Transcript pobierz - Kolegia

Polityka gospodarcza
Wykład 5: Polityka podatkowa: efektywność
systemu podatkowego
Pojęcie podatku
• Podatek jako przymusowa, legalna bezzwrotna
danina (dziesięcina w naturze, pańszczyzna,
podatek nowoczesny w pieniądzu);
• „W życiu człowieka są dwie pewne rzeczy:
płacenie podatków i własny pogrzeb” (B.
Franklin);
• „Każdy jest obowiązany do ponoszenia
ciężarów i świadczeń publicznych, w tym,
podatków, określonych w ustawie” (Art. 84
Konstytucji RP);
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
2
Rodzaje podatków
a) Podatki bezpośrednie (obciążające bezpośrednio dochody lub
majątek):
–
–
–
–
–
–
Podatek dochodowy od osób indywidualnych (PIT)
Podatek dochodowy od przedsiębiorstw (CIT)
Podatek od dochodów kapitałowych (capital gain tax)
Podatek od funduszu płac (payroll tax)
Składka na ubezpieczenie obowiązkowe (social security contributions)
Podatki majątkowe (od nieruchomości)
b) Podatki pośrednie (od transakcji):
– Podatek od wartości dodanej (VAT, TVA, MST, podatek od towarów i
usług – PTU)
– Podatek obrotowy (sales tax)
– Podatek akcyzowy (excise tax)
– Cło
c) Pozostałe podatki
–
–
–
–
Podatek od gier
Podatek spadkowy
Opłaty skarbowe
Podatki lokalne (np. od psów)
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
3
Ogólny efekt podatków
• Każdy podatek powoduje dwa efekty:
– przynosi dochód władzy publicznej;
– ogranicza skalę działalności objętej
podatkiem;
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
4
Pożądane cechy systemu podatkowego
a) efektywność ekonomiczna,
b) efektywność fiskalna,
c) koszt administrowania,
d) sprawiedliwość społeczna.
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
5
Podatki a efektywność ekonomiczna
• Zasada optymalności Pareto: równowaga rynkowa w punkcie
zrównania krańcowego dochodu z krańcowym kosztem;
• Zasada malejącej krańcowej użyteczności dochodu;
• Podatek zmniejsza dochód „na krańcu” i skłania do ograniczenia
pracy i działalności gospodarczej na rzecz czasu wolnego – dlatego
każdy podatek obniża efektywność, ponieważ ogranicza podaż pracy
(spada zatrudnienie i spada dochód z pracy) i skalę działalności
gospodarczej (spada poziom produkcji i poziom uzyskiwanego
dochodu);
• Wpływ podatku na zachowania i bodźce (skłonność do pracy, do
nauki, do oszczędności, wymienność między pracą a czasem
wolnym);
• Podatki deformujące (distortionary taxes), podatki ryczałtowe (lumpsum taxes) i postulat neutralności podatków;
• Niedoskonałości rynku (market failures) i podatki korekcyjne
(Pigouvian taxes) jako mniejsze zło (second-best);
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
6
Podatek pośredni: koszt jałowy podatku (deadweight loss) i krańcowy
koszt jałowy podatku
S3
Cena
S2
Podatek t
S1
A’Podatek t
E
B
A
C
F
D1
Q3
Q2
1. Nałożenie podatku t przesuwa krzywą podaży z
S1 do S2 i powoduje spadek podaży z Q1 do Q2.
Koszt jałowy (deadweight loss), który oznacza
stratę społeczną, jest równa polu ABC.
2. Ponowne nałożenie podatku t przesuwa krzywą
podaży z S2 do S3 i powoduje spadek podaży z
Q2 do Q3. Koszt jałowy rośnie o wielkość równą
polu figury BEFC, które jest większe of ABC. Przy
dwukrotnym wzroście podatku ( z t do 2t) koszt
jałowy rośnie czterokrotnie (rośnie wraz z
kwadratem stawki podatku), bo całe pole trójkąta
AEF jest cztery razy większe niż pole trójkąta
ABC.
