Transcript Document

KARL POPPER I IMRE LAKATOS
1
Bogusław Czarny
[email protected]
EKONOMIA JAKO NAUKA EMPIRYCZNA - WYBRANE
PROBLEMY
Slajdy do wykładu są dostepne w serwisie internetowym : www.podstawyekonomii.pl/metodologia/.
PLAN ZAJEC:
I. CO TO JEST EKONOMIA ?
1. Ekonomia – nauka o gospodarowaniu.
2. Metoda ekonomii, czyli jak powstaje wiedza o gospodarowaniu.
a) Obserwacja. b) Indukcja. c) Dedukcja. d) Krytyka naukowa.
II. KARL POPPER I IMRE LAKATOS
1. Karl Popper o metodologii nauki.
2. Imre Lakatos o metodologii nauki .
III. OSOBLIWOŚCI EKONOMII JAKO NAUKI
1. Rola doświadczenia.
2. Ogólnikowość i niepewność prognoz.
3. Badanie zmienia badany proces.
4. Ekonomia a interesy.
IV. CO TO ZNACZY EKONOMIA POZYTYWNA?
1. Sądy opisowe i sądy wartościujące.
2. Prawdziwość sądów opisowych i sądów wartościujących.
3. Ideał ekonomii wolnej od sądów wartościujących.
V. CZY UPRAWIANIE EKONOMII POZYTYWNEJ JEST MOŻLIWE?
1. Metodologiczne sądy wartościujące .
2. Język ekonomisty a wartościowanie.
3. Polityka gospodarcza a sądy wartościujące.
4. Inne argumenty.
VI. NOWE PRĄDY W EKONOMII – PKB, HDI, HI.
1. Krytyka PKB jako miary dobrobytu.
2. Human Development Index.
3. Happiness Index.
VII. OSTATNIE ZAJĘCIA
1. Jeszcze o ekonomii szczęścia.
2. Sprawdzian.
*
Uwaga! Po zakończeniu zajęć odbędzie się krótki sprawdzian pisemny.
Warszawa, 14 kwietnia 2012 roku
Pamiętasz? O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI
WIEDZY…
3
I. Karl Popper o metodologii nauki (wybrane problemy)
4
DWA POSTULATY KARLA POPPERA (1902-1994)
1.
Zdaniem Poppera należy formułować takie hipotezy, które są
ŁATWO FALSYFIKOWALNE. Falsyfikowalne są hipotezy, których obalenie za pomocą testu logicznego lub testu empirycznego
jest możliwe.
5
DWA POSTULATY KARLA POPPERA (1902-1994)
1.
Zdaniem Poppera należy formułować takie hipotezy, które są
ŁATWO FALSYFIKOWALNE. Falsyfikowalne są hipotezy, których obalenie za pomocą testu logicznego lub testu empirycznego
jest możliwe.
2.
Popper domaga się poddawania falsyfikowalnych hipotez MOŻLIWIE NAJSUROWSZYM TESTOM SPRAWDZAJĄCYM. Chodzi
o skoncentrowanie wysiłków badawczych nie na poszukiwaniu
faktów potwierdzających sprawdzane hipotezy, lecz na poszukiwaniu faktów im zaprzeczających.
6
OTO UZASADNIENIE PIERWSZEGO POSTULATU POPPERA.
1.
„Zdaniem Poppera należy formułować takie hipotezy, które są
ŁATWO FALSYFIKOWALNE. Falsyfikowalne są hipotezy, których obalenie za pomocą testu logicznego lub testu empirycznego
jest możliwe.”
7
Tylko twiedzenia falsyfikowalne stwierdzają coś o świecie i mogą
być włączone do zasobu wiedzy naukowej (tzw. KRYTERIUM DEMARKACJI Poppera, oddzielające wypowiedzi naukowe od wypowiedzi nienaukowych).
8
To Poppera „KRYTERIUM DEMARKACJI” eliminuje z nauki takie wypowiedzi, jak:
-„Trucizny trują”,
-„Obrazy Rembrandta są piękne”,
- „Życie jest świętością”.
Popper twierdzi, że takie opinie są POZBAWIONE TREŚCI lub stanowią FORMĘ UZEWNĘTRZNIANIA NIE NADAJĄCYCH SIĘ DO INTERSUBIEKTYWNEGO SPRAWDZENIA
GUSTÓW I EMOCJI LUDZI.
9
Przyjrzyjmy się przykładom nieprzestrzegania przez ekonomistów
1. postulatu Poppera.
Falsyfikowalność twierdzeń kłóci się z takimi cechami wypowiedzi
jak:
- WIELOZNACZNOŚĆ,
- NIEDOPOWIEDZENIE (ELIPTYCZNOŚĆ),
- NIEOSTROŚĆ,
- NIEOBALALNOŚĆ.
Hamują one gromadzenie prawdziwej wiedzy o gospodarce, bo utrudniają (lub uniemożliwiają) obserwacyjne sprawdzenie wypowiadanych tez.
10
WIELOZNACZNOŚĆ sprawia, że wypowiedź może być rozumiana na wiele sposobów. WIELOZNACZNOŚĆ jest spowodowana
posługiwaniem się różnymi definicjami jednego terminu.
