Το δίκαιο και οι διακρίσεις του

IUS

• Για τους Ρωμαίους έχει ευρύτερη έννοια από το «Δίκαιο» • A ντικειμενική έννοια: • Το σύνολο των κανόνων που μία ανθρώπινη κοινωνία έχει θέσει για να ρυθμίζουν τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της.

• Υποκειμενική έννοια: • Το «δικαίωμα». Εξουσία που απονέμεται από το δίκαιο για την ικανοποίηση έννομου συμφέροντος.

Άλλες έννοιες του ius

• Τον τόπο όπου ο Πραίτορας ασκεί δικαιοδοτικά καθήκοντα • Τη μετακλασική περίοδο: το δίκαιο που απορρέει από τα έργα των ρωμαίων νομικών της κλασικής περιόδου, σε αντίθεση με τις αυτοκρατορικές διατάξεις

Mos ( ήθη)

 Το σύνολο των κοινωνικών κανόνων συμπεριφοράς που απευθύνονται στη συνείδηση του ανθρώπου και δεν συνεπάγονται άμεσο εξωτερικό καταναγκασμό   Το ήθος επηρεάζει το δίκαιο Ουλπιανός: « Ius praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere » ( D. 1.1.20.2)

Mores maiorum

• «Πάτρια ήθη» : πατρογονικές αντιλήψεις και συνήθειες • σημαντική επίδραση στην εξέλιξη του ρωμαϊκού δικαίου. • Έχουν θρησκευτική χροιά • Η παράβασή τους = προσβολή του θείου. • Επί Δημοκρατίας, υπόκειται στον έλεγχο των Κηνσόρων ( Cura morum) • Χρηστά ήθη: άμεσο αντικείμενο δικαίου (συμπεριφορά « contra bonos mores »).

Fas ( όσιο)

 Διακρίνεται από το δίκαιο  Αρχαϊκή έννοια   Συμπεριφορά επιτρεπόμενη από το θείο. Ημέρες nefasti = αποφράδες, ο Πραίτορας δεν μπορεί να απαγγείλει τις τελετουργικές λέξεις do, dico, addico.

Ρωμαϊκό Δίκαιο

(

διακρίσεις Εισηγήσεων Γαίου)

 ◦ ◦ ◦ ◦ ◦

Γραπτό ( ius scriptum)

Leges (N όμοι) Plebis cita ( ψηφίσματα συνέλευσης Πληβείων)

Constitutiones Principum

(A υτοκρατορικές διατάξεις)  Edicta ( ήδικτα αρχόντων με Ius edicendi)

Responsa prudentium

( γνωμοδοτήσεις νομομαθών με Ι us respondendi) ◦ ◦ ◦ ◦

Άγραφο (ius non scriptum)

Αρχαϊκή περίοδο Δωδεκάδελτος = καταγραφή εθιμικού δικαίου Κλασική περίοδο =μικρή σημασία Μετακλασική = το έθιμο γίνεται πηγή δικαίου ισοδύναμη με το νόμο (Εισηγήσεις Ιουστινιανού)

Έθιμο ( consuetudo)

  K ανόνας δικαίου που δημιουργείται από το λαό χάρη σε μακροχρόνια και ομοιόμορφη πρακτική με συνείδηση πως ό,τι γίνεται, αποτελεί δίκαιο. Mores maiorum: δεν ταυτίζονται με τα έθιμα

Ρωμαϊκό Δίκαιο



Δημόσιο (

◦ συνόλου

ius publicum)

Αφορά το ρωμαϊκό λαό ως σύνολο και την περιουσία του ως ◦ Συγχέεται με την έννοια του «αναγκαστικού δικαίου» (ius cogens), δεν μπορεί να αλλάξει με ιδιωτική συμφωνία.



Ιδιωτικό privatum)

◦

(ius

Αφορά τα άτομα, την περιουσία τους και τις σχέσεις μεταξύ τους.

