Transcript Document

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“Бизнес” факультети
“Менежмент” кафедраси
М.П. ЮНУСОВ
«БИРЖА ВА ЯРМАРКА ФАОЛИЯТИНИ БОШҚАРИШ»
Фанидан
таыдимот
ТОШКЕНТ-2012
1-МАВЗУ: "БИРЖА ВА ЯРМАРКА ФАОЛИЯТИНИ
БОШҚАРИШ" КУРСИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ
РЕЖА
1. Биржалар ва ярмаркалар ривожланиш тарихи.
2. Товар биржаси замоновий бозор фаолияти омили
3. Товар биржасининг ҳуқуқий асослари
1. “Биржа ва ярмарка фаолиятини бошқариш” фанининг
предмети, мақсади ва вазифалари
Предмети
Мақсади
- Биржа ва ярмаркалар фаолиятини бошқариш
тамойиллари, биржа ва ярмаркаларни ривожланиши
тарихи, тараққиёти истиқболлари ва Ўзбекистан
иқтисодиётини барқарор ривожлантришда биржа ва
ярмаркалар аҳамиятини ўрганишдир.
– Фаннинг мақсади талабаларга бозор
иқтисодиёти шароитида муомала соҳасининг
асосий элементи бўлган биржа ва ярмаркалар
фаолияти чуқур ўрганиш, уларни ташкил
этиш
ва
ривожланиши
қонуниятларини
ўрганишдан иборат
Вазифалари
– намунавий ўқув дастурида биржа ва
ярмаркаларнинг тарихи, фаолиятларини
ташкил этиш тамойиллари, тараққиёти
истиқболлари
масалаларини
бўлажак
мутахассисларнинг
бакалавр
босқичида
ўргатиш вазифаси қўйилган. Худди шундай
вазифа Давлат таълим стандартларида ҳам
эътироф этилган.
Биржа ва ярмаркаларнинг тарихи
вазифалари
Биржа ва ярмаркаларнинг
ривожланиш истиқболлари
Биржа ва ярмаркалар
фаолиятларини ташкил этиш
тамойиллари
“Биржа ва ярмарка фаолиятини
бошқариш” курсининг предмети ва
вазифалари
1. Биржалар ва ярмаркалар ривожланиши
тарихи.
Биржа ва ярмаркаларни пайдо бўлиши ва ривожланиши узоқ тарихий
даврини уз ичига олиди:
Биржалар I
асрда Японияда
XIII асрда
Флоренцияда
пайдо бўлган деб
ҳисобланади.
Аммо қадим-қадимдан шарқда, хусусан ҳозирги
Ўзбекистон худудида биржа савдосининг қадимий
шакли карвонсавдоси мавжуд эди. Карвон савдоси
ўзининг ташкил этилиши ва томойиллари бўийча
биржа савдоси билан деярли бир хил эди.
биржанинг туғулиши Японияда I аср га, Қадимги
Римда I асрнинг охирига, Флоренцияда эса XIII
аср га тўғри келади. XVI XVII асрларда Европа
мамлакатларида биржаларнинг пайдо бўлиши
«Биржа» сўзи лотинча Бурса - хамён сўзидан
келиб чиққан деб ҳисобланади. Фландриянинг энг
катта савдо шахри бўлмиш Брюгге даги савдо
йиғини майдони яқинида жойлашган «Бурсе»
меҳмонхонаси хам шу ерлик машхур Зодагон Ван
дер Бурсе зоти номи билан аталган. Ушбу учта
хамён тасвири тушурилган тамға билан безалган
мехмонхонада савдогарлар бошпана топишар,
тижорат хабарларидан воқиф бўлишар ва турли
олди - сотди битимларини тўзишар эдилар.
2.Товар
биржасизамонавий бозор
фаолияти омили
- товар биржаларида барча бозор корхоналаридаги каби ҳам
маҳсулот ишлаб чиқарувчилар, ҳам биржа ва ярмаркалар
савдогарларининг иккитарафлама манфаатли тижорат фойдасини
олишга йўналтирилган тижоратнинг мустақил шакли бўлган биржа ва
ярмаркалар товар бозори инфратаркибининг
энг муҳим
элементларидан биридир.
Товар ишлаб чиқариш ва уни муомалосининг тараққиёти биржа
ва ярмаркалар ролини камаймаганини, балки аксинча ортаётганини
тасдиқламоқда чунки у товар массасини
нақд пул билан
қопланишидир.
Барчамизга
аёнки,
мамлакатимиз
мусақил
тараққиётининг
даслабки
босқичида, я’ни 1991 йилдан 2000
йилгача
бўлган
даврда
улкан
ўзгаришларни амалга оширишда асосий
э’тиборимиз
марказлаштирилган
ма’мурий-буйруқбозлик
тизимига
барҳам
бериш
ва
бозор
иқтисодиётининг
асосларини,
авваламбор,
қонунчилик
базасини
шакллантириш учун шароит яратишга
қаратилди.
Шу борада қабул қилинган ўта муҳим
қонун ва норматив ҳужжатлар қаторида
Фуқаролик, Ер, Солиқ ва Божхона
кодекслари,
“Давлат
тасарруфидан
чиқариш
ва
хусусийлаштириш
тўғрисида”, “Банклар ва банк фаолияти
тўғрисида”, “Чет эл инвеситсиялари
тўғрисида”, “Чет эллик инвесорлар
ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни
ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида”ги
қонунларни қайд этиш мумкин.
3. Биржа ва
ярмаркаларининг қарор
топиши хусусиятлари
Собиқ
иттифоқ
республикалар
ичида
биринчилардан
бўлиб
Ўзбекистонда “Биржа ва
биржа
фаолияти
тўғрисида” қонун қабул
қилинди. 1991 йилнинг
март
ойида
республикамизда
биринчи, очиқ турдаги
акционерлик
жамияти
шаклидаги
«Тошкент»
универсал товар-хом ашё
биржаси ташқил этилиб,
48 та таъсисчи ва 125 та
акционер манфаатларини
бирлаштирди.
2 – Мавзу. Биржа ва ярмаркалар
ривожланиши тарихи
1. Товар биржалари ва
ярмаркаларнинг пайдо
бўлиши
2. Биржа савдосининг
эволюцияси
3. Биржа ва
ярмаркаларининг қарор
топиши хусусиятлари
2-Мавзу. Биржа ва ярмаркалар
ривожланиши тарихи.
Режа
1. Товар биржалари ва ярмаркаларнинг пайдо
бўлиши
2. Биржа савдосининг эволюцияси
3. Биржа ва ярмаркаларининг
қарор топиши хусусиятлари
1. Товар биржалари ва ярмаркаларнинг
пайдо бўлиши
Даставвал мануфактура ишлаб
чиқаришигача бўлган улгуржи савдонинг
шакли – реал мавжуд товар биржаси пайдо
бўлди. Уни бошқалардан, аввалдан
ўрнатилаган қоидаларга бўйсунган холда
маълум бир жойда, мунтазам келишилган
вақт ва шароитлар асосида савдолашиб
савдони такрорланиб турилиши бошқа бир
савдодан фарқ қилар эди.
Карвон
аввалдан
кўзда тутилагн
режага
мувофиқ
фаолият
юритаётган
эди; Аммо
воқеалар
кескин
ўзариши
мумкин, :?
Нима қилиш
керак
Фаолиятни тугатиш
ва манзилга қайтиш
(натижасиз)
Нима қилиш
мумкин
Фаолиятни
натижали
тугатиш учун
карвондаги
мавжуд молни
“кимошди”
томойили
асосида сотиш
Карвон савдосининг биржа савдосига
айланиши
Эволюцияси

Ярмаркалар кўпроқ Европа
мамлакатлари халқлари ҳаёти
билан
боғлиқликда
ривожланган.
Чунки,
Европанинг табиий иқлими,
об - ҳавоси
одамлардан
йилнинг фақат маълум бир
вақтида,
масалан
йилнинг
нисбатан иссиқ кунларида ўз
яшаш
маконларини
тарк
этишлари
ва
кундалик
яшашлари учун зарур, ўзлари
ишлаб чиқармайдиган бошқа
молларни
харид
қилиш
имкониятини берар эди.
Ярмаркалар
Ярмарка
сўзининг
луғавий маъноси
, “Яр” – йил,
“Марка” – товар,
мол, яъни бир
йилда
бир
марттаба ташқил
этиладиган
савдо - бозорни
билдиради.
2.Биржа
савдосининг
эволюцияси


Барча биржалар борган сари халқаро
савдо марказларига айланиб борди. Реал
товарлар
бўйича
муддатли,
талаб
қилинган
товарни
маълум
нарх
ва
муддатда етказиб бериш кафолатини
берувчи, фойда олиш имконини берувчи
битимлар асосий аҳамият касб этадиган
бўлди. Бу ўз навбатида фирмалар учун ўз
ишлаб чиқариш харажатларини олдиндан
аниқлаш имконини берди, натижада ишлаб
чиқариш жараёнида
қатнашмаган
ва
фақат
кафолат
сармояси
бўлмиш
сармоянинг бир қисми бўшаб - ортиб
қолди.
Эркин
рақобат
томойилларига
асосланган,
жуда кўп сотувчилари ва
харидорлари мавжуд бозор шароитида
биржа, хили
кўпайиб бораётган товар
массасини
ишлаб
чиқарувчидан
истеъмолчига энг кам ижтимоий зарур
меҳнат ва маблағ
сарфлаб етказиб
беришига имкон яратди.
Кўпчилик
харид
операциялар
мавжуд
товарлар
бўйича
битимлардан иборат бўлар эди.
Саноат инқилоби озиқ-овқат
ва хом ашёга бўлган талабни тез
ортишига, Жаҳон савадоси хам
хажми, хам товар хилларини ўсиши
бир
хил хусусиятли
товарга
қўйиладиган
талаб
кўрсаткичларининг ортишига олиб
келди. Товар биржалари савдони
ташқил этиш, биржадан жой бериш
ва
одатдаги
савдо
харид
қоидаларини
ўрнатиш билан
чекланмай
асосий
фаолият
доирасига товар стандартларини
ўрнатиш, контрактлар
шаклнусхаларини ишлаб чиқиш, баҳо
коди, англашилмовчиликлар ечими
(Арбитраж) хамда ахборот йиғиш ва
тарқатиш
каби
ишларни
киритдилар.
1992
йилнинг июлида Республика Олий
кенгаши томонидан қабул қилинган
“Биржа ва Биржа фаолияти хакида”ги
Қонуни , биржа фаолияти, биржа товари,
таъсис
сармояси,
Таъсисчилар
доираларини,
таъсис
этилажак
биржаларни рўйҳатдан ўтказиб қайд
этиш
ва
фаолиятлари
учун
руҳсатномалар
бериш
тартибларини
аниқлаб берди.
“Тошкент” универсал биржа Марказий
Осиё ва бошқа Мустақил давлатлар
хамдўстлиги
худудидаги
биржалар
билан хамкорлик алоқаларини йўлга
қўйиб юборди, Бу эса ўз навбатида кўп
йиллар
давомида
ягона
иқтисодий
худудни вужудга келтирди.