11
Oto przykład:
„Ponieważ całość to więcej niż suma części, państwo powinno
aktywnie ingerować w przebieg gospodarowania”.
Otóż to twierdzenie jest prawdziwe lub fałszywe, zależnie od sposobu zdefiniowania występujących w nim terminów.
Jeżeli np. „całość” oznacza zbiór liczb, „części” to także
zbiory liczb, a termin „suma” nazywa wynik dodawania zbiorów
liczb, to jest ono fałszywe.
Jeżeli zaś „całość” oznacza firmę, a „części” to ludzie,
maszyny, surowce itp., to jest ono prawdziwe (nie każdy zbiór
ludzi i zasobów jest firmą; produkcja dóbr wymaga zorganizowania). A
-----------------------------------------------------------------------------
Zob. E. Nagel, On the Statement „The Whole Is More Than the
Sum of Its Parts”, w: The Language of Social Research, red. P. F.
Lazarsfeld, M. Rosenberg, Glencoe 1955.
A
12
W efekcie przesłanka rozważanego twierdzenia („Ponieważ całość
to więcej niż suma części, państwo powinno aktywnie ingerować w
przebieg gospodarowania”) może się okazać prawdziwa lub fałszywa, zależnie od okoliczności.
Utrudnia to ocenę prawdziwości całego twierdzenia: „Ponieważ całość to więcej niż suma części, państwo powinno aktywnie
ingerować w przebieg gospodarowania”.
13
NIEDOPOWIEDZENIE (ELIPTYCZNOŚĆ) oznacza, że opuszczono ważną część wypowiedzi.
Np., autor opinii: „Przedsiębiorstwo prywatne jest bardziej efektywne niż przedsiębiorstwo publiczne” nie sprecyzował,
jakie dokładnie przedsiębiorstwo ma na myśli.
W efekcie jego wypowiedź może się okazać prawdziwa
lub fałszywa, zależnie od tego, jaka firma i w jakich okolicznościach zostanie poddana obserwacji.
14
NIEOSTROŚĆ oznacza, że znaczenie terminu nie zostało precyzyjnie określone. Nieostrość pojawia się, gdy definicje terminów
nie pozwalają na dokładne przyporządkowanie obiektów nazwom.
Np., polscy ekonomiści nie umówili się, czy „inflacja
galopująca” oznacza taki wzrost cen dóbr konsumpcyjnych, którego tempo przekracza 30%, 40%, czy może 50% rocznie.
W efekcie spór o to, czy „w Polsce w 1992 roku trwała
galopująca inflacja”, nie jest możliwy do rozstrzygnięcia (w 1993 r.
roczne tempo wzrostu cen wyniosło 43,0%).
15
NIEOBALALNOŚĆ oznacza, że wypowiedzi nie da się zaprzeczyć
z powodu cech języka, w którym ją wypowiedziano.
NIEOBALALNOŚĆ może być skutkiem TAUTOLOGICZNOŚCI wypowiedzi lub użycia NAZW, KTÓRYM NIE ODPOWIADAJĄ MOŻLIWE DO ZAOBSERWOWANIA OBIEKTY.
16
Prawdziwość TAUTOLOGII wynika z definicji użytych nazw. Np.,
obserwacja nieustannie potwierdza tezę:
„Nie ulega wątpliwości, że (…) brak poczucia więzi, solidarności,
rozpierzchanie się celów, nie są czynnikami sprzyjającymi wspólnej celowości (…)” (zob. J. Pajestka, Świadome kształtowanie procesów społeczno-gospodarczych w gospodarce socjalistycznej, „Ekonomista” nr 1, 1977, s. 19).
Podobnie jak twierdzenia:
„Konsument dąży do szczęścia”
lub
„Kwadrat ma cztery kąty proste”,
teza Pajestki jest zawsze prawdziwa z powodu znaczenia użytych
terminów. Jest oczywiste, że „rozpierzchanie się celów” „nie
sprzyja wspólnej celowości”; podobnie: każde zachowanie konsumenta (łącznie z samobójstwem) można uznać za „dążenie do
szczęścia”.
17
Zaś twierdzenia Karola Marksa:
„W warunkach konkurencji ceny rynkowe towaru oscylują wokół
wartości społecznie niezbędnego czasu pracy, potrzebnego do wyprodukowania towaru”,
nie da się obalić z innych powodów. Po prostu nie potrafimy zmierzyć „wartości społecznie niezbędnego czasu pracy”, o którym pisze autor Kapitału. (Zob. L. Kołakowski, Die Philosophie des Positivismus, München 1971, s. 271 – 280)
.
Analogicznie nie jest możliwe do obalenia twierdzenie:
„Wydajność pracy przeciętnego skrzata płci męskiej jest w przybliżeniu o 34,6% wyższa od wydajności pracy skrzata płci żeńskiej”.
18
WIELOZNACZNOŚĆ, NIEDOPOWIEDZENIE, NIEOSTROŚĆ,
NIEOBALALNOŚĆ utrudniają obserwacyjną weryfikację twierdzeń, a także ich krytykę (falsyfikację).
