Transcript Wstępna koncepcja organizacji i funkcjonowania grupy pasterskiej

Razem dla Karpat
Wstępna koncepcja organizacji i
funkcjonowania grupy pasterskiej
prowadzącej wspólny wypas
owiec na dodzierżawianych,
rozdrobnionych gruntach rolnych
prof. dr hab.
Wiesław Musiał
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
IRWiR PAN w Warszawie
Za ko p a n e 1 4 l u te go 2 0 1 2 r.
1
I. Wprowadzenie
Przełom polityczny i gospodarczy lat 90-tych nie
przyniósł oczekiwanej poprawy dla gospodarstw
rolnych zwłaszcza:
 gospodarstw małych,
 położonych w obszarach trudnych
przyrodniczo,
 położonych wokół miast,
 gospodarujących na słabych glebach.
Ale także dla gospodarstw prowadzących
produkcję zwierzęcą, zwłaszcza zwierząt
trawożernych.
2
Dotychczasowy system motywowania, w tym
zachęt, dopłat a także innych form wsparcia (w
ramach WPR), okazał się mało skuteczny.
Szczególnie widoczne jest to w odniesieniu
do:  Gospodarowanie ziemią,
 Porzucanie produkcji roślinnej,
 Zaniechania produkcji zwierzęcej,
 Zakrzaczenie terenów rolnych,
 Upadku ekonomicznego gospodarstw
…
3
W odniesieniu do gospodarki ziemią problemów
jest bardzo dużo i są tu zaległości od dziesięciu lat
i nadal postępująca degradacja struktury rolnej
Problemy dotyczą m.in.:
 małej powierzchni gospodarstw i małej
skali produkcji,
 rozdrabniania ziemi poprzez dalszy jej
podział,
 całkowitej strategii scalania ziemi,
 nieukształtowany rynek ziemi,
 słaba instytucjonalizacja dzierżawy
…
4
Ziemia rolnicza przestała pełnić swoje
funkcje produkcyjne, ekonomiczne,
ekologiczne, socjalne zwłaszcza w górach
5
Pozakomercyjne funkcje rolnictwa w gospodarce narodowej
współdziałanie w utrzymaniu obszarów chronionych
kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego i kulturowego
racjonalna ekologicznie agrotechnika
zapewnienie dobrostanu zwierząt gospodarskich
podtrzymanie bioróżnorodności
wytworzenie energii z biomasy
poprawa obiegu materii energii
Funkcje błękitne
Rolnictwo
Funkcje białe
zarządzanie zasobami wodnymi
poprawa jakości wód
zapobieganie powodziom
wytwarzanie energii wodnej i
wiatrowej
Funkcje zielone




Funkcje żółte





 zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego
 zapewnienie różnorodności żywności
 zapewnienie wysokiej jakości zdrowotnej
żywności
 wytwarzanie żywności funkcjonalnej
 produkcja rolna na potrzeby medycyny







utrzymanie spójności i żywotności obszarów wiejskich
podtrzymanie tożsamości wsi
ochrona tradycji i kultury ludowej
rozwój produkcji i usług bezpośrednio związanych z rolnictwem
podtrzymanie i rozwój infrastruktury gospodarczej
6
Powrót do owczarstwa i wypasu owiec jest
ponownie szansą dla wsi górskich
Jest to powrót do kultury karpackiej, tradycji,
rozsądnych zachowań gospodarczych
przedsiębiorczości…
Jest to odwrót (przynajmniej częściowy) od
nasilonych procesów dezagraryzacji w
Karpatach.
7
Główne negatywne następstwa procesów dezagraryzacyjnych
odnoszących się do gospodarowania ziemią rolniczą
Dezagraryzacja o wymiarze ekonomicznym
•Umasowienie i instytucjonalizacja odłogowania i ugorowania ziemi
•Ekstensyfikacja nakładcza i organizacja rolnictwa
•Zmniejszenie pozycji ekonomicznej rolnictwa w kraju i w regionie
•Zmniejszenie znaczenia rolnictwa w ekonomii wsi
•Zmniejszanie absolutnego i względnego zatrudnienia w rolnictwie
•Silne uzależnienie ekonomiczne gospodarstw od transferów budżetowych
•Postępujące zmiany kulturowe związane z odchodzeniem od rolnictwa
•Emigracja zarobkowa ludności rolniczej
•Wzrost powierzchni (i udziału) terenów zakrzaczonych i bezplanowo
zalesionych
•Zmniejszanie się bioróżnorodności i liczby gatunków roślin uprawnych
•Niekontrolowane zmiany w krajobrazie kulturowym
Dezagraryzacja o wymiarze ekologicznym i
krajobrazowym
Dezagraryzacja o wymiarze produkcyjnym
•Zmniejszanie wolumenu produkcji produktów rolnych w regionie
•….