3. Krańcowy koszt jałowy oznacza wzrost kosztu
jałowego na jednostkę wzrostu podatku. Krańcowy
koszt jałowy rośnie wraz ze stawką podatku, bo
straty społeczne są coraz większe (odcinek EF
jest większy niż odcinek BC). Ogólnie, im dalej
leżą nowe punkty Q od Q1, tym większą mają
wartość społeczną, i tym większy jest koszt jałowy
podatku.
Ilość
Q1
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
7
Wpływ podatku pośredniego na podaż i cenę
Cena
Cena
S’
S
D
E
PC
PA
PB
D
D’
PC
PA
PB
C
A
S
C
A
B
B
E
Q’ Q
Podatek nałożony na producenta
Ilość
Q’ Q
Ilość
Podatek nałożony na konsumenta
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
8
Skutki
•
•
•
•
•
W obu przypadkach podatek ogranicza ilość i podnosi
cenę;
Różnica pomiędzy ceną płaconą przez konsumentów i
ceną otrzymywaną przez producentów nazywa się
klinem podatkowym (tax wedge);
W rzeczywistości i konsumenci i producenci reagują na
nałożenie podatku, a więc i krzywa S i krzywa D ulegają
przesunięciu;
Proporcje, w jakich producenci i konsumenci ponoszą
ciężar podatku, zależą od stosunku elastyczności
podaży i popytu: gdy η(S) > η(D), większy ciężar
ponoszą konsumenci, gdy η(S) < η(D), większy ciężar
ponoszą producenci;
Wniosek: nie ma znaczenia, na „kogo” nakłada się
podatek, liczy się stosunek elastyczności podaży i
popytu.
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
9
Kto ponosi ciężar podatku?
P
P
D
S
B
C
E
B
C
A
A
E
X
Gdy η(S) > η(D), większy ciężar
ponoszą konsumenci (BC>CE)
X
Gdy η(S) < η(D), większy
ponoszą producenci (BC<CE)
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
10
Formalne i rzeczywiste obciążenie podatkiem
•
•
•
•
•
•
Rzeczywiste obciążenie podatkiem (economic tax incidence) odbiega od
formalnego obciążenia (statutory tax incidence), ponieważ uczestnicy
rynków reagują w różny sposób na nałożenie podatku;
Obciążenie konsumenta: cena (po podatku) – cena (przed podatkiem) +
podatek konsumenta na jednostkę;
Obciążenie producenta: cena (przed podatkiem) – cena (po podatku) +
podatek producenta na jednostkę;
Przykład (podatek na konsumenta): cena (przed podatkiem) = 100, podatek
na konsumenta = 20, podatek na producenta 0: gdy cena (po podatku)
wyniesie 95, obciążenie konsumenta wynosi 95 – 100 + 20 = 15, a
obciążenie producenta wyniesie 100 – 95 + 0 = 5;
Przykład (podatek na producenta): cena (przed podatkiem) = 100, podatek
na producenta = 20, podatek na konsumenta 0: gdy cena (po podatku)
wyniesie 110, obciążenie konsumenta wynosi 110 – 100 = 10, a obciążenie
producenta wyniesie 100 – 110 + 20 =10;
W obu przypadkach łączne obciążenia konsumenta i producenta są równe
wielkości podatku;
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
11
Reguła Ramseya dla podatku pośredniego
•
Ramsey wykazał, że optymalne opodatkowanie pośrednie wszystkich
towarów powinno spełniać warunek:
[KKJ(i)/KD(i)] = λ
gdzie: KKJ(i) - krańcowy koszt jałowy podatku na towarze i, KD(i) - krańcowy
dochód uzyskany z podniesienia podatku na towarze i, λ - „wartość”
dodatkowego dochodu znajdującego się w dyspozycji rządu w stosunku do
wartości najlepszego wykorzystania tego dochodu przez sektor prywatny;
• Gdy λ jest duże, dodatkowe dochody w rękach rządu mają dużą wartość, a
więc KKJ/KD może być duże; przy ogólnie niskim poziomie wydatków
publicznych na naukę, edukację czy ochronę zdrowia λ jest z reguły duże;
• Gdy podaż jest doskonale elastyczna, reguła Ramseya implikuje, że
optymalny podatek ma postać:
t* = -1/η(i) * λ
gdzie: t* - optymalna stawka podatku, η(i) - elastyczność popytu na dobro i;
• Wniosek: gdy elastyczność popytu jest wysoka, podatki powinny być niskie,
i odwrotnie.
