na êrê, na pôrô na
mwâârö töi, na töi na bwè ré tö pwara, pârâ kââ ré tö-a, tö pwara ao23 Boulé24 rua, pârâ tè ria Mwéo,
pârâ kââ ki wi-a, jië wi-a Yèyève, na « comment-là ? » Pâi pâ yèèvù, Nékiriai (EMY), Nékiriai, üü.
Böri dè bwè-ré, kwâ-ré dè vi tëë, bö dè tö rö Wailu, dè tö tëë kââ-â névâ xi-e. Creek Nédavi (EMY),
üü. Na wîrî ? Creek Nédavi (EMY).
- Üü, kwâ-ré, é êrê yè-è, êrê dè mwâârö xi-e, wê dè êrê :
« Bâôci mâ Néaree mâ Néxöyari mâ Dairhëë (ou Daxèrhëë) ». Bwè-ré (bis). Bwè béé-vé, bwè
kere-vé.
- « Bâôci mâ Néaree mâ jië ? » (EMY)
- « Bâôci mâ Néaree mâ Néxöyari mâ Daxèrhëë ».
- Daxèrhëë ? (EMY)
- Üü.
Bö bwè-ré kââ-ré, bwè ka é bâ vi xèi mwâârö xé-vé, na bwè-ré, bö gènya, gö bö wakè tâwai na êrê ce.
Na pôrô na pârâ vârâ ré döa i dè… wê dè vi rai-vé. Aè dè mwârua rö, na da vi yëi na êrê na vi na
mwâârö ûrû-â xèi-ré, céré bö taa-mi. Na wii na wi xè jië-ni ? Wi xè Ayawa, kwâ na wê dè cuè rö
Néavâ, dè pâi pâ Ayawa-ré, Ayawa Kau, pâi pâ Bökwè kau, wè céré tö rö vèri. Céré bö wê dè i vè mi
na « la moitié », aè na wê dè bâ mi na gèvé, gèvé bö i rhawiri névâ rö, taa-a, böri taa-a ria na dèxâ
béé vârâ-ré, céré böri wê vi na ka tè ria, aè gö da tâwai rö röi ké êrê-vé êrê na wii ka wê tè ria
Wêyarua, kââ tè ria, kwâ céré töi pâi-â. Wè pârâ kâmö kere-vé wè céré töi, céré bö wê yö (vè) mii, na
töi Néya-ré.
Böri wi-a « tonton », « tonton » mwârua Luc ou Alé, tè ye wêêrhëë, üü, wè pâ kaania xi-e wè é yö
mii-e rè mèè-a, tè ria, wè ce ka dè bâ daale röi yawi tè ria Wêyarua, taa rö, dèxâ dö wêyê-a, na dè bâ
viru röi dö wêyê rö kwâ na wakè röi na Pa Bwèi. Bö vi bö pwérö rö ru, bö pwa ria rö mö-ré, rhâmâ rö
Dèaa bwa pwa rhâmâ rö Wêêjî25 taa vé rua, na waa é yö (vè) mii pârâ kaania xi-e ria.
- Üü, jië néé mwâârö xi-e ? (EMY)
- Üü, mwâârö-ré, wè mwâârö ré gö êrê xina, üû… jië-ni ?
21
Nom de famille de colon que l’on retrouve également dans la commune de Houaïlou.
Il s’agit d’un mot d’emprunt du français « pont ».
23
« Grand-père » en langue Paicî.
24
Surnom de Thomas Kwéaa dit « Pèköyönô » de la tribu de Mont-Faoué (Poya).
25
Tribu de Ouendji (Poya).
22
4
- Ayawa ? (EMY)
Bwa, üü…, gö tânénûi néé mwâârö ré gö êrê xina, na waa ki döa tëvë-vu mâ tânénûi mwâârö, üü, béé
pâi tö ru, pâi pâ…, béâri kere pâi tö ru baree, tö ru Mwâmèa, Mwânawa, üü. Voilà, bö wê yèri
mwâârö-ré, rö pwara-ré, Mwânéi, aè céré dè taa-ré na pâi xè Yivèkë, dè kere baree, Mwânéi. Gè
rhûû, bö dè ce rhari rö-a, na bö dè yèri kâmö ka dè nââ yè-è dèxâ o’ yari cèki tö néé-ré, cèki dè bâ
möru na mwâârö-ré. Na wê dö yèri, na « Mwânéi mâ Yivèkë ». Üü, na bö dè yèri, wè béâri na da vi
rö-a yawi, nè dè bâ vi ûrû-â. Böri béâri-ré wê dè gèvé, üü, wê dè gèvé rö-a, üü, na mi rö vârâ, gèvé
mwârua Luc ou Alé, pâi xè wêêrhee-a. Üü, gö dö êrê pârâ mömâwé rèi céréé, na bö wê tâ cèrè ké yè
wê tâwai réé na pârâ cikani, na wê da pâri. Dèxâ kâmö ka béâri gè dè ërëwaa-è, na böri wê da tâwai.
Üü, aè gènya gö dè êrê rö kââ ré na vi yëi-nya na mwârua xi-nya cèki gö i köiwaa, bö dè nô ka dè avâri
na kââ-ré.
- Mwârua Yau ? (EMY)
- Üü, wi Yèèvù kau, waa.
- Yau Rhèyi, bö jië néé bwè béâri xi-e ? (EMY)
- Dè béé ëri mwârua Kapwainô, béé ëri mwârua Kapwainô.
- Karhabwârâ ? (EMY)
- Karhabwârâ, Mèèvâ, kwâ-ré kaania « la » vamii, vamii i pâ « tontons26 »
- Böri Rhèyi Yau, bö « après » wè wîrî ? (EMY)
- Böri « vieux » ka baayê-ré wè27, xö…. Gö da tâwai êrê na wii rö… [15 : 58]
Figure 8 : lieux-dits"Néèè"- "Köl Ö"- "Néavâ" Source : Site cartographique internet géorep.nc
Figure 9 : lieu-dit "Mé" (Néavin) Source : Site cartographique internet géorep.nc
26
27
Emprunt au français, désignant les oncles maternels.
Dans l’enregistrement suivant le vieux Gaston donnera le nom Yëi, frère du vieux Yau Karhabwârâ Mèèvâ.