Dezagraryzacja o wymiarze społeczno-kulturowym
8
III. Istota projekcji rozwoju chowu
owiec i szałaśnictwa
Wypas owiec organizowany będzie w terenach
górzystych:
 o daleko posuniętej ekstensyfikacji
rolnictwa
 o zaawansowanej dezagraryzacji
produkcyjnej wsi,
 o nasilonym odłogowaniu ziemi,
 deficytowych w zakresie pogłowia zwierząt
trawożernych
9
Obecny stan gospodarowania ziemią w
niektórych gminach można nazwać zapaścią
agrarną (katastrofą strukturalną)
Uderza
ona w:
 ekonomię wsi,
 gospodarstwa czynne
produkcyjnie,
 przyspiesza upadek
gospodarstw,
 ...
10
Odłogi w niektórych gminach karpackich a także
na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej wynoszą
40% a nawet 60% (tj. 2 – 6 tys. ha)
Porzucenie 1000 ha ziemi rolniczej
powoduje straty dotacyjne od 800 tys. do
2,4 mln zł. rocznie, tj. równowartość
dochodów z 25 – 75 miejsc pracy.
Straty to także utracone korzyści z tytułu
zaniechania prowadzenia produkcji rolnej
11
Dopłaty obszarowe, które można pozyskać z 100 ha ziemi rolniczej użytkowanej
jako pastwisko dla owiec (i łąki) położonej na terenie ONW-górskie w granicach
obszarów Natura 2000 (wg stawek obowiązujących w 2011r)
Dopłata do
1ha/sztuk w zł
Dopłata do
100 ha w zł
Uwagi
710,57
274,23
396,14
71 057,0
71 057,0
39 614,0
dopłata do owiec
30 €
48 000,0
po spełnieniu
dodatkowych wymogów
związanych z
prowadzeniem zwierząt
Dopłata z tytułu ONW:
 do obszarów górskich
320,0
32 000,0

264,0
26 400,0
>500 m npm na
obszarach pogórskich
260,0
26 000,0
wariant 2.3
550,0
55 000,0
wariant 5.10
320,0
128 000,0
limitowana wielkość stad
103,05
41 220,0
360,0
36 000,0
3200,0
x
Wyszczególnienie
Dopłaty bezpośrednie:
 jednolita dopłata obszarowa
 uzupełniająca płatność obszarowa
 dopłata zwierzęca

do obszarów o specyficznych utrudnieniach
Dopłata rolnośrodowiskowa:
 ekstensywne trwałe użytki zielone
 ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk
(Natura 2000)
 zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych
zwierząt

specjalne dopłaty do owiec*
 dopłaty do rolnictwa zrównoważonego
Dopłata z tytułu uczestnictwa w systemach jakości
żywności

dla 400 owiec tj. przy obsadzie 4 sztuki na 1ha
ograniczone możliwości
korzystania z pakietu
wariant 1.1
na jedno stado zwierząt
przez okres 5 lat
12
Istotą nowego systemu zagospodarowania
tradycyjnych terenów wypasanych oraz
terenów rolniczych porzuconych i
odłogowanych, polega na wykreowaniu kilku
mniej lub bardziej nowatorskich struktur
gospodarki szałaśniczej.
1. Są to „stowarzyszenia właścicieli ziemi
oferowanej do wypasu”
13
2. Drugim podmiotem będą zespoły (grupy)
pasterskie tj. grupy producenckie (uznane
prawnie) lub (?) spółki pasterskie uprawnione
do korzystania z całego spektrum wsparcia
oferowanego dla rolników w ramach PROW.
3. Trzecim podmiotem współpracującym zarówno
z rolnikami (gazdami) wydzierżawiającymi
ziemie jak też i dodzierżawiającymi ziemie będą
instytucje okołorolnicze Oddział Wojewódzki
Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa (i biura powiatowe ARiMR) a także
ARR, starostwo powiatowe i urząd pracy.)
