Transcript Glærur - Barnaverndarstofa

Sýnileiki barnsins í
barnaverndarmálum fyrir
dómstólum á Íslandi 2002-2009
MA ritgerð okt. 2010
Guðrún Jónsdóttir
Leiðbeinandi: Anni G. Haugen
Rannsóknin
• Dómsskjöl barnaverndarmála skv. 27., 28. og 29. gr.
barnaverndarlaga nr. 80/2002 (vistun barns utan heimilis
til skemmri eða lengri tíma án samþykkis foreldris eða
barns)
– 27. gr.: Úrskurður bvn um vistun barns utan heimilis til
allt að 2ja mánaða er kærður til dómstóla
– 28. gr.: Bvn höfðar mál fyrir dómstólum um vistun
barns utan heimilis til allt að 12 mánaða
– 29. gr.: Bvn höfðar mál fyrir dómstólum um
forsjársviptingu yfir foreldrum
Rannsóknarspurning
• Hvernig birtist barnið í dómum í
barnaverndarmálum á Íslandi?
– Er lögð áhersla á að gæta að hagsmunum
barnsins?
– Er talað við barnið og eru sjónarmið þess birt?
– Er eitthvað sem bendir til þess að hagsmuna
barnsins sé ekki gætt eða að áhersla sé ekki lögð á
barnið?
– Eru einhverjar sérstakar aðstæður hjá börnunum
sem auka eða minnka líkur á að þau fái að tjá sig?
Barnaverndarlög nr. 80/2002
• Úrskurðarvald til dómstóla
• Aukin áhersla á réttindi og
sjónarmið barna
Samningur Sameinuðu þjóðanna um
réttindi barnsins
9. gr.
1. Aðildarríki skulu tryggja að barn sé ekki skilið frá
foreldrum sínum gegn vilja þeirra, nema þegar lögbær
stjórnvöld ákveða samkvæmt viðeigandi lögum og reglum
um málsmeðferð að aðskilnaður sé nauðsynlegur með
tilliti til hagsmuna barnsins enda sé sú ákvörðun háð
endurskoðun dómstóla. Slík ákvörðun kann að vera
nauðsynleg í ákveðnum tilvikum, svo sem ef barn sætir
misnotkun eða er vanrækt af foreldrum sínum, eða þegar
foreldrar búa ekki saman og ákveða verður hver skuli vera
dvalarstaður þess.
Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi
barnsins
3.gr.
1. Það sem barni er fyrir bestu skal ávallt hafa forgang þegar
félagsmálastofnanir á vegum hins opinbera eða einkaaðila, dómstólar,
stjórnvöld eða löggjafarstofnanir gera ráðstafanir sem varða börn.
12. gr.
1. Aðildarríki skulu tryggja barni sem myndað getur eigin skoðanir rétt
til að láta þær frjálslega í ljós í öllum málum sem það varða, og skal
tekið réttmætt tillit til skoðana þess í samræmi við aldur þess og
þroska.
2. Vegna þessa skal barni einkum veitt tækifæri til að tjá sig við hverja
þá málsmeðferð fyrir dómi eða stjórnvaldi sem barnið varðar,
annaðhvort beint eða fyrir milligöngu talsmanns eða viðeigandi
stofnunar, á þann hátt sem samræmist reglum í lögum um
málsmeðferð.
Hvers vegna þátttaka barna?
•
•
•
•
•
Réttindi samkvæmt alþjóðlegum sáttmálum
Lýðræðisvitund í uppeldi
Valdefling
Hæfni barnsins
Ávinningur þess að taka börnin með
Hvernig ættu börnin að taka þátt?
• Markmiðið með þátttöku
– Þátttökupýramídi : manipulation-tokenismcitizenship
• Hverjir ættu að vera málsvarar?
– Talsmenn/matsmenn/bvn starfsmenn
• Hvernig nálgumst við barnið?
