Transcript Potop szwedzki

Kamil Szymbor
II e 2007/08
Potop szwedzki to określenie
szwedzkiego najazdu na Polskę w 1655
roku w czasie II wojny północnej
(1655-1660) i formalnie kończy ją
pokój w Oliwie zawarty w 1660 roku.
Wojna ta prowadzona była nie tylko
przez Szwecję, w czasie wojny
zmieniały się zarówno sojusze, jak i siły
obu stron. Była ona kontynuacją
wcześniejszych wojen prowadzonych
przez Rzeczpospolitą, miała także
swoje korzenie w sporze o tron Szwecji
zapoczątkowanym jeszcze przez króla
Zygmunta III Wazę.
Co znamienne pokazała ona słabość Rzeczypospolitej, gdzie
szwedzkie sukcesy możliwe były m.in. dzięki współpracy
samych Polaków, którymi kierowały często różne motywy.
Choć ostatecznie najeźdźcy zostali wyparci z kraju, to koszt
zawartych układów był wielki, a zniszczenia materialne i
kulturowe są widoczne do dziś.
Geneza
Po europejskiej wojnie trzydziestoletniej Szwecja zyskała silną
pozycję na południowych wybrzeżach Bałtyku, miała wielkie
bezczynne armie i puste kasy królewskie. Sprawą zasadniczą dla
Szwedów stało się więc m.in. zdobycie łupów na żołd dla
licznego wojska. Takim łatwym łupem wydawała się być
Rzeczpospolita Obojga Narodów, wyczerpana po wojnach z
Kozakami Chmielnickiego i Rosją.
Dodatkowo Szwedom sprzyjał fakt zaangażowania wojsk
Rzeczypospolitej w wojnę polsko-rosyjską.
Poza tym Szwedzi kontrolowali handel na prawie całym
wybrzeżu Bałtyku, prócz Pomorza, więc zajęcie całego
wybrzeża i uczynienie z niego morza wewnętrznego
pozwoliłoby Szwedom na rozszerzenie wpływów z handlu.
Na wzajemnych stosunkach cały
czas ciążyły roszczenia polskich
Wazów do tronu szwedzkiego.
Wazowie polscy oprócz tytułu "król
polski", używali na pieczęciach i
dokumentach, tytulatury królów
Szwecji. W takich okolicznościach
Hieronim Radziejowski, niegdyś
potężny magnat w Polsce, później
wydziedziczony i skazany na banicję
i śmierć, udał się do króla
szwedzkiego Karola X Gustawa, aby
namówić go do napaści na Polskę.
Wojna
Sukcesy szwedzkie
W 1655 roku wojska szwedzkie wkroczyły do Rzeczypospolitej.
21 lipca feldmarszałek Arvid Wittenberg wkroczył z Pomorza do
Wielkopolski. Prowadził 14 tysięcy żołnierzy i 72 działa. Pod
Ujściem zgromadziło się pospolite ruszenie szlachty
wielkopolskiej (13 tysięcy) i 1400 żołnierzy piechoty łanowej.
Dowództwo sprawowali wojewodowie: poznański - Krzysztof
Opaliński i kaliski - Andrzej Karol Grudziński. 25 lipca pospolite
ruszenie skapitulowało i bitwa pod Ujściem została przegrana.
Wielkopolska została poddana Karolowi X Gustawowi.
8 września wkraczają do Warszawy, zdobywając stolicę
Rzeczypospolitej bez walki.
16 września w bitwie pod Żarnowem Karol X Gustaw pokonał
armię Jana Kazimierza. Walkę przerwała ulewa. Korzystając z
tego król polski wycofał się z resztą wojska do Włoszczowy.
Obecne przy nim pospolite ruszenie rozeszło się do domów. Król
ruszył do Krakowa.
Tam pospiesznie zorganizowano obronę
pod komendą Stefana Czarnieckiego. 25
września król opuścił Kraków i udał się do
swych dóbr na ŚląskuPozbawiony nadziei
na odsiecz Stefan Czarniecki, poddał
Kraków 17 października.
Na Litwie, 20 października 1655 roku w Kiejdanach, książę
Janusz Radziwiłł zerwał unię Litwy z Koroną i podpisał pakt
wiążący Wielkie Księstwo Litewskie ze Szwecją, za co król
szwedzki zobowiązywał się odzyskać dla Litwy ziemie
stracone przez nią w wojnie z Rosją.
