Transcript PODSTAWY TEORII KULTURY (1)

PODSTAWY TEORII KULTURY (1)
CZŁOWIEK I KULTURA
• Poznanie kultury ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia
człowieka
• W najwcześniejszych naukach o kulturze (etnologia,
etnografia) przedmiotem badań były ludy pierwotne,
przedpiśmienne (trzeba przy tym zauważyć, że „piśmienność”
stawała się tu kategorią wartościującą, stawiającą daną
zbiorowość „wyżej” lub „niżej” w hierarchii i w stopniu
zaawansowania. Takie ustalenie przedmiotu zainteresowań
nauk o kulturze dowodzi, że chciano kulturę badać niejako in
statu nascendi, w momencie „zerowym” – co było oczywistym
błędem metodologicznym: żadna kultura – biorąc pod uwagę
nasze dzisiejsze przekonania – nie znajduje się w momencie
„zerowym”
ZAINTERESOWANIA PIERWSZYCH BADACZY
KULTURY
• Obecnie na określenie nauk badających kulturę
częściej stosuje się nazwę antropologia kultury,
podkreślając w ten sposób, że finalnie bada się tutaj
człowieka, a nie tylko jego wytwory materialne i
niematerialne
• W XX wieku antropologia kulturowa wkracza w
dziedziny zjawisk odróżnianych od natury, a nawet
często jej w przeszłości przeciwstawianych
(wyobrażenia, wzorce zachowań społecznych, mity,
obyczaje i zwyczaje)
Kultura (z łac. colere = "uprawa, dbać, pielęgnować,
kształcenie") – termin ten jest wieloznaczny, pochodzi
od łac. cultus agri ("uprawa ziemi"); interpretuje się go w
wieloraki sposób przez przedstawicieli różnych nauk.
Kulturę można określić jako ogół wytworów ludzi,
zarówno materialnych, jak i niematerialnych:
duchowych, symbolicznych (takich jak wzory myślenia i
zachowania). Kultura to przekształcanie w wyniku
ludzkich działań pewnego stanu przyrody w inny,
bardziej pożądany przez człowieka. Tym samym kultura
zostaje przeciwstawiona naturze, jest ładem
narzuconym naturze przez jednostki i zbiorowości.
Ze słowem „kultura” wiąże się także łacińskie słowo
cultus, czyli kult: czynność skierowana albo na bogów,
albo na przodków
KULTURA/CYWILIZACJA
Pojęcie „kultury” wywodzi się z obszaru rolnictwa (cultura agri
– kultura roli, zastąpione później przez cultura animi – kultura
ducha). Po raz pierwszy nowoczesne zastosowanie pojęcia
"kultura" pojawiło się w 1688 roku, użyte przez Samuela von
Pufendorfa w pracy De iure naturae et gentium, gdzie
zamieścił słowa takie jak: cultura czy cultura animi na
oznaczenie wszelkich wynalazków wprowadzonych przez
człowieka (takich jak ubranie, język, moralność kierowaną
przez rozum i obyczaje, instytucje społeczne, polityczne i
zasady sprawiedliwości regulujące ludzkie działania według
wskazówek rozumu). Takie racjonalistyczne podejście do
kultury było mocno propagowane w oświeceniu
KULTURA/CYWILIZACJA (2)
Pojęcie „cywilizacji” zrodziło się z kategorii administracyjnych
(civilis – społeczny, obywatelski; civitas – miasto)
Pierwotnie terminu "cywilizacja" używano w odniesieniu do
materialnych i instrumentalnych aspektów kultury ludzkiej,
rozpatrując je w kategoriach technologii, nauki i podziału
pracy. Cywilizacje były z reguły hierarchiczne i zurbanizowane.
W tradycyjnym kontekście ludzie „cywilizowani" odróżniali się
w ten sposób od „barbarzyńców", od ludzi „dzikich" i
„prymitywnych", tymczasem w obecnym rozumieniu odróżnia
się w ten sposób „ludzi cywilizowanych" od ludów tubylczych i
plemiennych
KULTURA/CYWILIZACJA (3)
•
Po raz pierwszy w XVIII wieku posłużył się terminem „cywilizacja” Victor Dymirovo
–używał go jako rzeczownika odczasownikowego pochodzącego od „obyczaić”
(czynić „obyczajnym”). Cywilizacja miała więc oznaczać pewien kierunek zmian
ludzkości, odnosiła się do wzorca postępu społecznego i technologicznego,
oznaczała oświecenie.
