Transcript Elementy opisu bibliograficznego książki jednotomowej

Opracowanie
alfabetyczne
Katalogowanie książki
jednotomowej
 Według normy terminologicznej opis bibliograficzny to
„uporządkowany zespół danych o książce lub innym
dokumencie służących jego identyfikacji, z reguły
przejmowanych z opisywanego dokumentu w niezmienionej
postaci, oraz informacji uzupełniających i interpretujących te
dane"'.
 Bibliotekarze szkolni mogą sporządzać opisy książek
samodzielnie, oryginalnie katalogując na karcie katalogowej lub
w katalogu komputerowym.
 Jeżeli używają oprogramowania umożliwiającego
kopiowanie gotowych opisów,, to powinni je przejmować z baz
oferowanych przez Bibliotekę Narodową oraz katalogu
centralnego NUKat.
 Mimo to często - z różnych powodów - bibliotekarz musi
katalogować samodzielnie. Nowy opis powinien być zgodny z
ustanowionymi w Polsce normami i przepisami katalogowania.
Podstawowe dokumenty w tej kwestii to:












PN-82/N-01152.01 Opis bibliograficzny. Książki.
PN -N-01152-1 /A 1:1997 Opis bibliograficzny. Książki. Zmiana Al.
Lenartowicz M. Przepisy katalogowania książek. Cz. 1. Opis
bibliograficzny. Warszawa, 1983. Toż. Wyd. 2, 1987.
Pomocne mogą być także instrukcje katalogowania w formacie
MARC:
Byczkowska Z, Opis książki w formacie MARC 21. Warszawa, 2002.
Lenartowicz M., Paluszkiewicz A. Format USMARC rekordu dla
książki. Warszawa, 2000.
Gdy norma i przepisy katalogowania zawierają alternatywne
rozwiązania, wybiera się sposób postępowania obowiązujący w
katalogu centralnym.
Według Polskiej Normy przedmiotem opisu może być:
- książka jednotomowa,
- książka wielotomowa: całość, określona liczba tomów lub jeden z
tomów,
- niesamoistna wydawniczo część książki (odrębna praca, rozdział,
ustęp).
W zależności od rodzaju jednostki opisu należy wybrać odpowiednią
jego budowę, określoną w normie.


Opis bibliograficzny książki składa się z elementów pogrupowanych
w strefy i oznaczonych znakami umownymi. Liczba stref i
elementów występujących w opisie zależy od stosowanego stopnia
szczegółowości. Biblioteki szkolne, podobnie jak naukowe i
publiczne, stosują drugi stopień szczegółowości, czyli podają
elementy obowiązkowe i zalecane w normie.
Poniżej zamieszczono tablicę, która przedstawia kolejność stref,
następowanie po sobie elementów w strefie oraz znaki umowne
oddzielające strefy i elementy w ich obrębie. Przed i po znaku
umownym należy stosować odstęp (spację). Kropki i przecinka nie
poprzedza się odstępem (natomiast odstęp powinien wystąpić po
tych znakach). Nawiasy okrągłe należy traktować jako jeden znak,
stosując odstęp przed pierwszym i po drugim nawiasie. Podano
także podstawowe źródła danych określone dla każdej strefy. Dane
pochodzące spoza podstawowego dla danej strefy źródła danych
należy ujmować w nawiasy kwadratowe.
Wzór układu elementów opisu
książki jednotomowej
Elementy opisu bibliograficznego książki
jednotomowej


Pismem półgrubym zaznaczono elementy
obowiązkowe, są one niezbędne dla identyfikacji
książki i należą do pierwszego stopnia
szczegółowości opisu. Można go stosować w
katalogach nabytków i kartotekach zagadnieniowych.
Tytuł właściwy / pierwsze oznaczenie
odpowiedzialności.-Oznaczenie wydania.-Miejsce
wydania
Elementy opisu bibliograficznego książki
jednotomowej




Drugi stopień – obejmujący elementy obowiązkowe i
zalecane, bliżej charakteryzujące książkę lub jej
opisywaną część, stosowany w katalogach
bibliotecznych
Trzeci stopień – obejmujący wszystkie elementy ( patrz
norma PN-82/N-01152.01, tabl1) stosowany w
bibliografii narodowej
W katalogach biblioteki szkolnej należy stosować drugi
stopień szczegółowości
Oprócz opisu bibliograficznego na karcie katalogowej
umieszcza się elementy porządkowe: hasło, sygnaturę,
numer (numery) inwentarza, znak klasyfikacji. Znak
klasyfikacji, a szczególnie sygnaturę w niektórych
bibliotekach pisze się ołówkiem, ponieważ mogą ulegać
zmianie, ale ponieważ napisy takie szybko się ścierają,
praktyczniej jest pisać atramentem, a jeśli trzeba
zmienić sygnaturę, przepisuje się kartę na nowo.
Opis na karcie katalogowej
Opisy na karcie katalogowej należy rozpoczynać od
nowego wiersza z akapitem (pod trzecią literą hasła). Są
to:
 strefa 1 — tytułu i oznaczenia odpowiedzialności,
 strefa 4 — adresu wydawniczego,
 strefa 6 — serii,
 strefa 7 — uwag,
 strefa 8 — ISBN.
W opisach pierwszego i drugiego stopnia szczegółowości
również jest zalecane użycie znaków umownych.
W przypadku przyjęcia systemu znaków umownych należy
go stosować w całości; nie dopuszcza się dowolnego
wyboru poszczególnych znaków.