By uniemożliwić Janowi Kazimierzowi kontaktowanie się z krajem,
szwedzkie wojska obsadziły granicę śląską. W ramach tej operacji
miała miejsce próba zajęcia klasztoru na Jasnej Górze. 18 listopada
korpus generała Müllera podszedł pod klasztor, a 27 grudnia
odstąpili od oblężenia Jasnej Góry. Niemal cała Małopolska
wypowiedziała posłuszeństwo Karolowi X Gustawowi.
16 grudnia w Sokalu hetmani
koronni wezwali naród do walki
ze Szwedami. 29 grudnia
zgromadzone przy nich polskie
wojska zawiązały konfederację
tyszowiecką. 31 grudnia
konfederaci wydali uniwersał, w
którym wezwali wszystkich do
walki z najeźdźcą i powiadomili
o powrocie króla do kraju.
Powrót Jana Kazimierza i zwrot w działaniach
wojennych
Na początku 1656 roku Jan Kazimierz powrócił do Polski ze Śląska
We Lwowie Król Jan Kazimierz w dniu 1 kwietnia 1656r. złożył wg
tekstu św.Andrzeja Boboli, śluby lwowskie uznające Matkę Bożą
Królową Polski. Lwów stał się miejscem koncentracji wojsk
królewskich, nie były one jednak zbyt liczne.
Oczywiste stało się, że król Karol X Gustaw dążyć
będzie do jak najszybszej interwencji zbrojnej pod
Lwowem. 19 lutego Szwedzi dogonili Czarnieckiego,
pod Gołębiem w czasie, gdy wojsko odpoczywało i
polskie siły poszły w rozsypkę. Niebawem Czarniecki
zebrał rozproszony oddział i udał się do króla.
Maszerując na Lwów Karol X zajął wkrótce Lublin, lecz Zamość
odmówił poddania się i Szwedzi nie marnując czasu na jego
zdobywanie obeszli twierdzę i szli dalej.
3 marca pod Bełżcem król szwedzki
zrezygnował z uderzenia na Lwów na skutek
wieści o znacznej liczebności wojska
gromadzącego się przy Janie Kazimierzu, mając
na swych tyłach polską jazdę prowadzącą wojnę
partyzancką, która utrudniała zaopatrzenie i
komunikację. W kierunku Lwowa posuwały się
także wojska litewskie Pawła Sapiehy.
Wobec zbliżających się sił polskich Karol X poprowadził swą armię
nad San i 11 marca dotarł do Jarosławia. Mimo niesłychanego
wyczerpania głodem, chorobami, nieustannym czuwaniem, Szwedzi
nie dali się rozbić. 30 marca armia szwedzka stanęła pod
Sandomierzem. Szwedzi założyli ufortyfikowany obóz. Z Warszawy,
27 marca wyruszył z odsieczą margrabia Fryderyk, prowadząc ze sobą
2500 rajtarów i dragonów. 7 kwietnia pod Warką Czarniecki i
Lubomirski rozgromili korpus Fryderyka, dzień wcześniej rozbijając
oddział szwedzki pod Kozienicami.
Tymczasem 5 kwietnia wojsko
Karola Gustawa wyrwało się z
blokady i przeprawiło się na prawy
brzeg Sanu i już 13 kwietnia król
szwedzki stanął w Warszawie, gdzie
14 kwietnia dołączyła do niego
reszta jego wojsk.
30 maja pod Warszawę przybył Jan Kazimierz i wojska
hetmańskie, a wkrótce też stawiły się oddziały Lubomirskiego i
Czarnieckiego ściągnięte z Wielkopolski oraz pospolite ruszenie. W
sumie pod Warszawą zebrało się ok. 28 tys. wojska regularnego i
18 tys. pospolitego ruszenia. 29 czerwca przyprowadzone z
Zamościa ciężkie działa wybiły wyłom w zewnętrznych
obwarowaniach stolicy. Masy czeladzi i chłopów zdobyły
zewnętrzne umocnienia. 1 lipca garnizon szwedzki skapitulował i
zakończyło się oblężenie Warszawy.
Już zimą Karol X Gustaw zdał sobie sprawę, że siłami samej
Szwecji nie utrzyma zdobyczy w Polsce. Zaczął szukać
sprzymierzeńców. Jego wysłannicy dotarli do Bohdana
Chmielnickiego, Jerzego Rakoczego i elektora Fryderyka Wilhelma.