Skutkiem są zbędne spory, pochopna akceptacja fałszywych opinii, wyjaśnienia pozorne, czyli – spowolnienie procesu
gromadzenia rzetelnej wiedzy o gospodarowaniu.
19
OTO ZAŚ UZASADNIENIE DRUGIEGO POSTULATU POPPERA...
2.
„Popper żąda poddawania falsyfikowalnych hipotez MOŻLIWIE
NAJSUROWSZYM TESTOM SPRAWDZAJĄCYM. Chodzi o
skoncentrowanie wysiłków badawczych nie na poszukiwaniu faktów potwierdzających sprawdzane hipotezy, lecz na poszukiwaniu
faktów im zaprzeczających.”
20
Z fałszu może wynikać prawda. Istnieje mało absurdalnych twierdzeń, których nie da się potwierdzić kilkoma obserwacjami. (Np.:
„Ministrowie finansów płci męskiej są niekompetentni”). POTWIERDZENIA HIPOTEZY NIE ROZSTRZYGAJĄ ZATEM
KWESTII ICH PRAWDZIWOŚCI!
21
Natomiast z prawdy nie może wynikać fałsz. OBSERWACYJNE
ZAPRZECZENIE HIPOTEZY PRZESĄDZA ZATEM O JEJ
FAŁSZYWOŚCI!
22
Popper nie chce więc szukać potwierdzeń teorii; nie rozstrzygają
one o prawdziwości sprawdzanej wiedzy. Natomiast zaobserwowanie zdarzenia, zaprzeczającego wnioskom, które wynikają z teorii, oznacza, że jest ona fałszywa.
23
Dążenie do falsyfikacji PRZYŚPIESZA ZATEM GROMADZENIE WIEDZY.
Teoria zasługuje na uznanie nie wtedy, kiedy zgadza się z
wieloma faktami, lecz wtedy gdy – mimo prób - nie zdołano jeszcze
wskazać faktu, który by jej zaprzeczył.
24
A teraz przyjrzyjmy się przykładowi nieprzestrzegania przez
ekonomistów 2. postulatu Poppera. (Popper domaga się w nim
konsekwencji w dążeniu do obalenia, a nie potwierdzenia, sprawdzanych twierdzeń).
25
Przykladem takim jest prowadzona w Polsce w II połowie XX w.
dyskusja o tzw. racjonalności gospodarowania.
Wygłaszane przez jej uczestników (np. Oskar Lange,
Władysław Baka. Aleksander Łukaszewicz, Józef Pajestka) twierdzenia o „społecznej własności środków produkcji” i wynikającej z
niej - rzekomo - „makroracjonalności gospodarki socjalistycznej”
przez dziesięciolecia nie spotykały się z powszechniejszą krytyką
naukową.
Odwrotnie, trafiły one do podręczników akademickich i
encyklopedii, przyczyniając się do utrwalenia niedemokratycznego systemu politycznego w Polsce.
26
A przecież, zgodnie z 2. postulatem Poppera, mimo zaobserwowania np. w Polsce przykładów potwierdzających tezę, że gospodarka
socjalistyczna podporządkowana została celowi najlepszego zaspokojenia potrzeb społecznych (np. w Polsce darmowa edukacja w
latach 50., 60., 70. i 80. XX w.) Lange i rozwijający jego teorię racjonalnego gospodarowania kontynuatorzy powinni skoncentrować się na poszukiwaniu argumentów logicznych i empirycznych
zaprzeczających takim opiniom.
Doprowadziłoby to do szybkiego obalenia tych opinii, np.
przez wskazanie przykładów powszechnego w krajach realnego
socjalizmu marnotrawstwa. A
-------------------------------------------Zob. Czarny, B. (1989) Dyskusja o racjonalności gospodarowania w polskiej literaturze ekonomicznej po II wojnie światowej, SGH, Warszawa (niepublikowana praca doktorska); także: Czarny, B. (1997) Racjonalność makroekonomiczna versus mikroekonomiczna, czyli o pewnym wątku dyskusji
ekonomicznych, „Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej”, nr
2, SGH, Warszawa.
A
27
Zwróćmy uwagę na pokrewieństwo falsyfikacjonizmu z darwinowską teorią ewolucji...
28
U Poppera miejsce „walczących o byt” gatunków zajmują teorie
naukowe, walczące z zagrożeniem falsyfikacją.
29
U Poppera miejsce „walczących o byt” gatunków zajmują teorie
naukowe, walczące z zagrożeniem falsyfikacją.
Przypadkowym mutacjom, za sprawą których powstają
nowe gatunki, biorące udział w ewolucyjnych zmaganiach o przetrwanie, odpowiada nieustanne tworzenie przez naukowców nowych teorii.
30
U Poppera miejsce „walczących o byt” gatunków zajmują teorie
naukowe, walczące z zagrożeniem falsyfikacją.
Przypadkowym mutacjom, za sprawą których powstają
nowe gatunki, biorące udział w ewolucyjnych zmaganiach o przetrwanie, odpowiada nieustanne tworzenie przez naukowców nowych teorii.