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
12
Wyprowadzenie warunku Ramseya
A) Podatek pośredni.
Optymalne opodatkowanie towarów oznacza, że minimalizujemy całkowity koszt jałowy podatku pod warunkiem
uzyskania dochodów w wysokości co najmniej D*:
Min(KJ) = Min[KJ(1) + KJ(2) + … + KJ(n)];
D(1) + D(2) + … + (D(n) = D*
Budujemy funkcję Lagrange’a:
[KJ(1) + KJ(2) + … + KJ(n)] – λ[D(1) + D(2) + … + (D(n) – D*]
Gdzie λ jest ceną dualną ograniczenia dochodu (mierzy wpływ zmiany D* o jednostkę na wartość funkcji Min(KJ)).
Różniczkując względem stawki podatku τ i przyrównując do zera, otrzymujemy warunki pierwszego rzędu (K jest
operatorem różniczkowania):
KKJ(1) = λKD(1),
KKJ(2) = λKD(2), etc.
gdzie: KKJ = δ(KJ)/δτ, oraz KD = δD/ δτ.
W ten sposób otrzymujemy warunek Ramseya:
KKJ(i)/KD(i) = λ
B) Podatek dochodowy.
Maksymalizacja funkcji użyteczności: max V = U(1) + U(2) + … + U(n),
Przy warunku: D(1) + D(2) + … + (D(n) = D*
Funkcja Lagrange’a ma postać:
[U(1) + U(2) + … + U(n)] – λ[D(1) + D(2) + … + (D(n) - D*]
Różniczkując i przyrównując do zera, otrzymujemy warunki pierwszego rzędu:
KU(i)/KD(i) = λ
Gdzie: KU = δ(KU)/δτ, oraz KD = δD/ δτ.
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
13
Warunek Ramsey’a – ilustracja graficzna
Cena
D’
D
D””
A
S
Gdy podaż S jest doskonale
elastyczna, optymalna
wysokość podatku zależy od
elastyczności popytu. Gdy
popyt jest mało elastyczny,
wartość η jest mała (linia D’),
podatek może być duży, bo
dla danego λ wyrażenie –(1/
η)* jest duże. Gdy popyt jest
bardzo elastyczny, wartość η
jest duża (linia D’’), i podatek
musi być mały, bo dla
danego λ wyrażenie –(1/ η)*
jest małe.
Podaż, popyt
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
14
Wpływ podatku pośredniego na wielkość i strukturę konsumpcji
Piwo
P
A
P’
B
U
C
U’
0
W
Wino
Podatek powoduje spadek konsumpcji w wyniku efektu dochodowego (AB) i
pogorszenie jej struktury w wyniku efektu substytucji (BC)
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
15
Efekt dochodowy i efekt substytucji
•
•
Nałożenie podatku na piwo (50%) powoduje
efekt dochodowy AB (zejście z wyższej
krzywej użyteczności U na niższą krzywą U’) i
efekt substytucji BC (przesunięcie wzdłuż U’);
Efekt substytucji zawsze oznacza pogorszenie
optymalnej struktury konsumpcji; jest to tzw.