Биржа иши амалиётида, турли
хил техника ва технологиялар синовдан
ўтди, чет эл биржалари тажрибалари
ўрганилади, брокерлик ва бошқа биржа
фаолияти мутахассислари тайёрланди.
3. Биржа ва
ярмаркаларининг қарор
топиши хусусиятлари
1991
йилнинг
март
ойида
Республикамизда
биринчи, очиқ типдаги
акционерлик жамияти
шаклидаги “Тошкент”
универсал
товар-хом
ашё биржаси ташқил
этилиб,
48
та
таъсисчилар ва 125 та
акционерлар
манфаатларини
бирлаштирди. Ташқил
этилган
йилнинг
ўзидаёк
биржа
товаробороти
3
миллиард
рублни
ташқил этди.

Республикада
биржалар
фаолиятлари
ривожланиши учун янги туртки бўлиб,
1994 йил
21 январда эълон қилинган
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
“Иқтисодий
ислоҳотларни
янада
чукурлаштириш,
хусусий
мулкчиликни
ҳимоя
қилиш
ва
тадбиркорликни
ривожлантириш чоралари ҳақида” ги
фармони майдонга чикди. Чунки ушбу
фармоннинг 11 - бандида “ Корхоналар
тассаруфида қоладиган
маҳсулотларни
сотиш бўйича товар - хом ашё биржалари
иштирокида улгуржи ярмаркалар ўтказиш
амалиёти
жорий
этилсин.
Ушбу
ярмаркаларда харид қилинган товарларни
республикадан ташкарига олиб чиқиш
учун хеч қандай руҳсатномалар талаб
қилинмайди, улар божхона тўловларидан
озод этилсин” деб эътироф этилган қисми
тадбиркорликни
ва
биржалар
фаолиятларини ривожланиши учун мухим
туртки бўлди.
Ўзбекистонда
товар
биржаларининг қарор топиши
хусусиятлари
2001
йилда
“Ўзбекистон
Республикасининг биржа ва
биржа фаолияти хакида”ги
қонунини
янги
тахрири
қабул қилинди, бу эса ўз
навбатида
биржа
фаолиятини
республикамизда
амалга
оширилаётган
иқтисодий
ислоҳот талабалари билан
мослаштириб тартибга солиш
имкониятини яратди.
Республикамизда
биржа
фаолиятига
махсус
руҳсатномлар
беришнинг
муҳим шартларидан бири
биржа
савдолашувида
қатнашувчи
хўжалик
субъектлари ягона электрон
савдо тизими билан боғлик
бўлишлари шартлигидир.
Биржа бу бозор элементи
Бозорда
товар
айрибошлашнинг моҳиятини пул
воситаси билан ифода этувчи ва
бозорни
бошқариб
турувчи
объектив
иқтисодий
қонунлар
бозор қонунлари деб юритилади.
Булар жумласига:
- Талаб ва таклиф қонуни;
- Пул муомаласи қонуни киради.
Бу
қонунлар
бозор
муносабатлари
сохасида
амал
қиладиган
қонунлардир.
Улар
объектив тарзда амал қилади.
Бозорда талаб ошса, нархни хам
оширадилар, агар пасайса, нархни
хам туширадилар.
1.
3мавзу.
товар
биржаси
–
замонавий
бозор
фаолиятининг
асосий
омилидир.
Режа:
1. Биржа бу бозор
элементи
2. Бозор иқтисоди
ривожида
биржанинг роли
3. Товар биржалари
классификацияси
тамойиллари
бозорда
савдони қайта янгилаш ва ташқилотчилиги
мунтазамлиги;
аввалдан
ўрнатилагн маълум қоидаларга риоя
қилишлилик (хар бир биржа ўз низоми, ўз савдо
коидаларига эга ва уларга қатъий риоя қилади.);
Маълум бир жойга ўрнашиб мослашганлиги;
Товарларга стандартлар ўрнатиш;
Маълум бир хил (тип) контрактлар ишлаб чиқиш;
Нархларни котировкалаш;
Мажаро - келишмовчмликларни бартараф қилишарбитраж;
Биржани ахборот сохасидаги фаолияти;
Товарни ўзи йўқлигида битим тузилиши;
Битимларни ўзига хос хусусиятлари, мукобил сотувчи
ва харидор тарафларидан амалга оширилувчи икки
тарафлама аукцион принципи;
Сифат жихатидан бир - бирини
ўрнини босувчи,
баъзида бир–бирига тўла мос келадиган бир хил
хусусиятли товарлар билан савдо қилиш;
Битимларни
чайқовчилик
характери,
савдо
қатнашчиларининг максимал юқори тижорат натижа
сари интилиши - биржа фаолиятининг иқтисодий
харакатлантирувчисидир.
Бозор элементи бўлмиш
биржа
моҳиятини
тушуниш учун уни, ўзига
хос
хусусиятларини
бирма-бир
санаб
ўтиш
керак:
фьючерс
биржасидаги
савдолар
қуйидаги
кўшимча
қирраларга
эгадирлар:
Асосий мақсад товарларни
истеъмол
қиймати
эмас
балки,
алмаштириш
қиймати
бўлган
битимларнинг
соҳталик
характери;
Мавжуд реал товар бозори
билан восита оркали алоқа
ўрнатиш (хежлаш орқали);
Биржа
вақили
бўлмиш
контрактларда
товар
истеъмол
қийматини
бутунлай
унификацияланганлиги;
Битимлардаги
қарама
қарши
агентларни
алмашинуви ва битимларни
накдсизлиги.
2. Бозор иқтисоди ривожида
биржанинг роли
1. Биржа механизми ёрдамида хомашё бозорини
ташқил қилиш:
Аввало, биржа бозорда ундан фойдаланиш билан
тўғридан-тўғри
боғлиқ
бўлмаган
талабни
таъминлайди.
2.Биржа нархларини аниқлаш ва тартибга солиш.
Биржа биржа товарларининг барча турлари
нархини аниқлаш ва тартибга солишда иштирок
этади,
биржада
талаб
ва
таклифнинг
мужассамлашуви, катта сонли битимлар тузилиши
бозордан ташқари омилларнинг нархга таъсир
этишига йўл қўймайди, уни реал талаб ва
таклифга максимал даражада яқинлаштиради.
Савдоларни
аввалдан
ўрнатилган
қоидалар
асосида олиб
бориш
Нархлар
котировкаси
Битмларниннг
чафқовчилик
характери
Товарларга
стандартлар
ўрнатиш
Биржанинг ахборт
манбаи сифатидаги
фаолияти
Юқор
и
фойда
га
интил
иш
Арбитраж
Битимлар
нинг
фиктив
харктери
3. Товар стандартларини ишлаб чиқиш, истеъмолчилар учун қулай
бўлган ва шу сабабли нисбий ликвидликка эга бўлган навларни
аниқлаш, биржа савдосига йўл қўйилган фирма маркаларини
рўйхатга олиш.
4. Аввалгидек, биржалар ўзингинг товар ўтказиш
функциясини, яъни реал товарни сотиш ва сотиб олиш
дастлаб вужудга келган функцияни бажаради.
5. Товар хомашёларига чекланган талаб нархларини
барқарорлаштириб, биржалар биржа товарларидан
бошқа товарлар ишлаб чиқариш харажатларини ҳам
барқарорлаштиради.
6.Пул муомаласини барқарорлаштириш ва кредитни
енгиллатиш. Биржа пул муомаласи сиғимини оширади,
чунки у товарлар максимал ликвидлик соҳасини
ифодалайди.
7. Томонлар ўртасида турли можаро ва
келишмовчиликларни бартараф қилиш.
8. Жаҳон бозорини шакллантириш ва унинг
фаолият кўрсатиши. Замонавий товар биржаси бу
жиҳатдан товар, фонд ва валюта биржалари
фаолиятини бирлаштиради.
9. Биржа савдоси қатнашчиларини улар
учун ноқулай нарх ўзгаришларидан
суғурталаш (хеджлаш).
•
савдони моддий-техник таъминлаш
10. Очиқ биржа савдолари ўтказиш учун
биржа йиғилишларини ташқил этиш;
Айнан:
А)биржа савдоларини ташқил этиш
Б)биржа савдоси қоидаларини ишлаб
чиқиш
В)савдони моддий-техник таъминлаш
2. биржанинг малакавий аппарати.
11. Биржа шартномаларини ишлаб чиқиш, у қуйидагиларни
қамраб олади:
биржа савдоларининг сифат тавсифномаларига талабни
стандартлаштириш
товарлар партияси ҳажмини стандартлаштириш
биржа битимлари бўйича ҳисоб-китобларга талабларни
ишлаб чиқиш.
12. Битимлар бажарилишини кафолатлаш клиринг ва
ҳисоб-китоб биржа тизимлари воситасида эришилади.
Бунинг учун биржа савдо қатнашчиларнинг бир-бирига
талаблари ва мажбуриятларини ҳисобга олиб нақд пулсиз
ҳисоб-китоб тизимидан фойдаланади ҳамда уларнинг ижро
этилишини ташкиллаштиради.
13. Биржанинг ахборот фаолияти.
Биржанинг
энг
муҳим
функцияси
биржа
нархларини тўплаш ва рўйхатга олиш, уларни
умумлаштириш эълон қилиш, мижозларга,
бошқа
турли
манфаатдор
ташқилотларга,
халқаро бозорга намуна бўйича товарлар
мавжудлиги ҳақида ахборот тақдим этиш, уни
газета, журнал, ахборот агентликларида чоп
этиш.
3.Товар биржаларининг
классификацияси тамойиллари
Савдолар предмети бўлган товарлар
тури бўйича; Нефть биржаси, Чой
биржаси, Кофе биржаси, Паҳта
биржаси, Валюта биржаси, Мўйна
биржаси ва ҳаказо.
Ташқилий ҳуқуқий
мақоми бўйича, Москва
Муниципаль кўчмас мулк
биржаси, Тошкент вилоят
кўчмас мулк биржаси.
Нью йорк Қимматли
қоғозлар биржаси –
Newyork Stock exchange.
Давлат
томонидан
мувофиқлвашт
риш
уларниг
хусусиятлари
бўйича турларга
бўлиш демакдир
Мулк шаклига қараб
Хусусий биржалар,
муниципал биржалар,
давлат тассаруфидаги
биржалар.
Жойлашиш худуди
бўйича, маҳаллий,
муниципал, Федерал
биржалар
Мақсадларига
қараб; тижорат ва
нотижорат
мақсадлар учун
тузилган биржаларга
бўлинади.
4-мавзу. Товар биржаларининг ҳуқуқий асослари ва
бошқариш ташқилоти.
Режа.
1. Товар биржаларининг бошқарув органлари
ва
уларни вазифалари
2. Товар биржаларининг бошқарувни ташқил этиш
тажрибаси
3. Товар биржаларининг ташқилий бўлинмалари
1. Товар биржаларининг бошқарув органлари
ва уларни
вазифалари
Ўзбекистон
Республикасида
товар
биржалариин
бошқариш
Ўзбекистон
Республикасининг
“Биржа
ва
биржа фаолияти
тўғрисида”ги қонуни асоида тартибга солинади.