– Viðkvæm staða barnsins – valdleysi,
hollustuklemma, “citizenship by proxy”
– Taka þarf tillit til aldurs og þroska og aðstæðna
Aðferð
• Gagnarýni (document analysis) – eigindleg
aðferð
• Ekki hægt að alhæfa yfir á þýðið
• Skoðuð fyrirliggjandi dómsskjöl
• Takmarkast við það sem fram kemur í
skjölunum
• Ekki öll sagan, þyngstu barnaverndarmálin
• Tengsl rannsakanda við málaflokkinn
Aðferð
• Aðgengileg og áreiðanleg málsskjöl
• Tæmandi yfirlit yfir tímabilið (úrtaksvandi ekki
til staðar)
• Ekki þörf á að rjúfa friðhelgi svarenda
• Hlutlaus málsskjöl
• Ekki persónugreinanlegar niðurstöður
• Nöfn og kennitölur málsaðila ekki birt
Aðferð
• Gagnaöflun – dómstólar, barnaverndarnefndir,
Barnaverndarstofa
• Greining út frá rannsóknarskema
– Rannsóknarefnið afmarkað út frá
rannsóknarspurningu
– Sýnishorn af gögnum skoðað og breytur skrásettar
– Skemað prófað út frá yfirferð skjala
– Bakgrunnsbreytur (tölfræðilegar upplýsingar) og
rannsóknarbreytur (hvernig koma sjónarmið, réttindi
og hagsmunir barnsins fram í skjölunum)
Niðurstöður
65 dómar og úrskurðir fyrir tímabilið 2002-2009
27.gr. 7 mál
28.gr. 31 mál
29.gr. 27 mál
Eingöngu mál sem fengu efnislega úrlausn (ekki
dómssáttir, niðurfelld mál, frávísanir,
málskostnaður)
2-13 mál árlega, flest árið 2007
Niðurstöður
•
•
•
•
•
•
•
•
Héraðsdómur Reykjavíkur
46 mál
Héraðsdómur Reykjaness
12 mál
Héraðsdómur Suðurlands
3 mál
Héraðsdómur Vestfjarða
2 mál
Héraðsdómur Norðurlands ey 1 mál
Héraðsdómur Vesturlands
1 mál
Héraðsdómur Austurlands
0 mál
Héraðsdómur Norðurlands ve 0 mál
Niðurstöður
• 34% mála áfrýjað til Hæstaréttar
• 55 mál af 65 þar sem fallist er á kröfu bvn
– 6 mál úrskurðað foreldrum í vil
– 4 mál fallist á varakröfu foreldris eða barns
– Fjöldi barna í 65 málum: 91 börn
• 1-4 börn í hverju máli (33 mál þar sem aðeins er 1 barn)
Niðurstöður
• 17 af 91 barni sögð eiga við þroskafrávik að
stríða (19%)
– Í einhverjum tilvikum ekki skilgreind fötlun
– Sambærilegt við tölur um sértæka erfiðleika (1520%)
– Börn með skilgreinda fötlun 1-3,5%
• Kynjaskipting
– Drengir 51 (56%)
– Stúlkur 40 (44%)
Niðurstöður
• Aldur barnanna
–
–
–
–
–
–
15 ára og eldri
12-14 ára
8-11 ára
4-7 ára
0-3 ára
Vantar upplýs.
16%
20%
23%
22%
11%
8%
Börn 12 ára og eldri (36%) eiga ótvíræðan rétt til að tjá
sig en þau sem yngri eru miðað við þroska og aðstæður
Börn 15 ára og eldri aðilar máls
Niðurstöður
• Málsmeðferð
– Hlutfall bvn mála sem er áfrýjað virðist hærra en
annarra einkamála
– Seta meðdómenda í forsjársviptingarmálum
• Í 9 málum af 27 eru engir meðdómendur þrátt fyrir
áskilnað þess í lögum
• Virðist sem oftar séu meðdómendur eða dómkvaddir
matsmenn í forsjárdeilumálum en barnav.málum
Niðurstöður
• Málsmeðferðartími
– 7-645 dagar, skýrist ekki alfarið af umfangi mála
– Meðalmálsferðartími 144 dagar (27, 65, 236)
– Meðalmálsmeðferðartími dómsmála almennt að
meðaltali 268 dagar
– Flýtimeðferð bvn mála?