Διάκριση

 Ius commune = κοινό δίκαιο  Αφορά όλους τους Ρωμαίους πολίτες, χωρίς διάκριση  Ius singulare = εξαιρετικό δίκαιο  Αφορά ειδικές περιπτώσεις (στρατιωτικούς , ανήβους)  Προνόμιο ( privilegium)

Ius civile – Ius gentium

 Ius civile ◦ To δίκαιο κάθε πολιτείας ◦ Για τους Ρωμαίους, το ρωμαϊκό ◦ Αρχή προσωπικότητας του δικαίου  Ius gentium ◦ Δίκαιο των εθνών ◦ Κοινό για όλους τους λαούς ◦ Εφαρμόζεται σε Ρωμαίους και ξένους ( peregrini), στις μεταξύ τους σχέσεις ◦ Ή μεταξύ ξένων διαφορετικής πολιτείας ◦ Δεν είναι «διεθνές» δίκαιο, αλλά ρωμαϊκό.

Ι us civile & ius praetorium honorarium

 ◦ ◦ Ius civile ◦ Δωδεκάδελτος ◦ Ερμηνεία της ◦ Νόμοι ( Leges) Plebis cita Senatus consulta ( Δόγματα Συγκλήτου)  Ius praetorium – honorarium ◦ Πραιτορικό ◦ Εισάγεται με ήδικτα των Πραιτόρων ή άλλων αρχόντων

Ρόλος Πραίτορα

  Εκδίδει το Ήδικτο Βοηθά, συμπληρώνει, διορθώνει το ius civile

“ Adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia”

◦ Παπινιανός, D. 1.1.7.4

Ius naturale ( φυσικό δίκαιο)

     Το δίκαιο που όλοι οι άνθρωποι αναγνωρίζουν (π.χ., οι άνθρωποι από τη φύση τους είναι ελεύθεροι).

Διακρίνεται από το διαδεδομένος) ius gentium ( = το δίκαιο που πραγματικά εφαρμόζεται απ’ όλους τους ανθρώπους) (π.χ., ο θεσμός της δουλείας είναι Τα όρια δεν είναι καθαρά «Το δίκαιο που η φύση διδάσκει σε όλα τα ζώα», D., 1.1.1.3, Ulpianus O ι Ρωμαίοι δεν συνάγουν από την έννοια του φυσικού δικαίου πρακτικές συνέπειες.

Ερμηνεία του δικαίου ( interpretatio)

 Διανοητική διαδικασία με την οποία επιδιώκεται να ανευρεθεί η αληθινή και πλήρης έννοια του κανόνα δικαίου.   Αφορά το γραπτό δίκαιο Έργο των Ποντιφήκων αρχικά (γραμματική ερμηνεία).

  Μετά, δικαιοδοτούντες άρχοντες & νομομομαθείς (λογική ερμηνεία, επιρροή ελληνικής φιλοσοφίας & ρητορικής). Βάσεις «διασταλτικής» και «συσταλτικής» ερμηνείας, αν ο νομοθέτης εκφράστηκε ευρύτερα ή στενότερα απ’ όσο ήθελε.

Αφηρημένες νομικές έννοιες

       Επιείκεια Καλή πίστη Ανθρωπισμού Συμφέροντος Αναλογία (περιορισμένη χρήση) Ερμηνευτικοί κανόνες (π.χ., σε περίπτωση αμφιβολίας, η πιο ήπια ερμηνεία). Ιουστινιανός: απαγορεύει την ερμηνεία της νομοθεσίας, επιφυλάσσοντας το δικαίωμα μόνο στον αυτοκράτορα («αυθεντική» ερμηνεία).

Διαίρεση ιστορίας Ρωμαϊκού Πολιτεύματος 1. Βασιλεία ◦ Απαρχές της Ρώμης έως 509 π.Χ.

2. Δημοκρατία ( Respublica) A ΄ φάση (πρώιμη): ◦ 509-202 π.Χ. (λήξη β’ Καρχηδονικού πολέμου) Β’ φάση (ύστερη) 202 π.Χ. – 31 π.Χ. (ναυμαχία Άκτιο) ή 27 π.Χ. αναμόρφωση πολιτεύματος από Αύγουστο

Αυτοκρατορία

  Α’ φάση, Ηγεμονία ( Principatus) ◦ 31 ή 27 π.Χ. έως Διοκλητιανό (284 μ.Χ.) Β’ φάση, Δεσποτεία ( Dominatus) ◦ Διοκλητιανός (284 π.Χ.) ◦ Έως 476 μ.Χ. για Δυτικό Ρωμαϊκό κράτος (κατάλυση από Οδόακρο) ◦ Έως 565 μ.Χ. για Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος (θάνατος Ιουστινιανού)