Товар биржаларини бошкариш унинг низомида, яъни таъсис
хужжатларида ўз аксини топади. Товар биржаларини бошқариш унинг
аъзолари томонидан шунингдек, унинг ёлланган персонали томонидан
амалга оширилади. Кўпчилик биржаларнинг таъсис хужжатларида
биржа бошқарувининг олий органи Директорлар (Бошкарувчилар)
Кенгаши ҳисобланади. Кенгаш биржа аъзолар томонидан сайланади.
2.Товар биржаларининг бошқарувни
ташқил этиш тажрибаси
Ҳуқуқий жихатдан биржалар барча мамлакатда расмий
рўйхатдан ўтказилган турли ҳуқуқий шаклда барпо
этилган бирлашмалар ҳисобланадилар. Кўпинча улар,
маъсуляти чекланган жамият, ўртоклик хиссадорликакциядорлик ассосиациялари кўринишида бўлади.
Купинча
биржалар
корпорация
сифатида
фаолият
курсатиб, кайси мамлакатда жойлашган бўлсалар, ўша
мамлакат
қонунчилиги
доирасида
харакат
қиладилар.
Ривожланган мамлакатларда биржалар кўпинча фойда
олишга
интилишмай
нотижорат
макомига
эга
бўлиб
инсонпарварлик ва диний гояларга таяниб турли кучли
эътиборга молик солиқ имтиёзларига эга ташкилот сифатида
майдонга чиқадилар.
3.Товар биржаларининг таркибий
бўлинмалари
Ўзбекистон
Республика
Товар
хом-ашё
биржаси
республикамизнинг 12 вилоятида
ўз филиалларига эга бўлиб,
уларга услубий маслахат ёрдамини мунтазам курсатиб боради.
1. Тошкент шахрида, Бубур кучада жойлашган, металл,
ёгоч ва курилиш материаллари билан савдо қилувчи
майдон;
2. “Биржасеровисмарказ” очиқ турдаги акциядолар жамияти,
мижозларга қуйидаги биржа хизмат турлари курсатади;
а) Юкларни божхонада расмийлаштириш,
б) Юкларни тахтлаш, саклаш,
ортиш-тушириш ишлари
борасидаги хизматлар,
в) 26 та дуконларда майда улгуржи савдони ташқил этиш,
г) Транспорт хизматлари,
д) Ижара хизматлари курсатиш ва бошқалар.
3.Биржалараро ахборот-тахлил маркази; таркибида
а) Услубий булим , б) Брокерлар тайёрловчи, укув
курслари. 4.“Ўзаукционсавдо” хосила корхонаси,
5. Хитой халқ
республикасида
мунтазам фаолият
курсатувчи,
“Ўзбекярмаркаси” қўшма
корхонаси.
Товар биржаси бошқарувининг тахминий тузилмаси
Биржа аъзоларининг умумий йиғилиши
Тафтиш комиссияси
Биржа комитетлари
Арбитраж
комиссияси
Биржевые комитеты
Биржа правлениеси
Савдо бўлими
Котировкалар бўлими
Компьютерлаштириш
бўлими
Ахборот тахлили бўлими
Бухгалтерия
Экспертиза бўлими
Ташқи алоқалар
бўлими
Қўриқлаш
хизмати
Ҳўжалик бўлими
Биржанинг
бошқа бўлим ва
хизматилари
Ўзбекистон Рсепублика товар хом-ашё биржаси эътиборга лойиқ иқтисодий ҳўжалик
кўрсаткичларга эришди.
Биржа фаолиятида айниқса қуйидаги бўлим ва бўлинмаларнинг фаолияти эътиборга
лойиқдир;
Комиссиялар: 1. Аъзолар қабул қилиш; 2. Арбитраж; 3. Савдо этикаси; 4. Назорат-кўзатиш;
5. Операция ишлари бўйича; 6. Тафтиш; 7. Янги товарлар бўйича; 8. Ринг Савдо зали)
9. Котировкалаш бўйича комиссия.
Биржани бошкаруви аппарати бўлимлари:
1. Биржа товарлари;
2. Биржа битимлари юзасидан Ҳисоб-китоб палатаси;
3. Иқтисодий тахлил;
4. Биржа фаолиятини такомиллаштириш;
5.Ахборот-маълумот маркази;
6.Биржа фаолиятини ташқил этиш ва таъминлаш;
7. Маъмурий-хужалик булими;
8. Омбор хужалиги.
Булардан ташкари Биржа таркибий кисимларига қуйидаги бошқарув таркиблари киритилган:
Биржа Зали; 2. Электрон-ахборот таблоси; 3.Электрон ҳисоблаш тизими;
4. Телефон, телеграф, факсимил ва радио алоқа тизими; 5. Йирик оммавий ахборот
агентликлари ваколатхоналари; 6. Биржа мўзейи каби тузилмалар мавжуд бўлиб уларнинг ҳам
Ўзбекистон Республика мол хом-ашё биржасининг фаолиятни ташқил этиш ва бошқаришда
ўз ўрни ва бажарадиган вазифалари белгиланган.
5-мавзу. Биржа фаолиятини ташкил этиш.
Режа.
1. Биржа савдоси иштирокчилари.
2. Биржа операциялари залидаги савдо
жараёни.
3. Биржада савдолашиш тартиби.
1.
Биржа савдоси иштирокчилари.
Брокерлар
Правление
раиси
Кенгашнинг
масъул
аъзоси
Маклерлар
Трейдерлар
Давлат
комиссари
Кенгаш
томонидан
рухсат этилган
бошқа шахслар
1.
Биржа савдоси иштирокчилари.
Биржа савдосида операциялар залига фақат савдо қатнашчилари
киритиладилар
Уларга қуйидагилар кирадилар:
-Брокерлар - ўз хизматлари учун чегирма хак олувчи биржа
аъзолари бўлиб, улар мижозлар буюртмалари бўйича товар сотиш
ва харид қилиш бўйича савдо контрактларини тўзади.
-Даллол ёки диллер, ўз ҳисоби ёки ўз номидан биржа воситачсига
олиб берувчи , биржа аъзоси. Улар биржада ўз жойларига эа бўлиб
котировка ишларини амалга оширадилар. Уларни даромадари сотиб
олиш ва сотиш нархлари тафовутидан ва хамда валюта ва кимматли
когозлар курсларини ўзгаришидан иборатдир.
-Трейдерлар, - бу биржа аъзолари бўлиб, ўзлари учун савдо
қиладилар.
-Маклерлар (жобберлар)- бокерлардан фаркли ўларок фақат ўз
ҳисобидан ва фақат ўзи учун товар сотади ва сотиб олади. Биржада
савдони бошқариб борувчи хизматчи хам, маклер деб аталади.
-Клерклар - биржа алида турли мажбуриятларни бажариб юрувчи
хизматчи.
2.
Бирда савдо залидаги савдо жараёни
Брокерлар одатда савдо залига одатда
савдо бошланишига 30 дакика колганда
йигиладилар. Уларни хар бирини кулида
савдодаги
товарлар
руйхати,
нархи,
буюртма
хажми,
идора
ёки
омбор
жойлашган жой, товар етказиб бериш
хакидаги маълумотлар ёзилган махсус
варакалар билан таъминланган буладилар.
Хар бир товар секциясида уч маротаба бонг
урилиб
савдо
бошланганлиги
эълон
қилинади.
Даставвал маклр ушбу биржа кунида савдога қўйилган барча товарлар
рўйхатини ўқийди. Маклер рўйхатни ўқиётган пайтда битим учун зарур
товарлар топган брокерлар қўлларидаги гувоҳномаларини баланд
кўтарадилар. Маклер дарҳол товарни сотувга чиқараётган брокерлик
идора рақамини айтади. Брокер идораси вақили харакатни тасдиқламаса (
ёки шу пайтда шу ерда бўлмаса, ёки мудраб қолса) товар савдодан олиб
ташланади ва брокер биржага келмаганлиги учун биржага жарима
тўлайди.
Ундан сўнг маклер бошқа товар турига ўтади. Бутун рўйхат ўқиб бўлингач
кичик танаффус эълон қилинади. Кейин бонг бир марта урилгандан сўнг
ишнинг иккинчи қисми, брокерлар таклифларини мухокамасига ўтилади.
Хар бир брокерик таклифининг муҳокамаси икки қисмдан иборат бўлади.
Мухокаманинг
иккинчи
қисмида
секцияга
йиғилган
харидор
брокерларнинг муқобил (қарама-қарши таклифлари) мухокама қилинади.
Брокер харидорлар товар харид қилиш шартларини эълон қилади. (ёки
товарнинг бир қисмини).
Бу шартлар товар хажми ва нархи хусусида бўлади. Агар битим яна
имзоланмаса маклер сотувга қўйилган товарлар рўйхатини кейинги
позициясини мухокамасига ўтади.
3.
3. Биржада савдолашиши жараёни
1. Биржа
битимини
нг
мохияти.
2. Биржа
битимлари
турлари.
3.Биржада
брокер
хизматини
нг ўрни ва
аҳамияти
6-мавзу. Биржа битими ва
брокерлик фаолияти.
1. Биржа битимининг мохияти.
Биржа битими бу биржа (савдолашуви) савдоси даврида
биржа қатнашчилари томонидан биржа товарига нисбатан
руйхатга олинган биржа келишуви (шартномаси). Биржа
битимлари ҳуқуқий, иқтисодий ташқилий ва этик (маънавий )
томонлари билан характерланади.
Ҳуқуқий
Биржа
битимлари
характери
Этик (маънавий)
Иқтисодийташкилий
Ҳуқуқий (юридик нуктаи назардан битим фукаролик ҳуқуқ ва
мажбуриятларини урнатишга, ўзгартиришга ёки тухтатишга каратилган
харакат
тушунилади.
Биржа
битими
ҳуқуқий
тарафдан
битим
қатнашчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўз ичига олади.
Биржа битимини ташкиий томони, битим хили ва
қатнашчиларини аниқлаш ва битим тўзиш учун зарур
бўлган маълум харакатларни бажариш тартибини
аниқлаш билан бирга харакатларни аниқ хужжатда акс
эттириш билан ифодаланади.
Биржа
битимининг
иқтисодий
томони
битим
тўзишнинг асосий максади
(истеъмолчи
эхтиёжларини
кондириш, биржа товарини
сотиш, нарх урнатиш, фойда
олиш,
пул
куйиш,
чайковчилик
ва
х.к.)
ифодалайди.
Этика
(маънавият
)
томонидан биржа битимларига
ва биржа савдосига умумий
жамоатчилик
муносабатлари,
биржа
қонунчилигини
риоя
қилиниши (анъана, меъёр ва
ахлок
каби
тушунчаларни
биржа
қонунида
ифода
этилганлиги ва уни барча биржа
қатнашчилари
томонидан
бажарилиши).
Товар биржаларида тузилган битимлар
қуйидаги хусусиятларга эгадирлар:
-битим биржа товарини олди сотди шартнома (контракт) си бўлиб,
унда товар дархол ёки келишилган муддатда янги эгасига етказиб
берилиши кераклиги ифодаси;
-битим тузиш тартиби, рўйхата олиш ва расмийлаширилиши биржа
.