Biologiczna ewolucja skutkuje doskonaleniem się zdolnych do przetrwania organizmów według kryterium najlepszego
przystosowania do środowiska. Zaś opisywana przez Poppera ewolucja wiedzy skutkuje ulepszaniem wiedzy naukowej, coraz trafniej opisującej regularności zjawisk.
31
Zwróćmy uwagę, że u Poppera NIE MA PRAWDY...
Dla Poppera w danym momencie istnieją tylko TEORIE JESZCZE
NIESFALSYFIKOWANE (a nie - TEORIE PRAWDZIWE).
32
33
Nie oznacza to, że nie możemy dążyć do uczynienia naszej prowizorycznej wiedzy lepszą, czyli bardziej zbliżoną do rzeczywistości.
Co prawda nigdy nie można powiedzieć o teorii, że jest
prawdziwa, choćby bardzo dobrze sprawowała się w sprawdzianach, ale o pewnej teorii można powiedzieć, że jest lepsza od innej,
jeżeli przeszła sprawdziany, które spowodowały obalenie poprzednich teorii.
34
Falsyfikacjonizm NAIWNY i WYRAFINOWANY
„Późny” Popper nie jest „FALSYFIKACJONISTĄ NAIWNYM”,
lecz „FALSYFIKACJONISTĄ WYRAFINOWANYM”. Oznacza
to m.in., że zdaje sobie sprawę z tego, iż OBALANIE HIPOTEZ
JEST TRUDNE, A CZASEM NIEMOŻLIWE.
Ma to kilka powodów (np. TEZA DUHEMA-QUINE’A ,
„ADHOKERIA”.
35
TEZA DUHEMA-QUINE’A
Żadna teoria nie może nigdy zostać sfalsyfikowana przez pojedyncze doświadczenie.
Np., jeśli pomiar temperatury wskazuje, że jest ona inna
niż wynika ze sprawdzanej teorii, może to oznaczać albo falsyfikację tej teorii albo falsyfikację jednej z teorii, których prawdziwość zakładali wynalazcy termometru (np. teorii o rozszerzaniu
się metali, w tym rtęci, pod wpływem zmian temperatury).
36
W praktyce próbom falsyfikacji poddawane są całe kompleksy
powiązanych ze sobą logicznie hipotez, twierdzeń i teorii, co często
czyni falsyfikację konkretnej hipotezy lub twierdzenia trudną.
W ekonomii jest to szczególnie ważny problem, z powodu
naturalnej złożoności i zmienności gospodarki. Wymuszają one
stosowanie licznych założeń upraszczających (np. doskonała informacja, malejące przychody z kapitału, niewystępowanie efektów
zewnętrznych, założenie, że konsument jest w stanie ocenić wszystkie dostępne koszyki dóbr).
37
W efekcie często empiryczne zaprzeczenie hipotezy sformułowanej
przy wszystkich tych założeniach nie może być uznane za konkluzywne, bo nie jest oczywiste, że jego przyczyną nie była nieprawdziwość któregoś z tych założeń.
Podobne zastrzeżenia dotyczą powszechnego w ekonomii
stosowania klauzuli ceteris paribus, a także wiarygodności danych
empirycznych, którymi posługują się ekonomiści.
38
PRZYKŁAD (TEZA DUHEMA-QUINE’A)
HIPOTEZA RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ INFLACYJNYCH
Ludzie są racjonalni i formując swoje oczekiwania inflacyjne
SZYBKO wykorzystują WSZELKIE dostępne informacje na temat
przyszłej inflacji.
39
WNIOSEK 1
Po wzroście tempa wzrostu nominalnej podaży pieniądza,
MSN, NOWE oczekiwania inflacyjne, πe’, zrównają się z
przewidywanym nowym tempem inflacji π (πe’=π). Powoduje to, że rzeczywiste tempo inflacji, π, wzrasta.
Wszak: π - πe = -α•(U-U*) → π = πe -α•(U-U*).
40
WNIOSEK 2
Tempo inflacji, π, SZYBKO osiąga nowy poziom, π, zrównując się z nowymi, wyższymi, oczekiwaniami inflacyjnymi,
πe’=π.
Kiedy rosną inflacyjne oczekiwania, πe, pracownicy
SZYBKO wymuszają na pracodawcach (którzy także spodziewają się wzrostu cen wytwarzanych przez siebie produktów!) odpowiednio wyższe tempo wzrostu płac nominalnych,
πW, więc wzrasta również tempo wzrostu cen, rzeczywiście
osiągając poziom π=πe’.
41
Jednak skoro: πe’= π oraz π - πe = -α•(U-U*),
to:
U=U*, ponieważ πe’=πU=U*.
Zatem - mimo wzrostu tempa wzrostu nominalnej podaży
pieniądza, MSN – rzeczywista stopa bezrobocia, U, nie
odchyla się od naturalnej stopy bezrobocia, U=U*(przecież:
πe’=π!). Oznacza to, że REALNA PODAŻ PIENIĄDZA, MS,
SIĘ NIE ZMIENIA.