14
Organizatorzy i partnerzy lokalnej gospodarki
szałaśniczej
Rolnicywydzierżawiający
ziemie tworzą:
Stowarzyszenie
właścicieli oferujących
ziemie do wypasu
Rolnicy-właściciele
owiec tworzą:
Grupę pasterską
(producencką)
dodzierżawiając ziemie
do zbiorczego wypasu
owiec
Instytucje wsparcia
ARiMR
Starostwo powiatowe
Urzędy gmin
Lokalne Stowarzyszenie i
organizacje turystyczne
15
Podjęte nowatorskie przedsięwzięcie polegać
będzie na w pełni zinstytucjonalizowanej i
legalnej organizacji dzierżawy ziemi, jej
wyodrębnieniu formalnym, organizacji
wypasu, przetwarzania mleka i komercjalizacji
produkcji.
16
Wymagać to będzie:
 przygotowanie stosownych umów
wydzierżawienia ziemi (urzędy gmin ?)
 rejestracji zespołów lub spółek
szałaśniczych (Urząd Marszałkowski)
 przygotowanie dokumentacji do
otrzymania wsparcia ze środków UE
(służba rolna, ARiMR, ARR)
17
 włączenie terenów pasterskich w plan
przestrzenny rozwoju turystyki, poprzez
utworzenie „szlaku oscypkowego” (organizacje
turystyczne, urzędy gminy)
 włączenie kulturowych aspektów wypasu
owiec do lokalnych imprez kulturalnych i
artystycznych gminy (powiatu).
 aktywizację zawodową (rolniczą)
miejscowych rolników (gazdów)
 pozyskanie należnych rolnikom środków
pomocowych z UE (w szerokim spektrum
przewidzianych na ten cel działań)
18
Nastąpi wówczas:
 wzmocnienie ekonomi wsi i gospodarstw
domowych poprzez sprzedaż produktów
związanych z chowem i hodowlą owiec oraz
przerobem mleka owczego
 poprawa wizerunku turystycznego regionu
poprzez różnorodne działania marketingowe
związane z stadnym (zbiorczym) wypasem
owiec, zagospodarowaniem hal,
 kreowanie atmosfery sprzyjającej rozwojowi
przedsiębiorczości i aktywności zawodowej
opartej o rolnictwo
19
 zapobieganie stratom w tym ekonomicznym
związanych z biernym, nieprodukcyjnym
podtrzymaniem hal oraz użytków zielonych
położonych w niższych partiach gór
 kreacja turystyki, rekreacji oraz lepszego
wizerunku gór
 zachowanie i odnowa dziedzictwa
kulturowego sprzyjające rozwojowi
ekonomicznemu regionu
20
Co zyska rolnik (gazda)?
Gospodarstwo oddając ziemie do dzierżawy
pozyska dotychczas nie otrzymywaną część
płatności bezpośredniej obszarowej, jako
należny czynsz dzierżawny na ziemie.
Czynsz ten będzie negocjowany pomiędzy
grupą pasterską (szałaśniczą) a
stowarzyszeniem właścicieli ziemi.
21
Jego wysokość powinna być uzależniona od
wcześniej wymienionych uwarunkowań
przyrodniczych dotyczących położenia ziemi jej
jakości i produkcyjności hali.
Czynsz powinien jednak być wyższy
aniżeli: poziom jednolitej dopłaty
obszarowej przysługującej rolnikowi w
całym roku.
22
Co zyskają gazdowie oddające owce do wypasu?
Rolnicy (gazdowie) posiadający własne
gospodarstwa rolne i hodujący owce uzyskają na
własny rachunek pożytki i przychody z
następujących tytułów:
 sprzedaży jagniąt lekkich (wielkanocnych)
 sprzedaży części jagniąt ciężkich (latem i
jesienią)
 sprzedaż wybrakowanych matek
 sprzedaż jarek hodowlanych
 sprzedaż wełny (dochody śladowe)
23
 dopłaty bezpośrednie (obszarową,
uzupełniającą i zwierzęcą) za grunty
stanowiące gospodarstwo rolne
 specjalne dopłaty do owiec
 dopłaty rolnośrodowiskowe (gdy będą
uczestniczyć w tych systemach)
 pozostałe dopłaty z PROW (wariantowo)
 pożytki z produkcji obornika (produkt obrotu
wewnętrznego)
24
Co zyskają bacowie zespołu (szałaśniczego)
pasterskiego?