ҳақидаги давлат қонунчилигига ва аниқ бир биржа (ўша жойни
ўзидаги) да қабул килинган (ўрнатилган) қоидаларга мос бўлиши;
Битимлар
бўйича
кафолат
бериш
Ғайрибиржавий
битимларга
санкциялар
берилиши
Битим тузиш
брокернинг
функцияси
Битим
рўйҳатга
олинган
вақтдан
бошлаб
кучга
киради
Битим таркиби шартлари:
•товарни номланиши (ёки
номи);
•уни сифати;
• товар хажми (ёки
партияси);
•харид қилинган товар
киймати тўлов шакллари ва
нархи;
•етказиб бериш манбаи,
базаси;
•товар қабул қилинадиган
жой;
•товар етказиб бериш
шартлари ва битим
бажарилиш муддати.
Битим тузганда товарни номи,
уни хажми, сифати ,нархи, хаммага
ошкора
эълон
қилиниши
шарт,колган барча битим шартлари
тижорат
сири
сифатида
айтилмаслиги хам мумкин.
Битимлар ягона ҳуқуқий асосга
эга бўлишликлари учун хар бир
биржа
контрагентлар
орасидаги
муносабатларни
тартибга
солиш
максадида махсус коидалар ишлаб
чикадилар.
Булар
битимларни
тайёрлаш,
уларни
бажариш,
битимлар юзасидан ҳисоб-китоблар,
битимлар
бажарилиш
юасидан
жавобгарлик, ва хамда эътирозлар
ечими хакидаги коидалардир.
1 Реал
(мавжуд)
товарлар
юзасидан
битиладиган
битимлар.
2.Биржа
битимлар
ининг
турлари
Реал
(мавжуд)
товар
юзасидан
битиладиган
битимлар
қуйидагиларга
булинади:
Реал
товарларни
дархол
етказиб
бериш
бўйича
битимлар;
Форвард
битимлари,
маълум
муддатдан
сунг
етказиб бериш шарти билан;
Бартер битимлари;
Турли
ўзаро
келишилган
шартлар билан битиладиган
битимлар.
2 Реал
товарсиз
битимлар.
Форвард битимлари
ўз навбатида, Товон
(залог) ли битимлар ва
мукофотли битимларга
булинади.
Товонли битимлар
эса, харид битимлар ва
сотув битимларга
булинади.
•Спот
битими –дарҳол етказиб бериш шарти билан
битиладиган биржа битимлари.
•Форвард – реал товарни олди-сотда битими бўлиб, товар
маълум муддат ичида харидорга етказилади.
•Фьючерс битими- товарни келажакда етказиб бериш
хуқуқили олди-сотди стандарт контракти- мажбурияти.
•Опцияли битим- келажакда етказиб бериш ҳуқуқили ёки
товарни маълум нархларда сотиш ёки товарни етказиб
бериш контракти.
•Кафолатли битимлар- биржа битимлари бажарилишини
кафолатлаш учун бирон- бир тавон (задатка) бериладиган
битим бўлиб у, ўз навбатида яна 2 хил сотиш ва сотиб
олиш битимларига бўлинади.
Битим турлари
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Биржа ва биржа фаолияти хакида”ги
қонунида белгиланишича, Брокерлик
фаолияти
биржа
воситачилиги
фаолиятининг мухим қисми бўлиб,
унинг мазмуни; Мижоз ҳисобидан ва
номидан биржа битимлари тўзиш;
Биржа воситачиси номидан ва мижоз
ҳисобидан; Мижоз номидан, биржа
воситачиси
ҳисобидан
битимлар
тўзиш
ҳуқуқига
эга
биржа
хизматчиси.
 Брокерлик
фирмалари, хусусий,
тадбиркорлик корхоналари бўлиб,
масъулияти
чекланган
жамият,
хамкор
корхона(товарищество),
шахсий-хусусий корхоналар шаклида
бўлишлари мумкин.
Брокерлик
фирмалари
юридик
(ҳуқуқий)
шахс
макомига
эга
булмасликлари, бирон-бир корхона,
ташқилотнинг
таркибий
қисми
бўлишлари хам мумкинлиги
3.Бирокерлик
хизматининг ўрни
аҳамияти
ва
Одатда
брокерлик
хизматлари
фаолиятлари
қуйидаги
функцияларини
бажаришга
йуналтирилган булади:
Биржада буюртмачи буюртмаси
бўйича биржа битимлари битишда
биржа
воситачилигини
амалга
ошириш (фақат етарли даражадаги
малакага
эгалиги
хакидаги
гувохномаси
ва
аттестати
мавжудлигида).
Биржадан
ташкаридаги
воситачилик
яъни
биржадан
ташкарида
битилаётган олди-сотди
шартнома-битимларида воситачилик
қилиш;
Биржа
ва
маркетинг
фаолиятларии
юзасидан
турли
маслахатлар бериш, зарур тижорат
ахборотини йигиш;
Битилган битимлар бўйича зарур
хужжатларни расмийлаштириш;
Ўзбекистон Республикаси амалий
қонунлари ва меъёрий хужжатларга
зид бўлмаган бошқа функцияларни
бажариш имкониятига эгадир.
Брокерлик
фирмалар
хизматининг ахамияти айникса,
фонд биржаларида каттадир.
1.Мижозлар акциялар сотиб
олиш чогида, шубхали шахслар
хизматидан
фойдаланиб,
бетайн-беқарор нархларда эмас,
балки шу кунги савдоларда
шаклланган нархларда обрули
акциялар
харид
қилиш
имкониятига эга буладилар.
2. Корхоналар, фукороларни
буш
ётган
жамгарма
пул
маблағларини
кимматли
когозлар бозорига фаол жалб
қилиш
эвазига
миллий
иқтисодни
ривожлантириш
имкониятларини
янада
оширишга хизмат қилади.
Биржа фаолиятида
брокерлик хизматидан
фойдалиниш мижозларга
қуйидаги имтиёзларни
беради.
Ўз
шахсий
харажатларини
оширмай
туриб, савдо операциялари
хажмини
сезиларли
даражада
усишига
эришиш;
•
Юкори малакали савдо
персонали
хизматидан
фойдаланиш
имконияти
пайдо булади;
•
Савдо операцияларига
брокерлик
фирмалар
хизматини
жалб
этиш,
хизмат
харажатларини
савдо хажмидан маълум
процент
миқдорида
ҳисоблаш
имкониятини
беради.
•
7-мавзу. Фьючерс биржалари.
Режа
1. Фьючерс биржанинг ўзига хос
хусусиятлари.
2. Функционал механизмлар.
3. Фьючерс бозори.
1. Фьючерс биржанинг ўзига хос
хусусиятлари.
Фьючерс биржа савдоси реал мавжуд товарлар
биржасидан қуйидагилар билан фарк қилади;
битимларни фиктив (товарсиз) характери, фақат 1-2 %
битимлар товар етказиб бериш билан якунланади,
қолганларида нархлар тафовути тўланади халос, реал
мавжуд товар бозори билан хежлаш билангина
боғлиқлик, товар нархи ва етказиб бериш муддатидан
ташқари
контракт
шартларини
тўла
унификацияланганлиги, контракт сотувчи ва харидор
ўртасида эмас, балки ҳисоб палатасида рўйҳатдан
ўтказилганлиги учун фьючерс битимлар товарларсиз
битилиб, хам реал товар, хам валюта, хам акция
индекслари, хам фоиз ставкалари юзасидан бўлиши
мумкин.
2.Функционал механизмлар.
Хежлаш
бу,
мавжуд товарлар
бозоридаги нарх
(таваккалчилиги)
калтисликларида
ги баҳони тушиб
кетишини олдини
олиш максадида
фьючерс
бозордан
фойдаланишга
асосланган
харакатни
ифодаси
фьючерс
биржада
битилган битим
айни шу товар
юзасидан
мавжуд товар
биржасида
битиладиган
битимнинг “
дебоча бошланиши” ёки
ўрнини босувчи
битим деб
тушуниш хам
мумкин;
хом ашё истеъмолчиси
Октябрь ойида керак
буладиган хом ашёни
октябрь
ойида
нарх
кутарилиб кетишидан
қўқиб,
олдиндан
октябрь ойида етказиб
бериш шарти билан
фьючерс
контрактни
сотиб олади,… кейин
мавжуд товар сотиб
олаётганда
фьючерс
контракти
йўқ
қилинади,
Бажарилиши
техникаси
бўйича икки хил
Хежлаш
мавжуд;
1. Киска
Хежлашфьючерс
контрактлар
ини сотиш;
2.2.
Узун
Хежлаш–
фьючерс
контрактларни
сотиб олиш.
Хар кандай
Хежлаш битими икки бўғиндан
иборатдир; биринчи бўғинда фьючерс контракти
бўйича
позиция очилади, иккинчи бўғинда
тескари битим билан шу позиция (маълум товар
етказиб бериш мажбурияти) ёпилади.
3. Фьючерс бозори
Фьючерс биржалари энг самарадор ва контракт шартлари
доимо бажариладиган бозордир самарадорлик фючерс
битимларни соддалиги ва тезлигидадир.
Нарх
таваккалчиликлари
калтисликлари
қуйидаги
хилларга булинадилар.
•Захиралари мавжуд товарлар
нархлари бўйича;
•Яримтайёр
махсулотлар
нархлари бўйича;
•Булажак
(Ишлаб
чиқарилаётган)
махсулот
нархлари бўйича;
•Катъий нарх билан сотиб олиш
шартномалари;
•Катъий
нарх
билан
сотиш
шартномалари;
•Товар
ишлаб
чиқарувчилар
ўзлари учун хом ашё харид
қилишлари учун ( келажак
харид
нархлар
таваккалчилигини ўз зиммасига
оладилар.
Таваккалчилик даражасини
пасайтириш усули қуйидаги
хусусиятларга эга булмоги
керак:
Осон (енгил) амалга
оширилиши;
Корхона бошқарувидаги
шаклланган енгилликни
бўзмаслиги;
Нарх таваккалчилигини,
кредит таваккалчилиги
билан алмаштирмаслиги;
Хаддан ташкари кимматга
тушмаслиги керак.
Биржа ўз функцяларини бажариш учун маълум
шароитлар бўлишини таъминлаш керак:
операциялар амалга ошириладиган хоналарнинг
жихозланганлиги;
алоқа ва ахборот воситалари;
тез ва самарали битим тўзиш имконини берувчи
тартиб ишлаб чикиш;
битимлар самарадорлигини таъминловчи клиринг
тизимини жорий этиш ;
амалдаги қонунчиликка мос бозорнинг хамма
қатнашчилари томонидан бажариладиган коидалар;
самарали фьючерс контрактлари.
Фьючерс бозори учун зарур
шароитлар
8-Мавзу. Фонд биржалари
Режа
1. Қимматли қоғозлар бозори
2. Бирламчи қимматли қоғозлар бозори
3. Иккиламчи қимматли қоғозлар бозори
1. Қимматли қоғозлар бозори
 Хар хил турдаги қимматбаҳо
қоғозларнинг пайдо бўлиши қимматли
қоғозлар олди - сотдиси ушбу қоғозлар
бозорини бошланишига олиб келди.