42
Zatem, po spowodowanym przez bank centralny pozytywnym makroekonomicznym szoku popytowym WZROST
TEMPA INFLACJI, π, CAŁKOWICIE KOMPENSUJE
WZROST TEMPA WZROSTU NOMINALNEJ PODAŻY
PIENIĄDZA, MSN. KIEDY OCZEKIWANIA INFLACYJNE SĄ RACJONALNE, POLITYKA PIENIĘŻNA TRACI
SKUTECZNOŚĆA!
---------A Zauważ, że ten wniosek NIE DOTYCZY SYTUACJI, KIEDY
ZMIANY POLITYKI PIENIĘŻNEJ SĄ NIEOCZEKIWANE, co
uniemożliwia ludziom ich przewidzenie i szybkie dostosowanie się
do nich.
43
Jednak test empiryczny NIE potwierdza opinii o braku
wpływu przewidywanych zmian polityki pieniężnej na produkcję i bezrobocie i o nieistnieniu krótkookresowej krzywej
Phillipsa…
44
DYGRESJA
Dornbusch, Fischer, Starz piszą:
„The only really good argument against the notion that monetary
policy is ineffective except when it surprises people lies in data.
When we observe the world we see that monetary policy does have
real effects for significant periods.” (R. Dornbusch, S. Fischer, R.
Starz, MACROECONOMICS, 9th edition, s. 121).
I w innym miejscu:
„The rational expectations model has the very strong prediction
that anticipated monetary policy should have no effect on output.
Early studies seemed consistent with this view, finding evidence
that only unanticipated changes in the money stock increase
output (…). However, these results did not stand up to further
testing (…).” (s. 549-550)
„[T]here is a strong positive relation between anticipated money
growth and output growth (…)”. (s. 551)
I dalej:
„Christina Romer i David Romer wskazali sześć okresów, kiedy celem polityki pieniężnej (w USA – B.Cz.) było zahamowanie inflacji.
Wedle ich ustaleń po każdym z tych przypadków restrykcyjnej polityki pieniężnej następowała recesja (zob. Ch.D.Romer, D.Romer,
Does Monetary Policy Matter? A New Test in the Spirit of Friedman
and Schwartz, NBER Macroeconomics Annual, 1989)”. (s. 551)
KONIEC DYGRESJI
45
Jednak test empiryczny NIE potwierdza opinii o braku krótkookresowej krzywej Phillipsa…
W tej sytuacji obrońcy poglądu o racjonalych oczekiwaniach inflacyjnych bronią go, twierdząc np., że w wyniku obserwacji sfalsyfikowana została nie teza o racjonalych
oczekiwaniach inflacyjnych, lecz teza, że roszczenia płacowe
powodują SZYBKI wzrost płac, kosztów produkcji i cen.
46
„Why doesn’t rational expectations explain how the world operates? (…) One answer is that some prices simply can’t be adjusted
quickly. For example, labor contracts often set wages for 3 years in
advance. Another piece of the answer is that even fully rational
agents learn slowly. It has also been pointed out that the benefit of
setting prices perfectly right may be less than the cost of making
the necessary price changes. In honesty, a very significant puzzle
remains.” (R. Dornbusch, S. Fischer, R. Starz, MACROECONOMICS, 9th edition, s. 121).
KONIEC PRZYKŁADU (TEZA DUHEMA-QUINE’A)
47
„ADHOKERIA”
Obrońcy zagrożonej falsyfikacją teorii stosują zabiegi ochronne ad hoc.
Chodzi o dokonywane w obliczu zagrożenia zaprzeczeniem takie modyfikacje treści tej teorii, których JEDYNYM CELEM JEST JEJ OCHRONA.
Modyfikacja teorii ma charakter ad hoc, jeśli jej celem jest
wyjaśnienie TYCH I TYLKO TYCH wyników obserwacji,
które i tak zostały wyjaśnione przez teorię wcześniejszą,
oraz – dodatkowo - TYCH wyników obserwacji, które zaprzeczyły teorii wcześniejszej.
48
PRZYKŁAD (MIKROEKONOMICZNA TEORIA POPYTU I „ADHOKERIA”)
Prawo popytu:
Zapotrzebowanie na dobro zmienia się – ceteris paribus – w
odwrotną stronę – niż cena dobra.
49
A oto ANOMALIA OBSERWACYJNA…
„(...) [D]yr. Lucjan Exner z Unimilu mówi, że nie opłaca się
obniżać ceny prezerwatyw: - Generalnie kupuje się drogie.
Są dwie takie kategorie produktów: prezerwatywy i przeciery dla dzieci w słoiczkach, w których konsument kieruje
się ceną, aby była jak najwyższa.”A
----------------------------------------------------------------------------Zob. W. Staszewski, Najniższa półka, „Gazeta Wyborcza” z
22 kwietnia 2008 r. (wydanie internetowe).
A
50
ZAUWAŻ:
1. Przeciery (lub prezerwatywy) to nie są „dobra Veblena”
(ang. Veblen goods).