koszt „jałowy” (koszt „martwy”) podatku
(deadweight loss), ale jego wielkość nie jest
znana ex ante (zależy od stawki podatku);
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
16
Porównanie podatku pośredniego i podatku ryczałtowego
Gdy nie ma podatków, punktem
równowagi jest A - punkt styczności linii
budżetu PW i najdalej położonej
krzywej użyteczności U. Nałożenie 50%
podatku na piwo przesuwa linię
budżetu w dół do P’W i punktem
równowagi jest C. Spadek użyteczności
z U do U’ (z pkt A do pkt E) to efekt
dochodowy, a przesunięcie wzdłuż
krzywej U’ z E do C to efekt substytucji.
Podatek ryczałtowy EF pozostawia
konsumentów na tej samej krzywej U’,
ale pozwala zwiększyć dochody
budżetowe, bo EF>GC. Alternatywnie,
podatek ryczałtowy GC pozostawia
dochody budżetu bez zmian, ale
pozwala konsumentom wznieść się na
wyższą krzywą użyteczności.
Piwo
P
P’’’
P’’
H
F
P’
A
G
E
U
C
U’
J
0
W’’ W’’
W
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
Wino
17
Podatek ryczałtowy (lump-sum)
i podatek równomierny (neutralny)
•
•
•
•
•
Podatek ryczałtowy: z góry ustalona kwota;
Podatek ryczałtowy w wys. EF = (P – P’’) pozwala
osiągnąć tę samą użyteczność U’, ale zapewnia większe
dochody budżetowi, bo EF > GC;
Alternatywnie, zapewnia takie same dochody budżetu
(linia budżetu W’’’-P’’’), ale wyższy poziom użyteczności
(powyżej U’);
Znika efekt substytucji i, dzięki temu, nie ma kosztu
„jałowego”;
Identyczny efekt ma podatek równomierny (obciążający
w jednakowym stopniu oba produkty). Wówczas
opodatkowanie jest neutralne dla struktury konsumpcji i
nie ma efektu substytucji;
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
18
Podatek jako strata konsumenta
Cena
F
H
B
D
A
G
E
C
0
Q’’
Q’
Q
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
Ilość
19
Podniesienie podatku powoduje bardziej niż
proporcjonalny wzrost kosztu jałowego
•
•
•
•
•
Nałożenie podatku BA na cenę początkową A0 powoduje
spadek popytu z Q do Q’;
Nadwyżka konsumenta (consumer surplus) spada łącznie
o wielkość ABDC, a pojawia się dochód budżetu z
podatku ABDE.
Ponieważ strata konsumenta ABDC jest większa niż
dochód podatkowy ABDE, pojawia się netto strata w
wysokości CDE – jest to koszt „jałowy” podatku;
Podwojenie stawki podatku z BA do FA powoduje
czterokrotny wzrost kosztu „jałowego” (z CDE do CGH)
Wniosek: lepiej więcej małych podatków niż mniej dużych.