Асосий маъно шундаки, бу бозорда
сотилган ва сотиб олинган қоғоз
мулкдорлик ҳуқуқи ва шу мулк
баъдалидан маълум даромад олиш
ҳуқуқини берар эди. Ана шу ҳуқуқ
қоғозда мужассамланган бўлади.
Қимматли қоғозлар бозор
 -бирламчи,
қимматли
қоғозлар,яъни
эмиссияси
вақтида пайдо
бўлган бозор ;
 -икқиламчи,
қимматли
қоғозлар,
яъни
бозорда
қайта
(хатто бир неча
марттаба)
сотиладиган
қимматли
қоғозлар.
Қимматли қоғоз бозори турлари
Бирламчи
фонд
бозорида
акциядорлар жамиятлари, хукумат
муниципиал
ташқилотлари
томонидан
чиқарилган
янги
қимматли
қоғозлар
жойлаштирилади.
Фондли кийматни хамма олади:
якка
тартибдаги
инвесторлар,
молия-кредит институтлари, пенсия
фондлари, давлат муассасалари ва
корпорациялари,
сугурта
компаниялари. Инвестиция қилувчи
фондлар ва қимматли қоғозларни
жойлаштириш
билан
(хукумат
облигацияларидан ташкари) одатда
эмиссия
синдикатларини
барпо
қилувчи
инвестицион
банклар
шуғулланадилар.
2.Бирламчи фонд
бозори.
Инвестиция банки рахбарияти
жамият
рахбарияти
хамкорлигида
мобилизация
қилиниши зарур бўлган пул
миқдорини,
муомалага
чиқарилиши
мулжалланган
қимматли
қоғозлар
хилини,
уларни
чиқариш
ва
жойлаштириш
усулларини
аниқлаб оладилар.
Кўпгина холларда инвестиция
банклари
янги
чиқарилган
қимматли қоғозларни хаммасини
сотиб олиб, кейинчалик ўзлари
кайта
сотадилар.
Бундай
холларда акциянерлик жамият ва
инвестиция банклари ўртасида
эмиссия битими имзоланади.
Битта инвестиция банкига янги
чиқарилган акциялар миқдори хаддан
ташкари куплик қилган холларда,
банк бошқа инвестиция банклари
билан эмиссия синдикатлари тузиши
мумкин. Бундай синдикатлар икки
хил принципда харакат қилишлари
мумкин. Биринчиси (куп таркалган)
алохида
ҳисоб
принципи,
бунда
синдикат аъзолари сотган қисми ва
хиссалари
доирасидагина
масъулдирлар.
Масалан янги чиқарилган 100 млн
сум акцияни 20 % сотиш учун битим
имзоланган булса фирма фақат 20
млн сумлик миқдордаги акциялар
учунгина жавобгар, шунинг учун 20
млн сумдан ташкари акциялардан
келадиган даромаддан хеч канча
хисса ололмайди.
2.Бирламчи фонд
бозори.
Иккинчи принципда, синдикат аъзоси
хам ўзини хиссаси, хам ушбу
синдикатнинг бошқа аъзолари
хиссалари учун маъсулиятни ўз
зиммасига олади, бу умумий ҳисоб
принципидир.
Агар асосий эмиссия синдикатлари
чиқарилган хамма чиқарилмани ўзлари
сотиш имкониятлари булмаса, улар
фирма фонд диллерларидан иборат
сотиш гурухини тўзадилар, эмиссия
синдикати аъзоларидан фаркли уларок
гурухлар когозларни сотиб олмайди ва
ўз зиммасига хеч кандай молиявий
жавобгарлик олмайдилар ва фақат
синдикат томонидан ёки ўзлари
аниқлаган миқдорда янги чиқарилма
хиссасини маълум маржа мукофот –
тўлов эвазига сотиб берадилар.
Икқиламчи бозор эса аввал
чиқарилган қоғозларни олдисотди битимлари. Улар фонд
биржаларида ёки биржалардан
ташқарида амалга
оширилиши мумкин.
Фонд биржалари ва биржадан
ташқаридаги қимматли
қоғозлар бозорлари бирбирларини узвий
тўлдирсаларда, бир вақтни
ўзида ўзаро рақобатчидирлар.
3. Иккиламчи
қимматли
қоғозлар бозори
Фонд
биржасида
биржа
жараёнини
принципиал
ташқил қилиш қуйидаги
кўринишга
эга
бўлади:
биринчи босқич - қимматли
қоғозлар сотиш ва сотиб
олишга
буюртмаларни
расмийлаштириш
ва
рўйхатга олиш, иккинчи
босқич
–
буюртмаларни
биржа савдосига киритиш ва
биржа савдоси жараёнида
битим тузишда уни бажариш,
учинчи босқич – биржада
биржа битимини рўйхатга
олиш ва битимлар бўйича
ҳисоб-китоблар.
Фонд биржасида битимлар
Касса битимлари
оддий
Муддатли битимлар
Битим тузиш
механизми
бўйича
маржали
Нарх
белгилаш
усули бўйича
Ҳисоб-китоб
усули бўйича
Кун нархи
оддий
шартли
пролонгациял
анган
Ой
бошидаги
нарх
Жорий бозор
нархи
Муайян санадаги
нарх
6-чизма. Фонд биржасида битиладиган битимларнинг асосий турлари.
Ой
ўртасидаги
нарх
Битим
тузилгандан
кейин
белгиланган
кунлар ўтгач
9-мавзу. Валюта биржалари.
Режа.
1. Халқаро валюта тизими.
2. Валюталар курслари.
3. Валюта операциялари.
1. Халқаро валюта тизими
Валюталарни бир - бирига таққослаб мувофиқлаштириш
биринчи жаҳон иқтисодий инқирозигача 1929 -1933 йил яъни
олтин пул муомаласи тизимиинг қўлланишига қадар зарурияти
йўқ эди. Бу олтин пул тизими доирасидаги муносабатлар ўз-ўзини
мувофиқлаштирувчи эди. Чунки миллий валюта бирликларини
эркин олтинга алмаштириш мумкин эди. Амалда ҳақиқий дунё
пули сифатида олтин юрар эди. Валюта курслари бу шароитда
жуда осон аниқланар эди, яъни пул бирлигидаги олтин миқдори
эътироф
этилган
эди.
Валюта
операцияларини
мувофиқлаштиришга
биринчи
марттаба иккинчи жаҳон уруши охирларида харакат қилинди.
1944 йили БМТнинг Бредттон-вуд даги валюта молия
анжуманида халқаро валюта жамғармаси ва валюта тизимининг
қуриш принцплари хақидаги битим ишлаб чиқилди ва имзоланди.
Бреттон-Вудз системаси принциплари
•пул
бирлиги асосида олтин ётган ва
коғоз
пуллар
олтинга
эркин
алмаштирилган:
•олтин стадарт ўрнига қатъий чекланган
олтин шиорли стандарт ўрнатилди:
•олтинга эркин алмашув ҳуқуқи фақат
АҚШ доллари ва Англия
Фунтстерлинги учун сакланиб колинди.
Валюта барқарорлигини ушлаб туриш учун махсус қарз ҳуқуқи-СДР
(Speciale Drive Rite) тизими
СДР-халқаро валюта жамғармаси қарори билан барпо
қилинган ва амалга киритилган махсус шартномавий пул.
Халқаро валюта жамғармасига аъзо давлатлар махсус ҳисоб
рақамлари очилиб, Халқаро валюта жамгармаси - ХВЖ ўз
сармояларига мутаносиб равишда ўз хиссаларини СДРда
олдилар. СДР фақат ҳисоб - китоб бирлиги сифатида муомалада
бўлиши кўзда тутилган бўлиб маълум бир шароитда миллий
валютага айлантирилиши мумкин. 1981 йил 1-январидан ХВЖ
СДРни содалаштирилган ўртача ўлчанган валюта халтаси
асосидаги курсини жорий қилди. Бу ўртача оғирликдаги валюта
хатасининг 42 % - АҚШ доллари, 19% немис маркаси, хар бири
13% Француз франки, Англия фунт-стерлинги ва Япония
иенасидир. Валюталарни солиштирма оғирлиги бу валюталарни
халқаро савдо ва тўловлардаги солиштирма оғирликларига
тенгдир.
ХВЖ
расмий
маълумотларида
СДРдан
фаол
фойдаланади.
СДР хар йили ХВЖ томонидан котировка қилинади
2.Валюталар курслари.
Валюта курси бу – олди-сотди битимларида
бир мамлакат пул биригининг бошқа мамлакат
пул бирлигида ифодаланган нархидир. Бундай
нарх эркин бозор шароитларида белгиланган
валютага талаб ва таклифдан келиб чиққан
ҳолда ёхуд мамлакат ҳукуматининг ёки унинг
бош молия-кредит органи, одатда марказий
банки томонидан қатъий тартибга солинадиган
қарор билан белгиланиши мумкин.
Валюта қиймати асосан валюта курсининг
фақулодда ошиб кетишига йўл қўймасликка
интиладиган
молия-кредит
органлари
раҳбарлиги остида эркин бозор кучларининг
ўзаро алоқалари орқали белгиланади.
валюталар котировкаси
Турли банклар амалиётида икки хил котировка:
тўғри ва тескари котировка қўлланади. Тўғри
котировкада
хорижий
валютанинг
қатъий
белгиланган
маълум
бир
қисми
миллий
пул
бирликларида ифодаланади. Буюк Британия ва
қисман АҚШда қўлланадиган тескари котировкада
миллий пул бирлиги хорижий пул биликларида
ифодаланади.
Валюта
операцияларини
амалга
оширувчи банклар валютани турли курсларда сотиб
олади ва сотади. Банклар хорижий валютани миллий
валютада сотадиган курс (хорижий валютада тўлов
ҳужжатлари) сотувчи курси, харид қиладиган курс
эса – харидор курси деб аталади. Улар ўртасидаги
фарқ
банкнинг
валюта
операциялари
бўйича
файдасини ташқил қилади.
Кросс-курслар бу – икки
хил валюта ўртасидаги нисбат
бўлиб,
уларнинг
учинчи
валютага нисбатан курсидан
келиб чиқади.
Масалан,
агар Лондон банки Германия
маркаларини АҚШ долларига
сотадиган
бўса,
кўриниб
турибдики,
у
кросскурслардан фойдаланади.
Жаҳон
бозоридаги
операцияларда кўпинча АҚШ
доллари
билан
кросскурслардан
фойдаланилади,
чунки АҚШ доллари нафақат
асосий
захира
валютаси,
балки
кўплаб
валюта
операцияларида
битимлар
валютааси ҳам ҳисобланади.
Ҳар қандай кросс-курсни
исталган пайт хорижий
валюталарнинг миллий
валютага
нисбатан
курсидан
ҳисоблаб
чиқиш
йўли
билан
осонгина олиш мумкин.