Opisy na karcie katalogowej


Przed i po znaku umownym należy stosować odstęp.
Kropki i przecinka nie należy poprzedzać odstępem —
odstęp powinien występować tylko po tych znakach.
Nawiasy okrągłe i kwadratowe należy traktować jako
jeden znak, stosując odstęp przed pierwszym nawiasem
i po drugim. W nawiasach kwadratowych ujmuje się
dane pochodzące spoza wyznaczonego dla danej strefy
podstawowego źródła danych, tzn. pochodzące zarówno
z opisywanej książki jak i spoza niej.
Jeżeli daną strefę rozpoczynamy od nowego wiersza,
pomijamy znak umowny poprzedzający strefę lub
zastępujemy go kropką umieszczoną na końcu
poprzedniej strefy albo nie stawiamy żadnego znaku. W
dalszych przykładach wybieramy to ostatnie
rozwiązanie.
Opisy na karcie katalogowej


Jeżeli w opisie używa się także znaków
przestankowych (np. przejętych z opisywanej
książki), należy je podawać z tradycyjnymi
właściwymi im odstępami. Nie pomijamy znaków
umownych, nawet jeśli spowoduje to
wystąpienie dwóch lub więcej znaków koło
siebie. Wyjątek stanowi kropka, której nie należy
dublować.
Występujące w książce nawiasy kwadratowe (z
wyjątkiem użytych w formułach
matematycznych, chemicznych itp.) należy
zamienić w opisie na okrągłe. Inne rodzaje
nawiasów należy przejmować bez zmian.
Opisy na karcie katalogowej


Zaleca się skracać wyrazy typowe, np. określenia funkcji
w oznaczeniu odpowiedzialności (red., oprać, itp.),
określenia charakteryzujące wydanie (wyd. popr. i rozsz.
itp.). Stosowanie skrótów określa norma PN-85/N-01158
(6) i PN-68/N-01178 (7). Dopuszcza się skracanie nazw
własnych, np. nazwy miejsca wydania (Wwa), nazwy
wydawcy (Państ. Wydaw. Nauk. lub PWN). Skróty te
należy stosować konsekwentnie.
Elementy opisu pisane alfabetem nie łacińskim, np. w
języku rosyjskim trzeba transliterować. Zasady
transliteracji alfabetów cyrylickich podaje norma PN70/N-01201 (5).
Układ elementów opisu na karcie katalogowej dzieła
jednotomowego według drugiego stopnia szczegółowości
przedstawia się następująco:
Przykład
Książka wielotomowa


Książkę wielotomową można opisywać na jednym
poziomie albo na dwóch poziomach. Opis na jednym
poziomie można stosować w katalogu bibliotecznym
tylko dla książek skompletowanych w całości. W
bibliotece szkolnej warto zdecydować się na opis
wydawnictw wielotomowych na dwóch poziomach: czyni
to kartę katalogową bardziej czytelną. Na pierwszym
poziomie należy podawać elementy wspólne dla
wszystkich tomów, na drugim poziomie od nowego
wiersza z wcięciem — indywidualne elementy
poszczególnych tomów.
Jeżeli kataloguje się książkę wielotomową w trakcie jej
kompletowania, na pierwszym poziomie podaje się rok
wydania tomu pierwszego lub najwcześniej wydanego i
zostawia miejsce na ewentualne wpisanie roku wydania
ostatniego tomu. Na drugim poziomie podaje się rok
wydania każdego tomu.
Opis książki wielotomowowej na jednym poziomie
Opis książki wielotomowowej na dwóch poziomach
Oto najważniejsze uwagi dotyczące poszczególnych stref.
 Strefa 1 — tytułu i oznaczenia odpowiedzialności:
 1. Tytuł zbyt długi można skracać, zachowując co
najmniej trzy pierwsze wyrazy i nie zmieniając jego
sensu. Opuszczenia należy zaznaczać wielokropkiem
ujętym w nawiasy kwadratowe, np.:
 Nowe Ateny, albo Akademia wszelkiej sciencyi pełna [... ]
lub tylko: Nowe Ateny [...].
 2. W miarę potrzeby można rozwiązywać występujące w
tytule skróty, podając pełne rozwiązanie słowne w
nawiasach kwadratowych, np.:
 Technologia i pomiary dla zsz [zasadniczych szkół
zawodowych]
 To samo dotyczy liczb:
 12 [Dwanaście] złotych bajek
 Rozwiązywanie skrótów wyrazowych i liczb jest
konieczne w haśle.