– Sambærilegt við rannsóknir m.a. í Bretlandi – of
langur málsmeðferðartími barnaverndarmála sem
skýrist m.a. af öflun sérfræðivitna
Niðurstöður
Sýnileiki barnsins
• Engin tilvísan til barns:
• Vísað til almennra hagsmuna
eða réttinda barns
• Sjónarmið barnsins kemur fram
• Sjónarmiði barnsins svarað
Alls
3 mál
31 mál
10 mál
21 mál
65 mál
Engin tilvísan til barns
• Það verður því niðurstaða dómsins að sóknaraðili hafi
ekki sýnt fram á, með þeim gögnum sem lögð hafa
verið fyrir dóminn, að högum varnaraðila, þ.m.t.
vímuefnaneyslu, sé þannig háttað nú, eða hafi verið
það nú um nokkurn tíma, að réttlætanlegt sé að vista
son hennar lengur utan heimilis en orðið er.
(Úrskurður U-1/2003 bls. 6).
– (4 ára drengur. Kröfu um 12 mán. vistun hafnað).
Vísað til hagsmuna/réttinda
• Gögn málsins sýni, svo ekki verði um villst, að daglegri
umönnun og uppeldi drengsins verði stefnt í verulega
hættu fari stefnda áfram með forsjá hans.....Heilsu og
ekki síst þroska drengsins sé hætta búin fari stefnda
með forsjá hans eins og málum hennar sé háttað.
Hagsmunir hans mæli því eindregið með því að stefnda
verði svipt forsjá hans og að honum verði komið fyrir í
varanlegt fóstur á heimili þar sem vel verði hlúð að
honum og réttur hans til viðunandi uppeldis og
umönnunar tryggður. Ekki megi fórna meiri tíma í
óvissu en þegar hafi verið gert. (Dómur 413/2005, bls.
8).
– (6 ára drengur. Forsjársvipting samþykkt)
Sjónarmið barns kemur fram
• .... A gefinn kostur á að tjá sig um málið. Ræddu dómendur við hana utan
dómsalar að viðstöddum talsmanni hennar og lögmönnum aðila. ... kom
fram að hún unir hag sínum vel hjá föður sínum í ... Hún sagðist vilja eiga
þar heima áfram, þekkir aðstæðurnar vel og hefur aðlagast þeim og lýsti
jákvæðum tengslum og trúnaðarsamböndum ... lýsti A mikilli ábyrgð sem
hún hafi þurft að axla langtímum saman á umönnun bróður síns og á sjálfri
sér og heimilisstörfum síðustu mánuðina sem hún bjó hjá stefndu ...
Lýsingarnar bera með sér að telpan hafi engan veginn risið undir þeirri
ábyrgð sem þessu fylgdi. ... lýsti hún því að hún hafi á þessum tíma farið að
kvíða framtíðinni, haft miklar áhyggjur af bróður sínum og fundið sig
vanmáttuga að hugsa um hann og halda uppi reglu á heimilinu ...
Skólasókn hennar og námsárangri hafi hrakað, hún hafi byrjað að neyta
áfengis og vinatengsl rofnað. Hún hafi á þessum tíma orðað það við
stefndu að hún vildi flytja til föður síns en stefnda neitað. (Dómur nr. E1025/2006, bls. 13).
– (14 ára stúlka. Forsjársviptingu hafnað)
Sjónarmiði barns svarað
• Þrátt fyrir að lagt yrði til grundvallar að vilji
stúlkunnar sjálfrar sé sá sem fram kom í skýrslu
hennar fyrir héraðsdómi verður talið að hagsmunum
henar sé best borgið með því að tekin verði til greina
krafa sóknaraðila um vistun hennar utan heimilis
varnaaðila í 12 mánuði frá 15. janúar 2008 að telja.
Verður því fallist á hana (Hæstaréttardómur
313/2008 bls. 1).