 Битта валютанинг турли
бозорлардаги курслари
эса унчалик бўлмасада,
фарқ
қилади,
бу
уларнинг
валюта
арбитражи
асосида
доимий
тексиланиши
сабабли рўй беради

Кросс-курс
3.Валюта операциялари
Валюта битимлари бу — белгиланган санада шартнома курси
бўйича битта
валютадаги
қимматли қоғозларни
бошқа
валютадаги
қимматли
қоғозларга
айирбошлаш
бўйича
операциялардир.
Валюта операциялари қуйидаги турларга тақсимланади:
• касса ёки нақд операциялар («спот» битимлари), бунда харидор
сотувчидан хорижий валютани (хорижий валютадаги тўлов
ҳужжатларини) миллий валютада тўлов амалга оширилгандан
сўнг дарҳол олади ёки бунда чет элга тўловлар унинг буйруғи
бўйича телеграф ўтказмаси орқали 2 кундан кечикмаган ҳолда
ўтказилади;
• муддатли операциялар (форвард битимлар), бунда хорижий
валютанинг олдиндан белгиланган муддатда бу муддатнинг
якунида битим тузилган пайтдаги қайд қилинган курс бўйича
олди-сотдиси амалга оширилади;
• «своп» операциялари, улар икки хил – нақд ва муддатли
битимларни бирлаштиради;
• арбитраж операциялари, бунда битим қатнашчилари фойда
олиш мақсадида турли валюта бозорларида валюта курсларидаги
фарқлардан фойдаланади.
Валюта операцияларнинг турлари
А)Касса битими бу – бугунги кун нархларида амалга ошириладиган битим, бу ерда
битта валюта икки кунлик муддат ичида бошқа валютаани сотиб оилш учун
фойдаланилади. Касса битимларида фойдаланиладиган курс касса курси деб аталади. У
банк экранларида ва газеталарда кўрсатилади.
Б)Комиссион тўловлар ва «своп» операциялари
«Своп» валюта операциялари бу – белгиланган муддат ўтгач сотиб олиш мажбурияти
билан хорижий валютани «спот» шартларида миллий валютага сотиб олишдир.
Операциялар марказий ва тижорат банклари томонидан ҳалқаро ҳисоб-китоблар учун
зарур бўлган валютаани харид қилиш, валюта захираларини диверсификациялаш
жорий счетларида белгиланган қолдиқларни қўллаб-қувватлаш мақсадида амалга
оширилади.
«Своп» фоизли операцияларида битим томонларидан бирининг қатъий белгиланган
ставка бўйича тўловлар олиш эвазига бошқа томонга ўсиши ёки пасайиши мумкин
бўлган LIBOR ставкаси бўйича фоизлар тўлаш мажбурияти кўзда тутилади. Ссуда
капиталлари бозорида конъюнктурани аниқроқ башорат қилган битим қатнашчиси
ютиб чиқади.
Кўп ҳолларда «своп» операциялари олтин билан ўтказилади. Бу ҳолатда қимматбаҳо
металл белгиланган муддатда уни қайта сотиб олиш шартларида, бироқ ўртача фоиз
ставкасини қамраб олган ҳолда «спот» шартларида сотилади. «Своп» операцияларини
марказий банк ўтказади, бу унга олтин захираларини амалда камайтирмасдан туриб,
тўлов баланси тақчиллигини молиялаштириш учун кредит олишга имкон беради.
10 – мавзу FOREX валюта бозори
Режа
1.
FOREX бозори ҳақида тушунча
2.
FOREX бозорининг хусусиятлари
ва унга таъсир этувчи омиллар
3.
FOREX да валюта операциялари
учқун битимлар битиш шартлари
1.
FOREX бозори ҳақида тушунча
Конверсия операцияларига нисбатан инглиз тилида Foreign
exchange operations қисқача FOREX ёки FX атамаси қабул
қилинган. FOREX, том маънодаги бозор эмас. Унинг бирон - бир
маркази йўқ. FOREX да савдо телефон алоқа
ёрдамида ва
компьютер тизими терминаллари воситасида амалга оширилади.
FOREX бозоридаги жорий ҳолатга таъсир этувчи бош омил,
давлатлараро сармоя - капталнинг ҳаракати заруратидир. Валюта
операцияларининг энг кўп ҳажми айни давлатлараро конверсия
операцияларига тўғри келади.
FOREX
бозори
турли инвесторларни ҳам ўзига тортади,
кейинги йилларда профессионал инвесторларнинг бозордаги
нуфузи анча ортди. Бу бозорнинг барча қатнашчилар, жумладан
хусусий тадбиркорлар учун хам боробар ҳуқуқий асос
яратилаганлиги
хусусий тадбиркор - инвесторларнинг FOREX
бозоридаги сони барча қатнашчиларга қараганда сезиларли
даражада ошган.
FOREX хусусиятлари:
ликвидлилик, яъни конверсия операцияларини амалга ошириш кафолати – ҳар
бир операция албатта охирига етади, очилган позиция албатта ёпилади ва у ёки бу
натижа билан тугатилади;
- барча бозор қатнашчилари учун қатнашиш имкониятининг юқорилиги, FOREX да
савдолар ҳафтада 5 кун, суткасига 24 соат давомида амалга ошириш имконияти
натижасида қатнашчи исталган воқеалар ривожига ўз таъсирини кўрсата олиши;
- Савдоларнинг эгилувчан тизимда ташқил этилганлиги. Инвестиция менежерлари у
ёки бу позицияни оча туриб, ўз харакатларини ҳоҳлаган
вақтда
амалга
оширишлари мумкинлиги;
- Битимлар учун тўловлар стратегиясининг эгилувчанлиги, талаб ва таклиф
ораларидаги тафовутдан бошқа ҳеч қанақа харажатнинг йўқлиги;
- FOREX бозорининг йўналтирилганлиги, валюталар харакатларини аниқ ва
тушунарли кўсаткичлар - графиклар ёрдамидла кўриниб туриши. Бозор
қатнашчилари истаган вақтда етарли вақт мобайнида( 5 дақиқалик, 15 дақиқалик, 1
соатлик, 4 соатлик, 1 кунлик, 1 ҳафталик, 15 кунлик, 1 ойлик ва йил чоракли ва
йиллик графикларининг доим компьютер тизимида мавжудлиги ва узлуксиз
янгиланиб бориши)
валюталар курсларини мониторда кузатиб боришлари
имкониятининг барча учун тенглиги;
- маржа миқдорининг пастлиги. FOREX бозоридаги кредит - “елка” миқдори фақат
мижоз ва банк ёки брокерлик фирмаси ораларидагина келишилганлиги, мижозга
кам маблағ билан бозорга кириш имкониятини беради. Одатда трейдерлар учун
кредит “елка” 1/1, 50/1, 100/1 нисбатларда берилиши мумкин.
•



Валюта
бозорининнг
йирик
қатнашчиларининг
конверсия
операциялари
Йирик
инвестиция
лойиҳаларини амалга
оширилиши зарурияти
Сайёҳлик
хизмати
учун
валюта
айрибошлашнинг
зарурияти
2.Форекс бозорининг
хусусиятлари ва унга
таъсир этувчи омиллар
Биринчидан,
FOREXда
валюталарнинг
курслари
мамлакатлардаги
иқтисодий
кўсаткичлар;
Мамлакалардаги
сиёсий,
ижтимоий вазият;
Жойлардаги
техноген,
табиий
офатларнинг
келиб
чиқиш
эҳтимоли;
Иккинчидан,
бозор
қатнашчиларининг қайси валюта
билан ишлашни уларнинг ўзлари
ҳал қиладилар ва оимлларнинг
ўзаро алоқаларнинг мушкуллигига
қараб, валюта курсларини таҳлил
этиш ва прогнозлашлари мумкин.
Монитордаги
техникавий
таҳлил – графиклар ўзида валюта
курсларига
таъсир
этувчи
омилларни яққол кўсатиб туради.
Банк
Дилинг
фирмаси
Трейдер
Валюта
жуфтлиги
ФОРЕКС Бозори
“Instant Excecution” “Зудлик билан ижро
этилишии”ни
билдиради
3.Форексда
валюта
операциялари
учун битимлар
битиш
шартлари.
«Исполнение по
запросу»
технологияси
ФОРЕКС
технологиялар
и
ФОРЕКСда Трейдерлар учун мавжуд
имкониятлар
битимлардаги
позицияни
очиқ қолдириб
–
“ташлаб”
қўйиш
Ҳохлаган
консальтинг
хизматидан
фойдаланиш
имконияти
трейдерни
қониқтирувчи
фойда”Take
profit” ёки
”Stop loss”
зарар
чегарасининг
мавжудлиги
Дилинг
фирмасининг
ёрдам
елкасининг
мавжудлиги
11-мавзу. Бозор тизимида савдо
уйлари ва уларнинг моддий техника
базаси.
Режа
1. Биржа
савдосида
савдо
уйларининг
ахамияти.
3. Биржаларнинг
асосий
фондлари.
2. Савдо
уйлари
классифи
кацияси
•рақобатбардош
1. Биржа савдосида савдо
уйларининг ахамияти.
 Дунёдаги
савдо уйларининг
асосий
максадлари
қуйидагилар :
 воситачилик
операцияларини
ижобий
такомиллаштириш
ва
кенгайтириш асосида ташки
иқтисодий
алоқаларни
фаоллаштириш;
 жаҳон товар бозорларидаги
конъюнктура ўзгаришларига
тезлик билан жавоб чора
ишлаб чикиш;
товарлар
ишлаб чиқариш ва сотувини
ташқил қилиш;
кичик
ва
ўрта
фирмаларини
бирлаштириб улардаги товарлар
сотувини молиялаштириш;
реклама маркетинг хизматлари,
изланишлари
харажатлари
ва
муомала
харажатларини
камайтириш ;
мижозларга
кенг
куламда
қўшимча хизмат кўрсатиш билан
билан
олди-сотди
жараёнини
бойитиш;
ишлаб чиқариш таркибига таъсир
кўрсатиш жумладан, бу ишни
савдо
сармоясини
ишлаб
чиқаришга
инвестиция
қилиш
орқали амалга ошириш.
2. Савдо уйлари
классификацияси
Ташқилий
ҳуқуқий макоми
Харакат кулами;
Савдо
операциялари
таснифи билан.
Фаолият тасниф,
яъни максади;
Алоқалари
шакли;
СССР Министрлар Советининг
1990 йил 20-июлдаги 712рақамли СССР худудида
хорижий валютага чакана
савдо хизматини янада
такомиллаштириш қарори
3. Биржаларнинг асосий фондлари.
Биржа
ва
биржа
тизими
корхоналарининг
моддий
техника
манбалари уларнинг асосий, айланма
фондлари ва ҳамда бошқа турдаги
мулкларидан иборат бўлади.
Биржаларнинг
асосий
фондларига иморатлари,,
иншоатлари, транспорт,
комуникация- компьютер
воситаларини киритиш
мумкин.
айланма маблағлари манбалари қуйидагилар
хисобига шаклланади:
Биржа савдоси қатнашчиларининг аъзолик
бадаллари (таъсис ва йиллик бадаллари);
Бир маротаба савдо қилиш хуқуқини берувчикириш толовлари;
Биржа битимларидан йиғиладиган йиғим
тушумлар;
Товар варрантлари савдосидан тушган тушумлар;
кредит-қарзларидан тушадиган фоиз тушумлари;
бошқа қонуний тақиқланмаган тушумлар.