Nie uważam, aby zakup DROŻEJĄCYCH przecierów (lub
prezerwatyw) (w odróżnieniu np. od samochodu Jaguar)
zwiększał prestiż nabywcy.
51
ZAUWAŻ:
2. Przeciery (lub prezerwatywy) to nie są dobra, których dotyczy „efekt owczego pędu” (ang. bandwagon effect).
Nie uważam, aby ludzie zwiększali zakupy drożejących przecierów (lub prezerwatyw) dlatego, że inni też kupują ich
coraz więcej, zapewne sądząc, że także w przyszłości będą
one drożeć.
Fenomenu przecierów i prezerwatyw nie wyjaśnia
więc ZALEŻNOŚĆ PREFERENCJI OD CENY LUB OD
LICZBY SPRZEDANYCH JEDNOSTEK DOBRA (ang.
INTERACTION EFFECTS)A.
----------------------------------------------------------------------------A H. Leibenstein (1950): Bandwagon, Snob, and Veblen Effects
in the Theory of Consumers’ Demand, w: Quarterly Journal of
Economics, 64, s. 183–207.
52
ZAUWAŻ:
3. Przeciery (lub prezerwatywy) to nie są dobra Giffena.
W dodatku nie są to także dobra Giffena, czyli hipotetyczne
dobra niższego rzędu, na które nabywcy wydają znaczną
część swych dochodów, co sprawia, że skierowany odwrotnie
niż efekt substytucyjny efekt dochodowy zmiany ceny jest
bardzo silny.
53
Dlaczego zatem w przypadku przecierów (lub prezerwatyw)
wzrost ceny może spowodować zwiększenie się zapotrzebowania?
54
Dlaczego zatem w przypadku przecierów (lub prezerwatyw)
wzrost ceny może spowodować zwiększenie się zapotrzebowania?
Oto w tym momencie, ratując prawo popytu, WPROWADZAM HIPOTEZĘ AD HOC…
55
Oto w tym momencie, ratując prawo popytu, WPROWADZAM HIPOTEZĘ AD HOC…
Chodzi o „sygnalizowanie” (ang. signalling) jakości towaru
wysoką ceną. Zapewne, nabywcy przecierów (lub prezerwatyw), którym - ze względu na naturę potrzeb zaspokajanych
przez wchodzące w grę dobro - bardzo zależy na jakości,
sądzą, że wysoka cena zwiększa prawdopodobieństwo wysokiej jakości produktu. Zwiększają zatem zapotrzebowanie
wraz ze wzrostem ceny.
KONIEC PRZYKŁADU (MIKROEKONOMICZNA TEORIA POPYTU I „ADHOKERIA”)
56
Popper krytykował ADHOKERIĘ (czyli stosowanie „założeń
pomocniczych ad hoc”, „zabiegów konwencjonalistycznych”,
„zabiegów ochronnych”).
W celu uniknięcia ADHOKERII zalecał dodatkowy,
niezależny sprawdzian empiryczny, wprowadzanych do teorii
twierdzeń ad hoc.
Ponieważ możliwość poddania twierdzenia niezależnemu sprawdzianowi jest równoznaczna z możliwością wyprowadzenia zeń prognozy nowych, nieznanych wcześniej
faktów, unikanie ADHOKERII oraz nowatorstwo twierdzeń
są tożsame .
57
Co wynika z tych zaleceń Poppera w przypadku mojego
przykładu z obroną mikroekonomicznej teorii popytu przed
anomalią obserwacyjną za pomocą hipotezy o sygnalizacji?
Otóż, aby użycie hipotezy o sygnalizacji nie okazało
się ADHOKERIĄ, należałoby tę hipotezę poddać „niezależnemu sprawdzianowi empirycznemu”, czyli „wyprowadzić z
niej prognozy nieznanych wcześniej faktów”, a także obserwacyjnie sprawdzić te prognozy.
58
II. Imre Lakatos o metodologii nauki
59
Pamiętasz? O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI
WIEDZY…
60
Poglądy Poppera rozwijał m. in. jego uczeń Imre Lakatos
(1922–1974).
61
DYGRESJA
Poglądy Lakatosa na rozwój nauki przypominają poglądy Thomasa
Kuhna (1922–1996). Na przykład, PARADYGMATEM nazywa
Kuhn podobny do Lakatosa „twardego rdzenia” zespół szczegółowych poglądów, regulujących sposób uprawiania nauki w konkretnej dziedzinie.
Jednak Kuhn podkreśla NIECIĄGŁOŚĆ ROZWOJU
NAUKI. Jego zdaniem przejście od jednego „paradygmatu” do innego następuje pod wpływem m.in. sądów wartościujących i zmian
przekonań o charakterze metafizycznym. Swoją gwałtownością
przypomina ono rewolucję. Bywa, że zwolennicy nowego „paradygmatu” na skutek zmiany używanego języka nie są w stanie nawet
porozumieć się ze zwolennikami starego „paradygmatu”.
Między REWOLUCJAMI NAUKOWYMI, pisze Kuhn,
uprawiana jest NORMALNA NAUKA, co polega na rozwiązywaniu
przez zwolenników panującego aktualnie w danej dziedzinie nauki
„paradygmatu”, pojawiających się problemów szczegółowych
(„ZAGADEK”) (ang. „puzzles”).