Plonem tych zabiegów był układ brandenbursko-szwedzki zawarty
w Malborku 25 czerwca. Brandenburgia otrzymała województwo
poznańskie, kaliskie, łęczyckie i sieradzkie. Garnizony szwedzkie w
tych województwach były zastępowane garnizonami
brandenburskimi.
28 lipca armia brandenbursko-szwedzka,
pod dowództwem Karola Gustawa, ruszyła
na Warszawę. W dniach 28-30 lipca w
bitwie pod Warszawą król szwedzki pokonał
wojska Jana Kazimierza. Szwedzi ponownie
zajęli Warszawę
Dowództwo polskie postanowiło podjąć akcje wymuszające na
elektorze zerwanie sojuszu z Karolem Gustawem i w październiku
do Prus Książęcych wkroczył korpus hetmana polnego litewskiego
Wincentego Gosiewskiego, prowadzącego 11 tys. żołnierzy. 8
października Gosiewski rozbił pod Prostkami wojska
brandenburskie gen. Georga Friedricha Waldecka.
W końcu roku 1656, Szwedzi utrzymywali się jedynie w
prawobrzeżnej części Prus Królewskich, na północnym Mazowszu,
w Łowiczu, Krakowie i Tykocinie.
Najazd Jerzego II Rakoczego
Geneza najazdu
6 grudnia 1656 roku został zawarty wieczysty sojusz szwedzkosiedmiogrodzki w Radnot na Węgrzech tzw. traktat w Radnot. Akt
ten dopełnił plany przyszłego podziału Rzeczypospolitej - szwedzki
król zatrzymywał dla siebie Prusy Królewskie, Kujawy, północne
Mazowsze, Żmudź, Inflanty i Kurlandię, Wielkopolskę przekazywał
elektorowi brandenburskiemu i księciu Prus Fryderykowi
Wilhelmowi, Ukraina została przekazana Bohdanowi
Chmielnickiemu, a województwo nowogródzkie jako księstwo
dziedziczne – Bogusławowi Radziwiłłowi. Sam Rakoczy miał
zyskać m.in. Mazowsze i Małopolskę wraz z dochodowymi złożami
soli.
Działania wojenne
W 1657 roku po stronie Szwecji udział w wojnie wziął książę
Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, którego wojska, wspomagane
przez Kozaków, wsławiły się wielkimi okrucieństwami.
Licząca 25 tys. armia siedmiogrodzka wkroczyła
do Rzeczypospolitej w styczniu i
pomaszerowała na Lwów. Tu doszły Rakoczego
wieści o trudnym położeniu szwedzkiego
garnizonu w Krakowie, więc zawrócił pod
Kraków rezygnując z próby oblegania Lwowa.
Rakoczy szeroko rozpuścił swe wojska, które
zajęły się grabieniem Małopolski, co
spowalniało znacznie marsz księcia na Kraków i
na czele zaledwie 5 tys. żołnierzy dotarł on do
miasta dopiero 28 marca.
Niebawem król szwedzki zaalarmowany grożącą mu wojną z
Danią, zdał dowództwo Stenbockowi i pospieszył na Pomorze.
Osamotniony Rakoczy poczuł się niepewnie, zdając sobie
sprawę z niskiej wartości bojowej swojego wojska. Trzymał się
kurczowo korpusu Stenbocka. 20 czerwca Stenbock otrzymał
królewski rozkaz, aby odłączył się od Rakoczego i podążył za
swym monarchą do Szczecina. W tej sytuacji przestraszony i
osamotniony Rakoczy rozpoczął odwrót, a ruszył za nim Stefan
Czarniecki. Ponadto Lubomirski ruszył z akcją odwetową na
Siedmiogród, gdzie palono, rabowano i zabijano bez litości.
Czarnecki dopadł uciekającego przeciwnika na Podolu i rozbił
pod Czarnym Ostrowem.
Rakoczy wycofał się do Międzyboża
nad Bohem i zgłosił chęć kapitulacji,
którą przyjęto 23 lipca. W sierpniu pod
Krakowem stanęła armia cesarska (1718 tys. żołnierzy) wspierając wojska
polskie. 4 września Jan Kazimierz
uroczyście wjechał na Wawel, lecz całe
miasto było wyniszczone w wyniku 2letniej okupacji.