Биржа тасарруфларидаги товар заҳираларини
ҳам киритиш мумкин.
12- Мавзу: Ярмарка фаолиятини ташқил
этиш.
Режа
1. Ярмарка фаолиятининг мохияти ва
эволюцияси.
2. Ярмарка фаолиятининг ўзига хос
хусусиятлари.
3. Ярмаркаларда савдолашув турлари ва
вазифалари.
1.
фаолиятининг
3. Ярмарка
Рақобат-бозорни
тартибгамохияти
солувчи ва
куч
эволюцияси.
Ярмарка савдоси кенг истеъмол товарлари ва
саноат техника махсулотларини киска муддатли,
вақти-вақти билан кайтарилиб турувчи, олдиндан
намуналарини куриб, танлаб олиш оркали амалга
ошириладиган хамда олди-сотди контрактлари
тузиш билан якунланадиган улгуржи савдонинг
туридир.
Ярмарка фаолиятини принциплари ташқил этиладиган хар
бир
ярмарка
кургазмаларнинг
тузилиши
ва
фаолиятларини ташқил этилиши максадлари билан
чамбарчас боғлиқликда олиб борилади.
1641 йилдаёк Подшох Иван Федорович фармони
билан Макарьев ибодатхонаси ( Нижний Новгород
шахри якинида) деворлари якинида Биринчи Бутун
Русия савдо ярмаркаси ташкил этилган эди.
Х1Х асрнинг бошларида яна бир машхур Ирбит ( Перм
губерниясида) йирик ярмаркаси пайдо бўлди. Бу
даврда
Сибирияда олтин казиш саноати гуркираб
ривожланиши билан эътиборни ўзига тортди ва бу ўз
навбатида
ярмарка
фаолиятини
ривожини
тезлаштирди.
Семипалатинск
Туркистон
1.
Узоқ
тарихий
илдизга
эга
1643
йилда павйдо бўлган
ярмаркалар
3.
Марказий
Осиёни
хужалик
тараккиёти
йилларида вужудга келган
ярмаркалар
каторига
Кизилурда,
Сувсамир
ярмаркалари
2. 19асрнинг охири 20
асрни
бошларида
Приживальск атрофида
пайдо бўлган ярмаркалар
Ярмарка
фаолиятини
кайта
туғулиши
Россияда 1991 йилга
тўғри келади
2. Ярмарка фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари
қуйидагилар:
Намойиш этилаётган намуналар бўйича товарларни
улгуржи сотиш;
Савдони маълум муддатда такрорланиб туриши;
Аввалдан савдо утказиш жойи ва муддатини келишиб
олиниши;
Бир вақтда сотувчи ва харидорларни савдода оммавий
қатнашишлари.
1. Ихтисослашган ва универсал ярмаркалар
2. Тармоқ ва тармоқлараро ярмаркалар
3. Худудий ва халқаро ярмаркалар
Ярмаркаларнинг вазифалари
•Минтакавий, халқаро, миллий ва мавзувий кургазмаярмаркаларни ташқил этиш;
•Мамлакатимиз ва хорижий фирмаларга хамкорлар топиш
ва хамкорлик алоқа, контрактлар тузишга кумаклашиш;
•Ташки савдо, информация, маслахат, маркетинг ва экспортимпорт операциялар имзолаш ва ижро этиш бўйича хизмат
турларини курсатиш;
•Мамлакатимиз илгор технология, илм-фан, ишлаб
чиқариш-саноат сохаларидаги ютукларни информация ва
реклама таъминотини амалга ошириш;
•Халқаро кургазма ва ярмаркаларда мамлакатимиз саноат
ишлаб чиқарувчиларини иштирокини ташқил эиш;
•Кенг спектрли божхона хужжатларини расмийлаштириш,
транспорт-экспедиция хизмати, сугурта, банк операциялари
ва бошқа хизмат турларини курсатиш.
13-Мавзу Ярмарка фаолиятини ташқил этиш
тарихи ва ривожланиши тамойиллари.
1. Ярмарка
фаолиятини
ташқил этиш
максад ва
вазифалари.
2. Халқаро
ярмарка
савдоси
маркази
ташқил
этишнинг
шартшароитлари.
3. Халқаро
ярмарка
савдоси
маркази
фаолиятига
куйиладиган
асосий
талаблар.
1.
Ярмарка фаолиятини ташқил
максад ва вазифалари.
этиш
Ярмаркада товар ишлаб чиқарувчи ва савдогар ( ёки истеъмолчи) бир бирлари
билан учрашиб, тўғридан - тўғри, мустахкам алоқалар ўрнатишлари учун асос
яратиш .
Ярмаркаларнинг асосий вазифаси улгуржи савдони ташқил этиш орқали,
мамлакатимизда изчил олиб борилаётган иқтисодий илоҳотлар талабларига мос
чора –тадбирларни амалга ошириш кўзда тутилган:
- Халқаро, миллий, худудий, мавзувий, кургазма-ярмаркаларни ташқил этиш ва
ўтказиш;
-Хорижий ва махаллий фирмаларга мамлакат ичкарисида, хорижда хамкорлар
излаб топиш ва ишчан алоқалар ўрнатиш;
- Импорт-экспорт контрактлари имзолаш ва ижроси юзасидан консалтинг,
маркетинг, информация, ташки савдо ва бошқа хизмат турларини кўрсатиш;
- Ватанимиз фани, саноати, технологияси энг яхши ютукларини информация ва
реклама таъминотини амалга ошириш;
- Мамлакатимиз товар ишлаб чиқарувчилари ва тадбиркорларини халқаро
ярмарка ва кўргазмаларда иштирок этишини ташқил этиш;
- Мижозларга турли хилдаги, кенг кўламдаги қонун билан тақиқланмаган барча
хизма турларини кўрсатиш.
2. Халқаро ярмарка савдоси маркази
ташқил этишнинг шарт-шароитлари.
- Кургазмали-ярмарка савдо тизимининг ривожланмагани;
-мамлакатимиз хужалик субъектларининг хорижий
хамкорлари билан марказлаштирилган мунтазам
алоқаларини урнатилмаганлиги;
- мавжуд кургазмали-ярмарка савдоси инфратаркиби
томонидан курсатилаётган хизмат даражасининг пастлиги;
- мамлакатимиз хужалик субъектларини ташки иқтисодий
фаолиятларини жадаллаштириш зауррияти;
- мамлакатимизга саноат барча тармокларини
ривожлантириш учун хорижий инвестициялар,
технологияларни жалб этиш ;
- республикамиз бозорига турли хил зарур, ўзимизда йўқ
махсулотларни келтириш учун шароит яратиш;
- мамлакатимиз саноатининг баъзи тармокларини экспортга
йуналтирилганлик даражасининг пастлиги ва бошқалар
3. Халқаро ярмарка савдоси маркази фаолиятига
куйиладиган асосий талаблар.
-Ярмарка-кургазма
инфратаркиби, мижозлар бош
талабларини
кониктирувчи
ва
ўз
эгасига
фойда
келтирувчи объект (маҳсулот) бўлиши керак.
- инфратаркиб мамлакатимиз саноат ишлабчиқарувчиси
ва уларни хорижий хамкорлари ўртасидаги савдовоситачилиги фаолиятида минтакавий кўламдаги ўз
ўрнини тўла тўлдириши керак.
- инфратаркиб ракаботбардош бўлиши, ўз мижозларига
жаҳон
андозаларига
мос
хизматлар
кўрсатишни
таъминлаши керак.
- инфратаркиб товар ва хизматлар тахчиллигига
тускинлик қилиши ва рақаботчилик мухитини вужудга
келтириши керак.
Ярмарка савдоси комплекси ўз тассарруфидаги техник
ва технологик қувватларни комплекс асосий фаолияти
билан
боғлиқ
бўлган
барча
операцияларни
бажарилишини таъминлаши зарур;
14- мавзу: Замонавий ярмаркалар ва халқаро
савдони ташқил этиш.
РЕЖА
1. Ярмарка ва кургазмаларни ташқил
этишнинг янги даврдаги ўзига хос
хусусиятлари.
2. Кишлок хужалиги махсулотлари ярмаркси
ва кургазмалариннг ўзига хос хусусиятлари.
3. Замонавий ярмаркаларда савдолашувнинг
аукцион тури ва аукционли савдони ташқил
этиш.
4.Ўзбекистон Республикасида халқаро пахта
ярмаркаси
5. Халқаро саноат ярмаркаси ва кoперацион
биржа
1. Ярмарка ва кўргазмаларни ташкил этишнинг янги
даврдаги ўзига хос хусусиятлари.
Ярмарка ва кўргазма савдоси, савдо
қатнашчилари
хохиш-истакларига,
мамлакатда олиб борилаётган иқтисодий
ислоҳотлар, истисодий ва сисёсий хаётда юз
бераётган анъана ва йўналишларга мувофиқ
бозор шароитида мухим ҳўжалик субъекти
сифатида фаолият кўрсатиши мўлжалланган.
Хусусан ярмарка, кўргазмаларда, биржа ва
аукционларда улгуржи савдонинг самарали
усулларидан фойдаланиб мунтазам иштирок
этиш,
тижорат
фаолиятининг
барча
йўналишларида
пешкадамлик
қилиб
боришдир.
Биринчидан қишлоқ ҳўжалиги
маҳсулотларининг кўпчилиги тез
бузилувчи маҳсулотлар турига кириб,
дархол истеъмол қилишни ёки қайта
ишлашни талаб этилиши
2. Қишлок
ҳўжалиги
маҳсулотлар
и ярмаркси
ва
кўргазмалар
иннг ўзига
хос
хусусиятлари
Деҳқончилик маҳсулотлари
ярмаркасини, а) Мева
сабзавотлар ярмаркаси;
б)Техник хом рошё ( Паҳта,
зиғир, каноп, ёғли, дуккакли
ва бошқалар) маҳсулотлари
ярмаркалари
Чорвачилик маҳсулотлари ярмаркаси кўпинча
ута ноёб зотлик чорвалар ( Отлар, сигир, кора
мол, чучка, парранда, куён ва бошқа)
кўргазмалари ва анъанавий йиллик мавсумий
махсулдор чорвалар кўргазма-ярмаркалари
3. Замонавий ярмаркаларда савдолашувнинг
аукцион тури ва аукционли савдони ташқил
этиш.
Аукционга қабул қилинган товарлар партия (Лот)
сифатига караб сортларга ажратилади, хар бир
партиядан намуналар олиниб уларга махсус рақамлар
бериб белгиланади, сунг уларни катологлари чоп
этилиб, аукционга олиндинрок келиб товар билан
танишувчи потенциал харидорларга жунатилади.
Аукциондаги савдолашув одатда, ё ким ошди савдоси,
ёки нархни пасайиб бориши (Голланд аукциони) усули
билан характерлидир. Нархни аста секин ошиб
бориши имо-ишора ёки “бакириб” малга оширилади.