Περίοδοι Ρωμαϊκού Δικαίου

1. Αρχαϊκή

 (απαρχές Ρώμης έως β’Καρχηδονιακό πόλεμο, Βασιλεία – α’ φάση Δημοκρατίας).  Αγροτικός χαρακτήρας οικονομίας  Προχρηματική οικονομία   Ατομική ιδιοκτησία –καλλιέργειες Pater familias : ασκεί πατρική εξουσία σε όλα τα μέλη της οικογένειάς του

Δίκαιο αρχαϊκής περιόδου

    Δωδεκάδελτος (452-450 π.Χ.) Ορισμένοι νόμοι ( Lex Aquilia, 286 π.Χ.) Τυπικότητα δικαίου: καμία πράξη που αποβλέπει στην παραγωγή έννομων συνεπειών δεν τις παράγει, αν δεν τηρηθεί με ακρίβεια ο τύπος του δικαίου. Αν ο τύπος τηρηθεί, οι συνέπειες επέρχονται και παρά τη βούληση. ◦ Οι τύποι όμως, είναι σχετικά απλοί και λίγοι Αυστηρότητα: οι κανόνες εφαρμόζονται απαρέκκλιτα, ακόμα και αν καταλήγουν σε αποτελέσματα αντίθετα με το κοινό περί δικαίου αίσθημα.

2. Προκλασική περίοδος

        Από β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, έως πρώτα χρόνια Ηγεμονίας (β’ φάση Δημοκρατίας) Θεαματική ανάπτυξη οικονομικής ζωής Μεγάλη επέκταση της Ρώμης Μεταβολές στη ρωμαϊκή κοινωνία Άνοδος τάξης κεφαλαιοκρατών Εισροή Δούλων , latifundia Εξαθλίωση πληβείων Αύξηση κυκλοφορίας νομίσματος, εμπορίου .

Δίκαιο προκλασικής περιόδου

  Εισαγωγή θεσμών ελληνικής καταγωγής, π.χ. Νόμος Ροδίων Ναυτικός ( Lex Rhodia) Επιρροή ελληνικής ρητορικής – φιλοσοφίας  Πρώτοι αξιόλογοι ρωμαίοι νομικοί (Προκλασικοί)  Σημαντική επιρροή Πραιτόρων & Ηδίκτου (αρχές επιείκειας & καλής πίστης)

Κλασική περίοδος

     Αρχές Ηγεμονίας έως τα μέσα του 3 ου μ.Χ. αιώνα (235 μ.Χ., θάνατος Αλεξάνδρου Σευήρου) Μεγαλύτερη πολιτική ακμή της Ρώμης Pax romana: ασφάλεια εντός των συνόρων, ανάπτυξη εμπορίου Έλλειψη ισορροπίας στο εμπορικό ισοζύγιο μεταξύ Ιταλίας και Ανατολής: η πρώτη καταναλωτής, η δεύτερη προμηθευτής. Διεύρυνση ιδιότητας Ρωμαίου Πολίτη: 212 μ.Χ., Καρακάλλας, Constitutio Antoninana

Πηγές Δικαίου Κλασικής Περιόδου

  Συγκλητικά Δόγματα Ο rationes principis ( τ α μηνύματα των αυτοκρατόρων προς τη Σύγκλητο)  Αυτοκρατορικές διατάξεις ◦ Ε dicta ( γενικοί νόμοι) ◦ Mandata (οδηγίες προς αξιωματούχους) ◦ Decreta (δικαστικές αποφάσεις ◦ Rescripta (απαντήσεις σε νομικά ερωτήματα)

Ius Respondendi

      Δικαίωμα γνωμοδοτήσεων εξ ονόματος του αυτοκράτορα Απονέμεται από τον Αύγουστο σε εξέχοντες νομικούς Σχολές Προκουλιανών – Σαβινιανών Κλασικοί νομικοί Έργο ερμηνείας δικαίου – διδακτικό συγγραφικό Η επιρροή των Πραιτόρων συνεχίζεται, αλλά λήγει με την κωδικοποίηση του Ηδίκτου από τον νομικό Σάλβιο Ιουλιανό (130 μ.Χ.) επί Αδριανού.

Η επιρροή των Πραιτόρων συνεχίζεται, αλλά λήγει με την κωδικοποίηση του Ηδίκτου από τον νομικό Σάλβιο Ιουλιανό (130 μ.Χ.) επί Αδριανού

.