KONIEC DYGRESJI
62
Według Lakatosa ewoluujące teorie naukowe (lub grupy powiązanych teorii), czyli NAUKOWE PROGRAMY BADAWCZE, ang. scientific research programmes, mają CHARAKTERYSTYCZNĄ STRUKTURĘ WEWNĘTRZNĄ.
63
PO PIERWSZE, u Lakatosa w skład NAUKOWYCH PROGRAMÓW BADAWCZYCH wchodzi zestaw podstawowych
założeń twórców programu, czyli TWARDY RDZEŃ (ang.
hard core).
Na podstawie arbitralnej decyzji zwolenników danego programu badawczego założenia te w zasadzie NIE SĄ
poddawane próbom falsyfikacji.
TWARDY RDZEŃ składa się z bardzo ogólnych hipotez, które stanowią bazę umożliwiającą rozwój programu.
64
PO DRUGIE, „twardy rdzeń” jest otoczony PASEM OCHRONNYM (ang. protective belt) hipotez pomocniczych, a
także założeń przyjmowanych przy okazji opisywania warunków początkowych i formułowania sprawozdań z obserwacji.
Części PASA OCHRONNEGO SĄ narażone na falsyfikację w konfrontacji z wynikami obserwacji. Elementów
„twardego rdzenia”, ze względu na ich ogólność, zagrożenie
to dotyczy w małym stopniu.
65
Np., Mark Blaug pisze, że w przypadku mikroekonomii
„głównego nurtu” składnikami TWARDEGO RDZENIA są
hipotezy o maksymalizowaniu przez firmy i konsumentów,
odpowiednio, zysku i użyteczności.
Zaś PAS OCHRONNY tego naukowego programu
badawczego składa się z bardziej konkretnych twierdzeń, np.
o zrównywaniu przez firmy kosztu krańcowego z utargiem
krańcowym, a także o ujemnym nachyleniu linii popytu rynkowego.
66
Lakatos twierdzi również, że częściami naukowego programu badawczego są również:
HEURYSTYKA POZYTYWNA
i
HEURYSTYKA NEGATYWNA.
Chodzi o zalecenia, które dotyczą tego, co uczony –
odpowiednio – POWINIEN robić, a także tego, czego robić
NIE POWINIEN.
67
HEURYSTYKA POZYTYWNA składa się z sugestii, określających sposób modyfikowania i uzupełniania obalanych
twierdzeń, tworzących „pas ochronny”. Zwolennikom programu umożliwia ona planowanie badań.
Przykłady Rogera Backhouse’a:
„Wyjaśniaj przypadki nieefektywnej w sensie Pareta alokacji
zasobów, szukając brakujących rynków.”
„Analizę zaczynaj, zakładając istnienie identycznych podmiotów i doskonałą informację, jeśli to konieczne, odrzucając te założenia.”
68
HEURYSTYKA NEGATYWNA chroni „twardy rdzeń”, zabraniając odrzucania i zmieniania składających się nań podstawowych założeń.
Oto przykłady Rogera Backhouse’a:
„Nie twórz teorii, w przypadku których istotną rolę odgrywa
zachowanie irracjonalne.”
„Chroń należące do ‘twardego rdzenia’ założenie, że ‘przy
danych ograniczeniach podmioty gospodarcze wybierają optymalny wariant działania’ ” .
69
Powtarzam:
Dla zwolenników konkretnego programu badawczego odpowiedzialność za ewentualne empiryczne zaprzeczenia twierdzeń, składających się na ten program, obciąża nie „twardy
rdzeń”, a elementy „pasa ochronnego”.
Kiedy zaprzeczenia takie się pojawiają, konieczna staje się
zmiana części „pasa ochronnego”, aby dostosować go do wyników obserwacji.
70
POCZĄTKOWO rozwój programu badawczego polega na
rozbudowie „pasa ochronnego”, a także na tworzeniu nowych technik badawczych (eksperymentalnych i matematycznych).
ANOMALIA OBSERWACYJNE, czyli wyniki obserwacji
zaprzeczające twierdzeniom wchodzącym w skład „pasa ochronnego”, nie odgrywają wtedy ważnej roli i są po prostu ignorowane.
Dopiero W FAZIE DOJRZAŁEJ programu falsyfikacje stają
się dla zwolenników programu problemem poznawczym.
Wymusza on zmianę twierdzeń składających się na „pas ochronny”.
71
Lakatos wyróżnia POSTĘPOWE i DEGENERUJĄCE SIĘ
naukowe programy badawcze.
72
Konkretny program jest TEORETYCZNIE POSTĘPOWY,
kiedy jego kolejne wersje zawierają NOWĄ TREŚĆ EMPIRYCZNĄ, czyli „prognozę pewnego zupełnie nowego, wcześniej nieoczekiwanego faktu”.
Jeśli prognoza ta zostaje obserwacyjnie potwierdzona, program okazuje się także EMPIRYCZNIE POSTĘPOWY.