Энг юкори ёки сотиш учун розилик берилган энг паст
нарх белгиланган даража –оптимал нарх юзага
келгунча савдошашув давом эттирилади ёки сотувчи
ўз товарини сотувдан олиши билан савдо тугалланади.
Очиқ аукцион савдо одатда 4-5
кун давом этади. Савдо инглиз
тилида олиб борилади, хар 1,52 соатда аукционатор
(аукционни олиб борувчи
клерк-хизматчи алмашиниб
туради. Аукционаторни унг ва
чап тарафларида аукцион
зални, маълум сектор булакларга бўлиб олиб
кўзатувчи ходимлархизматчилар жойлашиб
кузатадилар. Аукцион
жараёнида биринчи бошлангич
нархни махсус комиссия
томонидан белгиланган лимит
нархдан бошланади. Сотувчи
ўз холича нарх куйиш ҳуқуқига
эга эмас, у фақат ўз
ваколатлари доирасида
аукцион учунгина масъулдир.
Савдо тугаганидан сўнг
аукцион
фаолиятини
ўтказган
ташқилот
бухгалтерия ва валютаТаклиф
инфляциясизарур
бу,
молия бўлими
мамлакат
товар
барча иқтисодиётида
хужжатларни
ва
хизматлар таклифининг
тайёрлаб
беради.
Сотилган натижасида
товар, товар
камайиши
товар
катологини
маълум
ва
хизматлар баҳоларининг
варрағи пайдо
(шубўлади.
товарга
ошишидан
тегишли) бухгалтерияга
жўнатилади,
у
ерда
харидорга чек ва товар
спецификацияси, (харид
қилинган
лот
рақами
ёзилган) берилади.
4. Ўзбекистон
Республикасид
а халқаро пахта
ярмаркаси
Президентимиз Ислом Каримовнинг
пахтачиликни ривожлантиришга оид
фармон ва қарорлари ижросининг
амалдаги самараларидандир. Давлатимиз
раҳбарининг бу соҳадаги сиёсати
барқарор ишлаб чиқариш ҳажмларини
сақлаш ва пахтамизининг халқаро
савдоси учун рақобат муҳитини яратишга
асосланган.
Халқаро экспертлар фикрича,
ан’анавий ярмаркани ўтказиш учун
йилнинг энг қулай, я’ни пахта
толаси бозорида савдо фаоллашган
пайти танланган. Унда бевосита
иштирок этиш хорижлик
ишбилармонларга ўзбекистонлик
ҳамкорлар билан тўғридан-тўғри
алоқаларни кенг йўлга қўйиш ва
янада мустаҳкамлаш имконини
беради. Бундай ҳамкорлик эса
юксак самаралар бериши табиий.
5. IV Халқаро саноат ярмаркаси ва
кoперацион биржа
Халқаро саноат ярмаркаси ва Кооперация
биржаси (ХСЯКБ) тарихи Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 12.11.2007
йилдаги ПФ-3937-сонли “Ички тармоқ ва
тармоқлараро саноат кооперациясини янада
кучайтириш тўғрисида”ги фармойишига
мувофиқ ташқил этилган Республика
саноат ярмаркаси ва Кооперация биржасини
ўтказишдан бошланади.
ХСЯКБнинг асосий мақсадлари ва вазифалари
Иқтисодиётнинг реал
сектори корхоналарига
қайта ишланган хомашё,
материаллар ва бутловчи
қисмлар, тайёр
маҳсулотларни ишлаб
чиқаришда ва етказиб
беришда узоқ муддатли
хўжалик алоқаларини
ўрнатишда, шунингдек
тармоқ ичидаги,
тармоқлараро ва халқаро
кооперацияни
ривожлантириш
Иқтисодиётнинг реал сектори
корхоналарига қайта ишланган
хомашё, материаллар ва
бутловчи қисмлар, тайёр
маҳсулотларни ишлаб
чиқаришда ва етказиб беришда
узоқ муддатли хўжалик
алоқаларини ўрнатишда,
шунингдек тармоқ ичидаги,
тармоқлараро ва халқаро
кооперацияни ривожлантириш
асосида янги маҳсулот
турларини ўзлаштиришда
кўмаклашиш;
хорижий ҳамкорлар билан экспортимпорт келишувларини кўпайтириш
орқали маҳаллий товарлар ва
хизматларни экспорт қилишнинг
бозор принциплари ва
механизмларини ривожлантириш;
саноат
комплекси
учун ҳудудий
бозорга
самарали
маҳаллий ва
хорижий
технологияларн
и, материаллар,
ускуналар ва
жиҳозларни
олиб кириш ва
тарғиб қилиш;
хорижий харидорлар ва
Ўзбекистон Республикасида
маҳсулот ишлаб чиқаришни
ташқил қилишни мўлжаллаётган
потенциал хорижий
ҳамкорларни жалб қилиш.
ХСЯКБнинг асосий мақсадлари ва вазифаларининг қисқача ифодаси
Иқтисодиёт
корхоналарига узоқ
муддатли хўжалик
алоқаларини
ўрнатишда, тармоқ
ичидаги,
тармоқлараро ва
халқаро
кооперацияни
ривожлантириш
Корхоналар
имкониятлари
доирасида янги
маҳсулот турларни
ишлаб чиқаришни
ўзлаштиришда
кўмаклашиш;
маҳаллий товарлар ва
хизматларни экспорт қилишнинг
бозор принциплари ва
механизмларини
ривожлантириш;
Мамлакатимимз
саноат
комплекси учун
ва борзори
янги
технологияларн
и олиб кириш
ва тарғиб
қилиш;
Ўзбекистон
Республикасида маҳсулот
ишлаб чиқаришни
ташқил қилишни
мўлжаллаётган потенциал
хорижий ҳамкорларни
жалб қилиш.
ХСЯКБ ўтказиш босқичлари
Йилнинг биринчи ярмига тўғри келадиган илк
босқичда
ҳудудий
ва
саноат
ярмаркалари
ўтказилади. Бу ярмаркаларда,
одатда, жорий йил
учун шартномалар ва саноат маҳсулотларининг янги
турларини
ўзлаштириш
бўйича
дастлабки
келишувлар
тузилади.
Иккинчи босқичда – ХСЯКБ ўтказилиши пайтида,
юқорида ўтказилиши пайтида, юқорида
зикр этилган
келишувлар маҳсулот етказиб бериш бўйича
шартномаларга айланади ва
ишлаб чиқарувчиларнинг
кейинги
йил
учун
буюртмалари
портфелини
шакллантиради.
ХСЯКБ ўтказишни режалаштириш
босқичлари
Биринчи босқич - кўргазма иши бошланишидан олдин ўз маҳсулотингиз
ҳақида ҳар томонлама тўлиқ а ишончли маълумотларни тайёрлаш;
- ўз стендингизга потенциал харидорларни жалб қилишнинг аниқ ва
самарали йўлларини аниқлаб олиш;
- тегишли тарзда ходимларни танлаб олишни ташқил қилиш ва уларни
кўргазмада ишлаш учун мақсадли равишда тайёрлаш;
-кўргазмада эришилган натижаларни оператив қайта ишлаш ва таҳлил
қилишни ташқил қилиш ва б. Кўргазмада қатнашишдан максимал
даражада фойда олиш учун ишларни қуйидаги босқичларда амалга
ошириш тавсия қилинади: Биринчи босқич – олдин ўтказилган бошқа шу
каби кўргазмалар ҳақида имкон даражасида тўлиқ маълумотларни
тўплаш.
Иккинчи босқич – экспозицияни тайёрлаш. Бу кенг қамровли тушунча ўз
ичига бир қанча жуда муҳим параметрларни қамраб олади, жумладан:
- сизга керак бўладиган майдон ўлчамларини аниқлаштириш;
- стендингизнинг жойлашиш ерини ва уни безатиш йўлларини белгилаб
олиш;
- кўргазмада қатнашиш шартларини аниқлаштириб олиш;
- зарур бўладиган асбоб-ускуналар ва экспонатларни етказиш йўллари
ва вақтини аниқлаш.Ипота кредити
ХСЯКБ
ўтказишни
режалаштириш
босқичлари
Хатарларини
камайтириш
тадбирлари
Учинчи босқич – ташриф
буюрувчилар билан
бевосита мулоқот олиб
боришга жавобгар
ходимларни танлаб олиш.
Кўргазма ва ярмаркаларда
иштирок этиш сизнинг
маҳсулотингиз харидорлари
билан тўғридан-тўғри
алоқаларни ўрнатиш
имкониятини вазияти
беради.
рақобатчилик
Корхонанинг кўргазмадаги
муваффақияти ёки
муваффақиятсизлиги кўп
жиҳатдан унда ишловчи
ходимлар ишига боғлиқ
бўлади.
Тўртинчи босқич ўз стендингизда
ташриф буюрувчиларни қабул
қилиш билан боғлиқ. Буни икки
хил йўл билан амалга ошириш
мумкин:
а) биринчидан, бу олдиндан
режалаштирилган ва вақти
белгиланган учрашувдир. Одатда
бундай учрашув олдиндан таниш
бўлган мижоз билан ўтказилади.
(Хужжатлар, музокаралар хонаси,
стол ва ҳ.к., олдиндан тайёрлаб
харажатлар
қўйилиши
лозим). даражаси
б) иккинчи ҳолатда учрашув
ҳақида олдиндан келишилган
бўлмайди, аммо ташриф
буюрувчи сизни қизиқтиришини
ва у билан суҳбат фойдали
бўлиши мумкинлигини сезиб
турасиз.и
ХСЯКБ ўтказишни режалаштириш босқичлари
Бешинчи босқич –
кўргазмага мос
равишда эсдалик
совғаларини тайёрлаш.
Улар албатта реклама
билан бирга бўлиши
керак. Бундай
совғаларга мисол қилиб
ручкалар, блокнотлар,
калит занжирлари,
папкалар ва
ҳоказоларни келтириш
мумкин. Лекин уларда
албатта сизнинг
фирмангиз белгиси ва,
имкони бўлса, контакт
реквизитлари бўлиши
керак.
Олтинчи
босқич
–
кўргазмани
ўтказиш
давомида
ўтказилган
учрашувлар
натижаларини
умумийлаштириш. Стенд
ёнида ишлаш қуйидаги
қатъий
ва
ўзгармас
қоидага
асосланган
бўлиши керак: ҳар бир
учрашувдан маълум бир
натижа олиниши керак!
Яъни учрашувлар бўйича
қайдлар
шу заҳотиёқ
расмийлаштирилиши ва
кун
охирида албатта
умумлаштирилиши
лозим.
ХСЯКБ ни якунлаш
Кўргазма
тугаганидан
3-5
кун
ўтгандан
кейин, ушбу қайдлар
асосида
ва
ҳали-ҳануз
янги
таассуротлар
асосида
кўргазма
натижалари бўйича қисқача таҳлилий
умумлаштирилган
маълумот
тайёрланиши талаб қилинади.
ХСЯКБ ни якунлаш
Унда кўргазма натижалари
(муваффақиятлар
ва
йўл
қўйилган хатолар), кўргазма
натижаларидан кейинчалик
фойдаланиш
ва
ишларни
давом
эттириш
бўйича
тадбирлар
режаси
акс
эттирилади.