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
20
Podatek od wynagrodzeń a konsumpcja i podaż pracy
Konsumpcja
U
B
K
A
B’’
E
U’
B’
K’’
K’
C
D
F
0
L’
L L’’
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
Podaż pracy
21
Wpływ podatku na podaż pracy i konsumpcję
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Krzywa U jest krzywą obojętności (indifference curve) konsumpcji względem
czasu wolnego (leisure);
Podaż pracy zależy od (lokalnego) nachylenia linii budżetu (w punkcie
styczności z najwyżej położoną krzywą obojętności (pkt A) – im wyższy
podatek, tym bardziej płaska linia budżetu i tym mniejsza podaż pracy;
Elastyczność podaży pracy;
Nałożenie podatku od wynagrodzeń w wysokości 50% (podatek proporcjonalny)
przesuwa linię budżetu z B do B’;
Łączne działanie efektu dochodowego (AC) i efektu substytucji (CD) przesuwa
punkt równowagi z A do D;
Podaż pracy spada z L do L’, a konsumpcja spada z K do K’;
Zamiana podatku proporcjonalnego na podatek ryczałtowy w wysokości EF
przesuwa linię budżetu do B’’: konsumenci są na tej samej krzywej użyteczności
U’, ale podaż pracy rośnie do L’’, konsumpcja rośnie do K’’, a dochody budżetu
są większe, bo EF > ED;
Podatek progresywny jeszcze bardziej obniża podaż pracy i konsumpcję;
Podwójny efekt podatku na podaż pracy: na ilość godzin pracy każdego
zatrudnionego (intensive margin) i na poziom zatrudnienia (extensive margin –
participation);
Najkorzystniejszy jest podatek ryczałtowy, następnie proporcjonalny (liniowy), a
najbardziej szkodliwy jest podatek progresywny
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
22
Podatek proporcjonalny („liniowy”) a podatek progresywny
Konsumpcja
U
A
B
U’
C
B’
U’’
B’’
E
D
0
L’’
L’ L
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
Podaż pracy
23
Efektywność fiskalna
• Zdolność systemu podatkowego do gromadzenia
dochodów w wysokości określonej przez
zaplanowane wydatki;
• Łatwość poboru i wybór podstawy
opodatkowania: podatki pośrednie vs.
bezpośrednie, cła vs. podatki krajowe;
• Stawka podatku a dochód fiskalny – efekt Laffera
i krzywa Laffera;
• Odpornośc i elastyczność systemu podatkowego;
• Czynnik czasu (dochody na czas)
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
24
Fiskalna krzywa Laffera:
maksymalny dochód budżetu osiąga się przy stawce podatku t
Dochód budżetu
A
0
t
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
100%
Stawka
podatku
25
Odporność i elastyczność systemu podatkowego
•
•
•
Odporność dochodów budżetowych na cykliczne wahania koniunktury i szoki
jednorazowe (szerokość bazy podatkowej, podatki bezpośrednie a podatki
pośrednie);
Automatyczne stabilizatory (1) progresywne stawki podatku dochodowego przy spadku produkcji zmniejszają się wpływy podatkowe - zmniejszenie
wartości mnożnika i osłabienie reakcji podaży na wstrząs popytowy; w
przypadku ożywienia koniunktury wpływy z podatków są coraz większe, co
pozwala przeciwdziałać przegrzaniu gospodarki; 2) zasiłek dla bezrobotnych –
przy spadku produkcji - zwiększenie wypłat zasiłków, co wpływa na
zmniejszenie mnożnika i oznacza osłabienie reakcji podaży na wstrząs
popytowy; 3) import - krańcowa skłonność do importu zwiększa się wraz ze
wzrostem dochodu społeczeństwa - w okresie dobrej koniunktury większa
skłonność do importu oznacza odpływ większej ilości waluty za granicę; w
czasie recesji zmniejsza się krańcowa skłonność do importu, co oznacza, że
środki wcześniej przeznaczone na zakup dóbr importowanych, pozostaną w
kraju i przyczynią się do pobudzenia popytu krajowego;
Zmiana podatków: trudny proces polityczny, vacatio legis (dla podwyżek),
ograniczona szybkość dostosowań.
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
26
Koszty administrowania systemem podatkowym
•
•
•
•
•
Koszty bezpośrednie (bezpośrednio policzalne) –
utrzymanie aparatu skarbowego;
Koszty pośrednie ponoszą podatnicy (deklaracje
podatkowe i majątkowe, doradztwo podatkowe,
przechowywanie dokumentacji, kontrole, koszt
„uczenia się”);
Czynniki kosztu: struktura systemu podatkowego
(podatki pośrednie vs. bezpośrednie), złożoność,
zróżnicowanie stawek i reguł, ulgi i zwolnienia;
Legalne i nielegalne unikanie podatku (tax avoidance
vs. tax evasion).
Korupcja i jej wpływ na gospodarkę.
Dariusz K. Rosati, 2011/2012
27