73
Natomiast kiedy kolejne wersje programu coraz częściej zawierają jedynie zmiany o charakterze ad hoc, tłumaczące tylko odkryte niezależnie nowe i niewygodne fakty, program
jest PROGRAMEM SIĘ DEGENERUJĄCYM.
74
Lakatos nie sformułował jednoznacznego kryterium umożliwiającego – w konkretnych okolicznościach – porzucanie
„degenerujących się” programów badawczych.
Jego studia z zakresu historii nauki pokazują, że
umiejętna zmiana elementów „pasa ochronnego” może zapoczątkować kolejną „postępową” fazę, zdawałoby się nieodwołalnie już „zdegenerowanego”, programu badawczego.
Ocena konkurujących ze sobą programów badawczych możliwa jest jedynie ex post.
75
Zapewne wskazanie takiego pojedynczego kryterium jest po
prostu niemożliwe.
Mark Blaug:
„Niestety, kiedy ulepszamy nasze sfalsyfikowane teorie, usiłując zwiększyć ich zawartość empiryczną, nigdy nie wiemy,
kiedy się zatrzymać, a kiedy pracować dalej. Nie ma złotej
reguły zdolnej powiedzieć nam, kiedy ostatecznie porzucić
teorię, której wielokrotne już przydarzyły się zaprzeczenia, i
która jest ciągle ulepszana, lecz naturalnie decyzja zależy od
tego, jak sprawowała się ta teoria w przeszłości, a także od
dostępności alternatywnych teorii”.
Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie
tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia.
76
Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie
tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia (PAMIĘTASZ „BRZYTWĘ OCKHAMA”?). Na przykład:
Pewne teorie są bardziej „obiecujące” od innych.
77
Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie
tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia (PAMIĘTASZ „BRZYTWĘ OCKHAMA”?). Na przykład:
Pewne teorie są bardziej „obiecujące” od innych.
Pewnymi teoriami łatwiej się jest posługiwać lub łatwiej jest
ich nauczać.
78
Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie
tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia (PAMIĘTASZ „BRZYTWĘ OCKHAMA”?). Na przykład:
Pewne teorie są bardziej „obiecujące” od innych.
Pewnymi teoriami łatwiej się jest posługiwać lub łatwiej jest
ich nauczać.
Pewne teorie lepiej niż inne dają się uzgodnić z utrwalonymi
mocno metafizycznymi lub religijnymi przekonaniami lub z
innymi gałęziami nauki.
79
DYGRESJA
O przyczynach popularności „ujęcia Poppera-Lakatosa” w
ekonomii tak pisze Backhouse:
„Oferowało ono nadzieję znalezienia ścisłych ram pojęciowych, umożliwiających badanie konkretnych epizodów z historii ekonomii (…). Odpowiadająca mu kombinacja opisu i
oceny wydawała się lepsza od proponowanej przez Thomasa
Kuhna w Strukturze rewolucji naukowych (1970) (…).
Ujęcie to zakreślało również ramy pojęciowe, w
których – jak sądzono – możliwe będzie rozwiązanie starych
zagadek, w rodzaju tej, dlaczego doszło do rewolucji keynesowskiej. Wydawało się również oferować kryterium oceny
mniej wymagające niż falsyfikacjonizm Poppera, lecz dość
rygorystyczne, aby umożliwić rozróżnienie dobrej i złej ekonomii.”
[Zob. Backhouse, R. (2004) The Methodology of Scientific Research
Programmes, w: The Elgar Companion to Economics and Phillosophy, Edward Elgar, Cheltenham, s. 181)].
Nic dziwnego, że od końca lat 70. XX w. zaczęto
publikować coraz więcej analiz konkretnych epizodów z historii ekonomii, przeprowadzanych w pojęciowych ramach
zaproponowanych przez Poppera i Lakatosa [listę takich anglojęzycznych ekonomicznych studiów przypadku podaje
Neil de Marchi w: De Marchi, N.K., Blaug, M. (1991) Appraising Economic Theories. Studies in the Methodology of Research Programmes, Edward Elgar, Aldershot, s. 29–30)].
80
Nie oznacza to, że brakuje głosów krytycznych wobec „ujęcia Poppera-Lakatosa”. Jednak nawet Backhouse,
który pisze, że zdaniem wielu metodologów ekonomii,
„metodologia naukowych programów badawczych (ang. Methodology of Scientific Research Programmes, MSRP – B.Cz.)
jest zdyskredytowana”, dodaje zaraz, że jednak „(…) ciągle
może ona być użyteczna przy rozwiązywaniu zagadek z historii ekonomii. (…) [D]ziś wykorzystanie Lakatosiańskich
pomysłów może wymagać wyjścia poza MSRP. Mimo to ciągle pozostaje ona ważnym punktem wyjścia i źródłem inspiracji.”
[Zob. Backhouse, R. (2004) The Methodology of Scientific Research Programmes, w: The Elgar Companion to Economics
and Phillosophy, Edward Elgar, Cheltenham, s. 193-4)].
KONIEC DYGRESJI
81
ANEKS
82
83
84
85
86
87