Een droom die wakker houdt

kwalitatief pluralisme als keurmerk van het christelijk geïnspireerd onderwijs

Lieven Boeve

Faculteit Theologie en Religiewetenschappen

Inleiding

• Droom – utopie • Nog •

Nieuwe tijden, nieuwe mensen

• Alternatieve dromen • Een cultuur-theologische reflectie

1. Nieuwe tijden, nieuwe mensen

• Rapport 4de golf Europees Waardeonderzoek • Duidelijke evolutie: – 1984:

De stille ommekeer

– 1992:

De versnelde ommekeer

– 2000:

Verloren zekerheid

– 2011:

Nieuwe tijden nieuwe mensen

• Enkele onderzoeksresultaten aangaande levensbeschouwing en religie

Religieuze zelfdefiniëring

Belang overgangsrituelen

Kerkbetrokkenheid

Kerkbetrokkenheid naar generaties

Geloofwaardigheid van de kerk

Relevantie van de kerk

In tegenstelling tot geloofwaardigheid van het onderwijs !

Onkerkelijk ≠ ongelovig ?

Verklaringen

• Niet de ‘rational choice theory’ • Wel:

secularisering

van de samenleving ten gevolge van functionele differentiatie… • … gepaard aan een

privatisering van de beslissingen

• Verklaring – voor slinkende overlap tussen geloof en cultuur – Voor marginalisering van de kerk

2. Gevolgen voor levens beschouwing en identiteit

• Nood aan een meer omvattend denkkader • Een post-christelijke en post-seculier context – ‘post’ is niet ‘na’ – veranderde verhouding tot het christelijk geloof en het seculariseringsproces –

post-christelijk

: christelijke horizon niet langer vanzelfsprekend –

post-seculier

: geen nul-somtheorie • Perspectiefwisseling

Analyse in termen van secularisering Praktiserende katholieken Gematigd kerkelijke katholieken Marginaal kerkelijke katholieken Onkerkelijke christenen Agnosten Atheïsten Atheïstische humanisten Analyse in termen van pluralisering Christenen Onverschilligen Joden Wicca Post-christenen Hindoes Moslims Boeddhisten Atheïsten

• Maatschappelijke processen: –

Detraditionalisering

: tradities worden niet langer als vanzelfsprekend overgedragen naar de volgende generatie –

Individualisering

: identiteit is niet langer zonder meer voorgegeven, maar wordt in toenemende mate geconstrueerd –

Pluralisering

: veelheid aan levensbeschouwelijke bronnen en tradities om identiteit vorm te geven • Onderscheid tussen processen en reacties op deze processen: – Detraditional

isering

≠ traditieverlies of nihil

isme,

maar ook neo traditional

isme

en fundamental

isme

– Individual

isering

≠ individual

isme

– Plural

isering

≠ plural

isme

en/of relativ

isme

, maar ook etnocentr

isme

en national

isme

• Levensbeschouwing wordt structureel reflexiever of bedachtzamer: – Identiteit is niet vanzelfsprekend - alles had anders kunnen zijn – Identiteit is particulier en wordt uitgedaagd door andere identiteitsmogelijkheden – ‘Tweede naïviteit’ • Uitdaging voor het christelijk geïnspireerd onderwijs: – Hoe leren omgaan met detraditionalisering, individualisering en pluralisering?

– Hoe opvoeden tot reflexievere identiteitsvorming?

– Zowel christenen als niet christenen op school – Uitdaging voor christenen en hun geloofsgemeenschappen

3. Het einde van een tijdperk

• Reeds in 2000: vier ideaal-typische modellen • De ‘vanzelfsprekende confessionaliteit’ verdwijnt • Het project van de ‘christelijke waardeopvoeding’ – Algemeen communiceerbaar kern – Joint venture tussen christelijk geloof en moderniteit – Belang van de ethiek als brug – Strategisch een belangrijke piste… – … maar teert op overlap tussen christelijke horizon en moderne cultuur

• Resultaat: – Verbindende consensus wordt steeds vager – Christelijke duiding wordt als ‘verdubbeling’ ervaren • Lessen uit empirisch onderzoek: – Strategie werkt niet langer want heeft

seculariserende

effecten – Maar blijft voor velen

aantrekkelijk

model • ondanks/dankzij vaag-christelijke profiel • Weg van de minste weerstand: passieve tolerantie • Niet waardeneutraal… soft-secularistische consensus