Νομικές έννοιες

Η αυστηρότητα και τυπικότητα απαλύνεται χάρις στη δραστηριότητα του Πραίτορα, με την εισαγωγή ορισμένων νομικών εννοιών  ◦ ◦ ◦ ◦

Επιείκια ( aequitas)

◦ Aequus = ίσος Χαρακτηρίζει αυτό που είναι «δίκαιο» Εισάγεται με επιρροή της ελληνικής ρητορικής Με βάση αυτή παρεμβαίνει ο Πραίτορας διορθώνοντας το δίκαιο Κέλσος: Ius est ars boni et aequi (D. 1.1.1. pr.)

K αλή Πίστη ( bona fides)

  Ρωμαϊκή έννοια με θρησκευτικό χαρακτήρα, συνάπτεται με το fas. A ντικειμενική: η έντιμη συμπεριφορά που πρέπει να τηρούν οι συναλλασσόμενοι στις συναλλαγές τους  Υποκειμενική: πεποίθηση προσώπου ότι, ενεργώντας κατά ορισμένο τρόπο, ενεργεί σύμφωνα με το δίκαιο.

Utilitas

 Utilitas publica / communis ( κοινό συμφέρον)  Ο σκοπός που επιδιώκει το δίκαιο για το γενικό καλό.  Η παρέμβαση του Πραίτορα γίνεται « proptem utilitatem publicam »

Humanitas

     Φιλανθρωπία Καταξίωση του ανθρώπινου όντος καθαυτό, άσχετα με φύλο, κοινονική ή οικονομική θέση Επιρροή στωικής φιλοσοφίας Σημασία στην αντίληψη κλασικών ρωμαίων νομικών για το γάμο Επί Χριστιανών αυτοκρατόρων αποκτά μεγάλη σημασία: οι διατάξεις αναφέρονται στην « φιλανθρωπία» του αυτοκράτορα που εκδίδει τη διάταξη ( humanitas nostra)

M ετακλασική περίοδος

 Θάνατος Αλέξανδρο Σευήρου – αναρχία  Διοκλητιανός: αναδιάρθρωση του κράτους σε απολυταρχικές βάσεις  Μ. Κωνσταντίνος: επιρροή του Χριστιανισμού  Παρεμβατισμός στην οικονομία

Διοκλητιανός

 Ήδικτο περί Τιμών (301 μ.Χ.)   Αναμόρφωση φορολογίας Κοινωνικές & νομικές διακρίσεις: ◦ Honestiores (potentiores) ◦ Humiliores ◦ Μεγάλες ιδιοκτησίες – coloni ◦ Corpora: συντεχνιακή οργάνωση επαγγελμάτων

Μετακλασικό δίκαιο

 Περίοδος παρακμής  Επί Χριστιανισμού, η Θεολογία αποσπά τα σημαντικότερα πνεύματα  Απονομή ιδιότητας ρωμαίου πολίτη σε όλους: διείσδυση ξένων στοιχείων στο ρ.δ.

 «Εχυδαϊσμός» του δικαίου στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας

Πηγές δικαίου

 Αυτοκρατορικές διατάξεις     Ιδιωτικές συλλογές ◦ Codex Hermogenianus ◦ Codex Gregorianus Επίσημες ◦ Codex Theodosianus, 438/39 μ.Χ.

Leges / Ius ( έργα νομικώ) Αναφορικός Νόμος (426 μ.Χ.)  Εθιμο: καθίσταται πηγή δικαίου

Νομική επιστήμη

     Νομικές Σχολές: Βυρηττός (προ 239 μ.Χ.), Ρώμη, Κωνσταντινούπολη Τάση γενικεύσεων – αφηρημένων εννοιών αντί περιπτωσιολογίας Θεωρία βούλησης ( voluntas) ◦ A ναζητείται η αληθινή βούληση των δικαιοπρακτούντων, χωρίς προσκόλληση στη δήλωσή τους. Επιρροή Χριστιανισμού (οικογενειακό δίκαιο) Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση: ◦ Παίζουν ρόλο νομομαθείς των Νομικών Σχολών ◦ ◦ Δεν αποδίδει πάντα ζων δίκαιο της εποχής του Αρχαϊζουσα τάση