•
Podobne koncepcje głosił w połowie XIX w. François Guizot. Cywilizacja jest to
kategoria tożsama z postępem, który ma dwa wymiary:
społeczny – wiąże się z rozważaniem postępu jako poprawy warunków życia,
poziomu umieralności, długości życia (kraj dominujący: Anglia);
intelektualny – ewolucja intelektualna – nastawienie na wiedzę i moralność,
przyrost dobra w życiu człowieka (kraj dominujący: Niemcy).
•
Guizot twierdził, że we Francji obie wersje postępu są realizowane. Wg niego
postęp cywilizacyjny dokonuje się nie tylko w wymiarze społecznym i
intelektualnym, ale również na różnych poziomach kultury, np. narodowym,
ponad-narodowym
KULTURA/CYWILIZACJA (4)
•
Edward Burnett Tylor – autor pierwszej antropologicznej definicji kultury –
pojmował kulturę jako cywilizację – jest ona całością, która obejmuje wierzenia,
sztukę, prawo, moralność, etc. Zwracał uwagę na wyliczający charakter kultury.
Zakładał, że między kulturą a cywilizacją nie istnieje żadna różnica
•
Robert McIver – zwrócił uwagę, że cywilizacja jest domeną, dziedziną realizowania
wartości uniwersalnych, instrumentalnych i zobiektywizowanych, traktowanych
jako środki do osiągania konkretnych celów, zaś kultura to przestrzeń autoteliczna,
która obejmuje działania istotne dla samych kultur. Konsekwencją tego podejścia
jest wyróżnienie kultury symbolicznej (sztuka, wiedza, religia, zabawa)
•
Jean Maritain – w dziele Religia i kultura z 1937 roku uznał, że kultura ma szerszy
zakres i odnosi się do życia rozumnego i moralnego, zaś cywilizacja do życia
politycznego i organizacyjnego
KULTURA/CYWILIZACJA (5)
• Philip Bagby – zaproponował, aby terminu „cywilizacja”
używać w odniesieniu do miasta, a terminu „kultura” do wsi.
Cywilizacja to pewien wyższy typ kultury. Termin „cywilizacja”
byłby sprowadzony do ogółu dóbr materialnych, a kultura
wiązałaby się z duchową twórczością człowieka, z zespołem
osiągnięć niematerialnych. Cywilizacja to wielkie społeczności,
które posiadają wspólne, charakterystyczne cechy; to
najogólniejsza forma życia zbiorowego – pewien zestaw kultur,
które charakteryzuje wspólnota losu
KULTURA/CYWILIZACJA (6)
• Oswald Spengler – postrzegał problem cywilizacji i kultury przez pryzmat
losu wartości duchowych. Uważał, że nie ma ludzkości, czy cywilizacji, są za
to kultury – ograniczone, niezależne, niepowiązane ze sobą całości, które
wyposażone są w unikalne cechy. Zadaniem badacza jest wydobywanie
tych cech/różnic.
• Spengler wskazał osiem wielkich kultur, które wyróżnił w dziejach:
babilońska,
egipska,
chińska,
•
hinduska,
•
meksykańska,
•
antyczna,
•
zachodnioeuropejska,
•
rosyjska
KULTURA/CYWILIZACJA (6)
•
•
•
Według Spenglera kultury, podobnie jak organizmy, przechodzą analogiczny cykl życia od
narodzin do śmierci, zatem śmierć kultury jest nieuchronna.
Cykl życiowy kultury wg Spenglera:
narodziny – moment, w którym duch ożywia kulturę, rodzaj duchowego tchnienia w
rzeczywistość;
rozkwit – realizacja ducha kultury (np. kultura grecka została ożywiona i rozkwitła dzięki
duchowi apolińskiemu), kultura taka charakteryzuje się twórczą werwą, płodną wiosną;
śmierć – schyłek kultury, czyli jej przejście, degeneracja w cywilizację, która pozbawia ją
ożywiającego ducha.
Cywilizacja to kultura, która utraciła duszę, miejsce duszy zajmuje intelekt, miejsce ludu –
masa, miejsce ojczyzny – kosmopolityzm, miejsce serca – pieniądz, miejsce państwa społeczeństwo, miejsce wsi – miasto. Cywilizacja wg Spenglera to kultura wielkich metropolii,
które zabijają cnoty i prowadzą do upadku prowincji. W dziele „Zmierzch Zachodu”
przedstawił przyczyny, dla których cywilizacja zachodnia dożywa swoich dni. Jego poglądy
stanowiły podłoże dla postawy katastroficznej, która przejawiała się w filozofii i sztuce
europejskiej w pierwszych dekadach XX wieku.