3. Alternatieven

• ‘Klassieke neutrale schoolprofiel’ • Actuele alternatieven: – Actief-pluralisme – Reconfessionalisering • Gezamenlijk complementair alternatief – Tilburg, 28.04.2010

• Voorstel: –

Confessionele

scholen voor wie nog institutioneel religieus is –

Actief-pluralistische

scholen voor wie niet langer institutioneel religieus is, of niet op deze basis kiest • Vooronderstellingen: – Neutraal onderwijs is niet langer neutraal – Katholiek onderwijs is niet langer katholiek, want meerderheid staf en leerlingen niet langer institutioneel betrokken –

believing without belonging

-- schoolkeuze: kwaliteit en nabijheid

De ‘echt-confessionele’ minderheidsschool

• Pleidooien in Vlaanderen voor de ‘echt-katholieke’ school • Principieel: plausibele optie • Realisatie?

– Draagvlak – Maatstaf – Opent een debat met maatschappelijke en kerkelijk theologische dimensies • Criterium: opvoeden tot reflexieve christelijke identiteit, niet afschermen van levensbeschouwelijke uitdagingen • Waarschuwing vanuit de empirie

Het actief-pluralistisch alternatief

• Lijkt principieel ook een adequaat antwoord… • … maar volgt niet noodzakelijk uit de gemaakte analyse • Niet waardeneutraal: – welbepaalde set van waarden: openheid, respect, dialoog – Onderscheidt zich van secularisme, passief-pluralisme, onverschilligheid en relativisme • Vragen: – Waar komen deze waarden vandaan?

– Hoe kan deze waardeset aangeleerd en ingeoefend worden?

5. Sporen van een maatschappelijk en kerkelijk-theologisch debat

• In het geding, zowel vanuit maatschappelijk als kerkelijk-theologisch perspectief:

de verhouding van christelijk geloof en kerk, tot de hedendaagse context

: – zijn onze cultuur en samenleving, en in dit verband bijvoorbeeld onze scholen, nog te christelijk om pluralistisch te zijn? – is pluralisme geen andere term voor secularisme, nihilisme en relativisme – en dus objectieve tegenstander van het christelijk geloof?

Sporen van een maatschappelijk debat

• Spanning tussen grote groep ‘geïndividualiseerden’ en kleine groep ‘confessionelen’ (orthodoxen)?

– Te simpel – Traditietoebehoren kan zeer reflexief zijn – Een niet-traditionele identiteit is niet per definitie reflexief • Er wordt te weinig ‘echte identiteit’ gevormd – Morele en spirituele leegte – Markt en media nemen over – Maakt actief-pluralisme de facto onmogelijk – Veronderstelt zichtbaar maken van pluraliteit en verschil – Niet enkel kennis over, maar engagement in reële levensbeschouwelijke dialoog – Opdracht voor alle levensbeschouwelijk onderwijs

Sporen van een kerkelijk-theologisch debat

• Kan de christelijke traditie deze opdracht aan?

• Vaak pessimistische analyse over de context: de -ismes • Project echt-katholieke school past hierin • Bevestigt maatschappelijk vooroordeel • Breder cultuur-theologisch debat • Vgl. receptie Vaticanum II

• Negatieve evaluatie van de context: opschorting van de dialoog: – Beschermen christelijk geloof tegen aanpassing – Profileren van christelijk geloof als ‘enig’ alternatief – Kritiek op ‘moderne’ project waardeopvoeding • Begrijpelijke kritiek • Smeltende overlap • Kritiek van de kritiek: – Geen onderscheid tussen processen en reacties (-ismen) – Dialoog niet opgeven, maar herdefiniëren • Niet langer zomaar continuïteit • Maar niet zomaar geen discontinuïteit • Pluraliseringsparadigma!

• Kwalitatief pluralisme ook een theologische opdracht!

6. Kwalitatief pluralisme en de christelijke school nieuwe stijl

• Opdracht niet evident • Alternatieven niet probleemloos: ‘christelijk’ een tegenindicatie voor ‘pluralistisch’ ?

• Nieuw project voor de christelijk geïnspireerde school • Kwalitatief pluralisme • Christelijk geloof als achtergrond (antropologie) + stem in de dialoog • Dienst van de kerk aan de samenleving • Dienst van de kerk aan zichzelf

7. De christelijke droom houdt wakker

• Dromen zijn geen bedrog?

• Utopie voert niet weg uit de wereld: eschatologische spanning • Apocalyptisch tijdsbesef houdt christenen wakker • Inspiratie: getuigen van ‘Gods tederheid’ in deze wereld