Wyodrębniony podmiot, który utworzą
gazdowie wypasający owce otrzymywał będzie
przychody i pożytki z wypasu owiec (i
nielicznych krów) na halach i z następujących
tytułów:  sprzedaży oscypek
 sprzedaży bundzu
 innej sprzedaży produktów przerobu
mleka (żentyca, redykołki)
 część jednolitych dopłat obszarowych
(25-50%)
25
 uzupełniające płatności obszarowe (w
całości)
 płatności zwierzęce w całości (wymagana
zmiana w zapisach PROW)
 dopłaty rolnośrodowiskowe (w całości)
 dopłaty za uczestnictwo w systemach jakości
żywności
 ewentualne inne nowe formy płatności
pasterskich
26
IV. Wyjściowe warunki konieczne dla
powstawania i rozwoju grup
pasterskich (A, B, C, D, E)
A.Na terenach cennych przyrodniczo i
krajobrazowo, w tym na obszarach
górskich, w parkach krajobrazowych, na
obszarach chronionego krajobrazu a już
zapewne na obszarach Natura 2000
powinno być zabronione samowolne
porzucanie przez rolników
dotychczasowego sposobu użytkowania
ziemi,
27
Alternatywą było by oddanie ziemi w dzierżawę,
wówczas rolnik nie ponosił by kosztów jej
utrzymania lecz otrzymywał należny czynsz
dzierżawny, a ziemia była by uwolniona do
obrotu.
28
B.Dopłaty obszarowe powinni (zgodnie z
dotychczas obowiązującym, ale jednak zbyt
miękkim prawem) otrzymywać jej
użytkownicy a nie właściciele ziemi.
Ścisłe egzekwowanie tego prawa
uniemożliwiło by tzw. firmowania
użytkowania ziemi, którą faktycznie
użytkuje sąsiad (dzierżawca).
29
C.Umowy dzierżawy powinny mieć wyłącznie
formę pisemną, być może opartą o umowę
wzorcową, którą rejestruje właściciel ziemi w
OW ARiMR.
Czas wydzierżawiania ziemi nie powinien być
mniejszy niż 5 lat
D.Właściciele ziemi rolniczej danego obrębu
geodezyjnego, gdy ziemia ta sąsiaduje ze
sobą powinni uzyskać wsparcie w zakresie jej
scalania i uporządkowania geodezyjnego,
zleconego przez właścicieli i stowarzyszenie
właścicieli ziemi przeznaczonej do dzierżawy.
30
E. Aby utworzyć większe kompleksy ziemi
przygotowanej do wydzierżawienia
niezbędne jest upowszechnienie (wzorem
innych krajów zachodnich) sąsiedzkiej
zamiany ziemi.
Polega ona na czasowym i zamiennym
użytkowaniu przez sąsiadów adekwatnej (lub
nawet większej) działki rolnej za działkę, którą
dołącza się do tworzonego kompleksu ziemi
przeznaczonej do wypasu.
31
V.
Oczekiwane wsparcie instytucjonalne
Na wsparcie to składać się będzie zarówno
poparcie inicjatywy przez rolnicze organizacje
społeczno-zawodowe, jak również przez
samorządy lokalne a także instytucje państwa.
Instytucjami, które powinny wspierać inicjatywę
rozwoju zbiorczego wypasu owiec będą:
 Związek Hodowców Owiec i Kóz
 Izba Rolnicza
 Związek Rolników Kółek i Organizacji
Rolniczych
32
Ze strony samorządowej można oczekiwać
wsparcia na wszystkich trzech poziomach
samorządów, a więc poprzez:
 Urząd Marszałkowski
 Starostwa Powiatowe
 Samorządy gmin
 a także poprzez Lokalne Grupy Działania
działające na terenach powiatów i gmin.
33
Ze strony państwa wsparcia można oczekiwać z
następujących instytucji:
 Oddziałów Wojewódzkich Agencji
Restrukturyzacji i Mechanizacji Rolnictwa
 Oddziałów Wojewódzkich Agencji Rynku
Rolnego
 Wojewódzkie Ośrodek i Doradztwa Rolniczego
 inne (do określenia) instytucje Państwa
operujące w sferze rolnictwa i produkcji rolnej
(lekarz weterynarii, SCHR, inspekcja
sanitarna…)
 …
34
VI. Konieczne dostosowania legislacyjne
w ramach nowego PROW 2014-2020
1) W zapisach dotyczących rejestracji i wsparcia
finansowego grup producenckich należy
wprowadzić liczne zmiany i specjalne zapisy
dotyczące tworzenia grup producenckich,
których celem jest: „zbiorczy wspólnotowy
wypas owiec i bydła, pozyskiwane mleko,
jego przerób i sprzedaż produktu przerobu”
(zapis do dopracowania).