KULTURA/CYWILIZACJA (7)
•
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Podobne do spenglerowskich koncepcje pojawiają się w pracach polskiego historyka i
historiozofa Feliksa Karola Konecznego (1862-1949). Najdobitniej wyraża ja pochodząca z
1935 roku książka „O wielości cywilizacyj” (tłumaczona także na Zachodzie). Koneczny
wyróżnił siedem istniejących do dzisiaj cywilizacji:
arabską,
bizantyńską
bramińską
chińską
łacińską
turańską
żydowską
W poszczególnych cywilizacjach różnie kształtują się relacje jednostki i zbiorowości, inny jest
stosunek do władzy i Boga. Koneczny kategoryzuje je jako relacje gromadnościowe i
personalistyczne
Katastroficzną wizję przyszłości kultury (i cywilizacji) zachodniej kreślił inny polski filozof i
historiozof: Marian Zdziechowski (1861-1938). Zagrożenie widział on w ekspansji Wschodu i
bolszewickiej Rosji, a także różnych form nacjonalizmu. Z Konecznym łączyła go wrogość
wobec wszelkich totalitaryzmów.
KULTURA/CYWILIZACJA (8)
• Przedmowę do książki Konecznego napisał Arnold Joseph Toynbee –
wyszedł od zdefiniowania pojęcia „cywilizacji” – jest to najmniejsza,
samotłumacząca się jednostka badań historycznych, każdy kraj jest częścią
cywilizacji.
• Toynbee wprowadził mapę kulturalną świata – wyznaczył ponad 20
cywilizacji, z których większość zakończyła swój żywot i zostało ich 5:
zachodnia,
prawosławna,
muzułmańska,
hinduska,
dalekowschodnia
O różnicach między cywilizacjami decydują względy religijne i duchowe,
m.in. koncepcja Boga i relacji między nim a ludźmi
KULTURA/CYWILIZACJA (9)
•
Ze Spenglerem łączyło Toynbee’go przekonanie, że cywilizacje przechodzą, jak żywe
organizmy, trzy fazy rozwojowe:

narodziny – wiążą się z mechanizmem zw. challenge and response (wyzwanie i odpowiedź) – cywilizacja powołuje się do życia, gdy ma do pokonania naturalną lub historyczną
przeszkodę. Dzięki wynalazczości jednostki mogą odpowiadać na wyzwanie

rozwój – następuje kiedy cywilizacja jest ożywiana przez twórcze jednostki. Cywilizacja
wymaga przywództwa, elity, władzy – chodzi tu o przywództwo duchowe, religijne. Na
dynamikę wpływa stosunek między elitą i nietwórczą większością, która ma wybór:
posłusznie wykonywać zalecenia elity lub stawić jej opór. Gdy załamuje się ta relacja dochodzi
do schyłku cywilizacji.

śmierć –długotrwały proces, który Toynbee opisał na przykładzie cywilizacji rzymskiej;
spowodowały ją zamieszki, utworzenie państwa uniwersalnego, pojawia się kościoła oraz
barbarzyńców, masy, która nie chce się podporządkować.
Różnica między Toynbee’m i Spenglerem polegała na tym, że pierwszy nie traktował
cywilizacji jak „samotnych wysp”, ale jak zespół wzajemnie na siebie oddziałujących struktur
lub systemów. Dlatego też Toynbee uważany jest po części za prekursora dyfuzjonistycznej
teorii kultury.
KULTURA/CYWILIZACJA (10)
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Jedną z nowszych teorii dotyczących cywilizacji jest ta, którą sformułował Samuel
Huntington w książce „Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego”.
(1996). Wyraził w niej pogląd, że po zakończeniu „zimnej wojny” miejsce sporów
ideologicznych i politycznej rywalizacji przyczyną konfliktów staną się względy
kulturowe i cywilizacyjne. Huntington wyodrębnił następujące cywilizacje:
Cywilizacja zachodnia
Cywilizacja prawosławna
Cywilizacja latynoamerykańska
Cywilizacja islamska
Cywilizacja hinduistyczna
Cywilizacja chińska
Cywilizacja afrykańska
Tereny zamieszkałe przez wyznawców buddyzmu
Cywilizacja japońska
Byłe kolonie brytyjskie na Karaibach
Państwa „samotne”