– (14 ára stúlka. 12 mánaða vistun utan heimilis samþykkt)
Niðurstöður – umræða
• Rætt er við börnin í tæpum helmingi mála
• Í þriðjungi mála „hlustað á börnin“ (t.d. minnst á
sjónarmið þeirra í niðurstöðum)
– Sjónarmið valdeflingar - skiptir ekki endilega máli
hvort allar óskir barnsins hafi verið uppfylltar heldur
að það finni að það hafi verið raunverulega hlustað á
það og sjónarmið þess tekið til umfjöllunar
– „Ef þau ákveða að ég verði hérna, þá verð ég hérna“
– Málamyndaþátttaka (tokenismi)?
• Sjónarmið yngri barna síður virt?
Niðurstöður – umræða
• Oftast fallist á niðurstöður barnaverndarnefnda
en staðfesta virðist málsrök þeirra með
utanaðkomandi mati (foreldrahæfnismat,
meðdómendur, dómkvaddir matsmenn)
– Hefur áhrif á málsmeðferðartímann
– Ólík aðferðafræði lögfræðinga og félagsráðgjafa?
• Fordæmi – það sem hefur gerst
• Líkur á skaða í framtíðinni
– Þurfa félagsráðgjafar að vera „vísindalegri?“
– Eru barnaverndarstarfsmenn hlutlausir sérfræðingar
eða hlutdrægir málsaðilar?
Niðurstöður – umræða
• Þegar ekki er fallist á kröfu
barnaverndarnefndar:
– Meðalhófsreglan - ágreiningur
– Sjónarmið barnsins ekki til staðar
– Óháð sérfræðimat vantar
– Athugasemdir við málsmeðferð (lögfræðileg
álitaefni)
Niðurstöður – umræða
• Vísbendingar um að þegar um vímuefnaneyslu foreldra
sé að ræða fái þeir foreldrar fleiri tækifæri en t.d.
foreldrar sem hafa skerta forsjárhæfni af öðrum
orsökum (t.d. eiga við geðræn vandkvæði eða
þroskaskerðingu að stríða)
• Dómarar meira hikandi við að taka afgerandi afstöðu
þegar foreldrar „geta tekið sig á“?
• Njóta börn vímuefnaneytenda minni réttinda til
öryggis?
• Eða fá foreldrar með almennt skerta forsjárhæfni færri
tækifæri eða minni aðstoð?
Niðurstöður – umræða
• Langur málsmeðferðartími vinnur gegn
börnunum
– Endurteknar skammtímavistanir
– Barnaverndarnefndir hika við að fara í dómsmál?
– Meðalhófsreglan – ólík túlkun
dómstóla/barnaverndarnefnda?
Niðurstöður – umræða
• Hlutverk talsmanna barns?
– Barnaverndarstarfsmenn
– Talsmenn
– Dómarar - meðdómendur
– Lögfræðingar
– Dómkvaddir matsmenn
– Hver á að tala við (yngstu) börnin og hvernig?
Til athugunar fyrir dómstóla
• Málsmeðferðartími
• Sjónarmið barnsins komi oftar fram og sé oftar
tekið til umfjöllunar (t.d. vísa til þess í
dómsniðurstöðum)
• Mál sé nægilega upplýst – með
utanaðkomandi sérfræðiáliti ef þörf krefur?
• Samræmi sé milli dóma að þessu leyti
Til athugunar fyrir
barnaverndarnefndir
• Hlusta á börnin frá upphafi
– Kenna þeim að tala við fullorðna
– Sjónarmið þeirra komi alltaf fram
– Læra að tala við börnin – og hlusta á þau
• Fræðilega og faglega umfjöllun
– Dómstóla og barnaverndarnefndir greinir sjaldan á
– Áhersla í málflutningi – ekki bara hvað þarf að gera heldur hvers
vegna
– Vinna með lögfræðingum – lögfræðingurinn sjái um
málareksturinn, félagsráðgjafinn um sérfræðiálitið
• Samþætting sjónarmiða = valdefling barnsins
– Hvað er barninu fyrir bestu?
– Hver er réttur barnsins?