35
2) W zakresie przyznawania płatności
bezpośrednich- obszarowych konieczne jest
skreślenie zapisu mówiącego, że
„…powierzchnie wykluczone są z płatności…
obszarowych… ze względu na fakt, że grunty
te nie były utrzymane w dobrej kulturze
rolnej, na dzień 30 czerwca 2003”
36
3) Płatności tzw. uzupełniająca tj. tzw. płatność
zwierzęca, powinna być przyznawana na
podstawie aktualnego stanu użytków
rolnych uprawnionych do wsparcia i
pogłowia inwentarza żywego
utrzymywanego w danym roku a nie na
podstawie tzw. historycznych danych o
stanie pogłowia w gospodarstwie. Umożliwi
to włączenie do płatności gospodarstw,
które podejmują lub rozszerzają produkcję
zwierzęcą.
37
4) Płatności zwierzęce powinny być liczone do
5)
powierzchni TUZ utrzymanych przez
rolników tworzących zespół pasterski (na
których prowadzona będzie głównie
produkcja pasz dla owiec na sezon zimowy)
oraz do powierzchni ziemi dodzierżawianej
przez zespół rozliczony algorytmicznie przez
stan pogłowia inwentarza trawożernego.
Płatności ONW górskie powinny być
zrewaloryzowane, (nie uległy zmianie od
2004r) tak aby stanowiły zachętę do
prowadzenia produkcji rolnej w górach.
38
6) Dopłaty obszarowe powinny być
7)
przyznawane na obszarach parków
krajobrazowych, a także obszarach Natura
2000 wyłącznie dla gruntów na których
prowadzona jest produkcja rolnicza. Należy
wyeliminować płatności dla gruntów jedynie
podtrzymywanych w kulturze rolnej poprzez
jednorazowe ich koszenie.
Grupa pasterska powinna mieć możliwości
korzystania z działania PROW pt.
„Uczestnictwo rolników w systemach jakości
żywności”. Działanie to powinno także ulec
znaczącemu uproszczeniu.
39
8) Płatności rolnośrodowiskowe powinny być
przyznawane także na grupę pasterską
wspólnie użytkującą większy areał gruntów.
Celowe jest wykreowanie nowego działania
np. pt. „Wsparcie zbiorowego wypasu
owiec (i bydła) na obszarach Natura 2000
oraz „ Wsparcie zbiorowego wypasu owiec
(i bydła) na innych obszarach objętych
ochroną prawną” (np. w Parkach
Narodowych, obszarach chronionego
krajobrazu itd.) ( do doprecyzowania!)
40
9) Proponuje się zmiany w zasadach łączenia
kilku płatności rolno środowiskowych (do
doprecyzowania)
10)Proponuje się, aby podobnie jak to ma
miejsce w sytuacji budowy infrastruktury
wiejskiej wesprzeć budowę szałasów
pasterskich (i innych instalacji pasterskich) a
beneficjentem stosowanych działań mogło
by być (i w przedsięwzięciu uczestniczyć
finansowo) starostwo powiatowe (kwestia
do przedyskutowania).
41
VII. Zagrożenia w zakresie realizacji
projektu
Do najważniejszych z nich zaliczyć można:
 niewystarczającą determinację
samoorganizacji baców zainteresowanych
wypasem, którzy wobec zaistniałych trudności
organizacyjnych porzucą ten zamiar,
 niewystarczająca współpraca w strukturze
organizacji tworzących zespoły pasterskie i
nastawienie na działania indywidualne
poszczególnych baców,
42
 brak wystarczającej motywacji rolników
(gazdów) do wydzierżawiania ziemi,
 lokalne trudności z wydzielaniem większych
kompleksów ziemi przeznaczonych do
dzierżawy,
 problemy prawne związane z założeniem i
rejestracją „stowarzyszenia właścicieli ziemi
przeznaczonej do dzierżawy” i
„stowarzyszenia (zespołu) pasterskiego”,
 problemy instytucjonalne, w tym prawne
związane z budową szałasów,
43
 problemy z koordynacją działań różnych
instytucji wsparcia wypasu,
 problemy z wprowadzeniem wymaganych
zapisów do nowych dokumentów dystrybucji
wsparcia rolników w ramach WPR na lata
2014-2020 (nowe wymogi w zakresie
płatności obszarowych i PROW),
 …..?
Są one jednak do pokonania
Uwierzmy, że jest to możliwe
Powodzenia
44
45