Po najeździe Rakoczego
W roku 1657 Rzeczpospolita uregulowała swoje stosunki z
elektorem Fryderykiem Wilhelmem. 19 września zawarto traktat w
Welawie, gdzie Polska zrezygnowała z zwierzchności lennej nad
Prusami Książęcymi, dzięki czemu Prusy stały się suwerennym
państwem. Uzupełnił go traktat zawarty 6 listopada w Bydgoszczy
(tzw. traktaty welawsko-bydgoskie), który wiązał Rzeczpospolitą i
elektora wieczystym przymierzem.
Pokój ze Szwecją zawarty został
3 maja 1660 roku w Oliwie i
zakończył tą wojnę.
Skutki wojny
Wojna i okupacja prawie całego kraju przez potop wojsk
szwedzkich, spowodowały w Rzeczypospolitej ogromne
zniszczenia materialne, wielkie straty dóbr kulturalnych,
zagrabionych przez okupanta, także znaczne straty ludnościowe na
skutek działań wojennych, głodu i chorób, a wreszcie utratę
zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi i przypieczętowanie tego
samego odnośnie Inflant. Traktaty welawsko-bydgoskie pozwoliły
na umocnienie Brandenburgii na arenie międzynarodowej.
Kolejnym widocznym do dziś dnia skutkiem wojny są straty
materialne i kulturowe. Pomimo, że większość polskich zamków i
twierdz poddawała się Szwedom bez walki, to zostały zniszczone i
złupione jako potencjalne miejsca oporu. Wiele ze świetnych
niegdyś rezydencji po potopie szwedzkim nigdy nie została
odbudowana i nie odzyskała świetności, a wizerunki niektórych z
nich znamy dzięki pracy szwedzkiego wojskowego - Erika
Dahlbergha. Rozgrabiono nie tylko biblioteki i skarbce, wywożono
też relikwie świętych (np. św. Stanisława z Krakowa) czy detale
architektoniczne (np. marmurowe delfiny z fontanny w zamku
królewskim w Warszawie).
Zestawienie najważniejszych
wydarzeń
Kampania 1655
* bitwa pod Ujściem, 24 lipca 1655, zwycięstwo Szwedów
* bitwa pod Wojniczem, 3 października 1655, zwycięstwo
Szwedów
* bitwa pod Kościanem, 4 października 1655, zwycięstwo
Polaków (lecz musieli się wycofać)
* oblężenie Krakowa, 25 września - 17 października 1655,
zwycięstwo Szwedów
* oblężenie Jasnej Góry, grudzień 1655, zwycięstwo Polaków
* Bitwa pod Krosnem 7 grudnia 1655 - przełomowe zwycięstwo
chorągwi por.Gabriela Wojniłłowicza nad Szwedami i nad
oddziałami płk.A. Prackiego.
Kampania 1656
* bitwa pod Gołębiem, 19 lutego 1656, zwycięstwo militarne
Szwedów, taktyczne Polaków
* bitwa pod Jarosławiem, marzec 1656, zwycięstwo Szwedów
* bitwa pod Niskiem, 28 marca 1656, zwycięstwo Polaków
* bitwa pod Warką, 7 kwietnia 1656, zwycięstwo Polaków
* bitwa pod Warszawą, 28-30 lipca 1656, zwycięstwo
Szwedów
* bitwa pod Prostkami, 8 października 1656, zwycięstwo
Polaków
Kampania 1657
* bitwa pod Chojnicami, 2 stycznia 1657, zwycięstwo Szwedów
* oblężenie Warszawy, 14-17 czerwca 1657, zwycięstwo
szwedzko-siedmiogrodzko-kozackie
* bitwa pod Magierowem, 11 lipca 1657, zwycięstwo polskotatarskie
* bitwa pod Czarnym Ostrowem, 20 lipca 1657, zwycięstwo
polsko-tatarskie
* bitwa pod Skałatem, 23 lipca 1657, zwycięstwo Tatarów
* oblężenie Krakowa - sierpień 1657, zwycięstwo polskoniemieckie
Kampania 1658
* oblężenie Torunia, 1 sierpnia-30 grudnia 1658,
zwycięstwo polsko-austriacko-brandenburskie
Kampania 1659
* bitwa pod Szkudami, 18 maja 1659, zwycięstwo
Polaków
* szturm na Grudziądz, 29-30 sierpnia 1659, zwycięstwo
Polaków
* starcie pod Głową, 26 października 1659, zwycięstwo
Polaków
Źródła
1. http://pl.wikipedia.org/wiki/Potop_szwedzki
2. http://images.google.pl/imgres?imgurl=http://upload.wi
kimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Rzeczposp
olita_Potop.png/300pxRzeczpospolita_Potop.png&imgrefurl