3. Tytuł niejasny zaleca się objaśnić
uzupełnieniem podanym bezpośrednio po tytule
w powiązaniu składniowym z nim lub jako
dodatek do tytułu bądź w strefie uwag, np.:
Zadania [z geometrii] Wilanów : [przewodnik]
Tajemnice starych kamienic W strefie uwag:
Dotyczy Łodzi
4. Można pomijać pierwsze oznaczenie
odpowiedzialności, jeżeli jest ono identyczne z
hasłem pod względem zawartości i formy, pod
warunkiem, że występuje jeden autor, np.:
WIŚNIEWSKI Wojciech
Beata ma oczy brązowe / [ii. Antoni
Chodorowski]




Mimo że norma taką możliwość dopuszcza, raczej
należy oznaczać odpowiedzialność w sposób
konsekwentny, ponieważ czytelnik raz spotykając
oznaczenie odpowiedzialności (w przypadku dwóch lub
trzech autorów), innym razem nie, może czuć się
zaskoczony29.
5. W pierwszym oznaczeniu odpowiedzialności należy
podawać autorów, jeżeli jest ich nie więcej niż trzech,
redaktora, jeżeli autorów jest więcej niż trzech, ciało
zbiorowe, jeśli książka dotyczy działalności tego ciała i
ma charakter informacyjny lub administracyjny, np.:
Gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna w szkole / Jerzy
Kołodziej, Krzysztof Kołodziej, Irena Momola
Słownik kultury antycznej : Grecja, Rzym / red. Lidia
Winniczuk Minimum programowe przedmiotów
ogólnokształcących w szkołach podstawowych i średnich
obowiązujące od 1 września 1992 / Ministerstwo
Edukacji Narodowej




6. Stosuje się selekcję współtwórców
wymienionych poza główną stroną tytułową, np.
uwzględniając tylko tłumaczy na język polski,
autorów obszerniejszych przedmów i wstępów,
ilustratorów w zależności od wkładu pracy, np.:
Baśnie / Wilhelm i Jakub Grimm ; przeł. [z niem.]
Marceli Tarnowski ; ii. Bożena Truchanowska,
Wiesław Majchrzak
Konrad Wallenrod / Adam Mickiewicz ; oprać.
Stefan Chwin
7. W przypadku prac współwydanych pod
tytułem wspólnym jako tytuł właściwy należy
traktować tytuł wspólny, zaś występujące na
stronie tytułowej tytuły poszczególnych prac
zawartych w książce zaleca się podawać w
strefie uwag, np.:
Prace współwydane pod tytułem wspólnym jako
tytuł właściwy

W przypadku prac współwydanych bez
tytułu wspólnego należy podać tytuły
poszczególnych prac w kolejności ich
występowania na stronie tytułowej. Po
tytułach poszczególnych prac należy
podawać dodatki do tytułu, oznaczenia
odpowiedzialności oraz oznaczenia
wydania. Dane dotyczące prac tego
samego autorstwa należy oddzielać
średnikiem, dane dotyczące prac
odmiennego autorstwa — kropką (12. 10).
Przykład
W przypadku prac współwydanych bez wspólnego tytułu
należy sporządzić odrębne opisy bibliograficzne prac
niesamoistnych wydawniczo (wymienię w dalszej części
wykładu). Np.







Strefa 2 — wydania:
Pomija się jak dotychczas oznaczenie wydania
pierwszego.
Strefa 4 — adresu wydawniczego:
1. Dopuszcza się skracanie nazwy miejsca wydania, np.
Wwa.
2. Jeżeli w książce wymieniono dwa miejsca wydania
odnoszące się do jednego wydawcy, należy przejąć do
opisu nazwy obu miejsc. Jeżeli wymieniono więcej niż
dwa miejsca wydania odnoszące się do jednego
wydawcy, należy przejąć nazwę podaną na pierwszym
miejscu, np.:
Na karcie tytułowej: Wrocław - Warszawa - Kraków Gdańsk Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Na karcie katalogowej: Wrocław : Zakł. Nar. im.
Ossolińskich


3. Jeżeli w książce brak nazwy miejsca
wydania, należy podać skrót „B.m." albo wybrać
jedno z rozwiązań, wymienionych w normie (1,
s. 24-25)
4. W nazwie wydawcy można stosować pełną
nazwę, np.: Państwowy Instytut Wydawniczy,
skrót: Państ. Inst. Wydaw. lub akronim: PWN.
Jednakże akronim nie będzie podawał
jednoznacznej informacji o nazwie wydawcy w
przypadku, gdy różne wydawnictwa mają
identyczny akronim, np. Wydawnictwo
Literackie, Wydawnictwo Lubelskie (WL). Trzeba
podawać tylko nazwy niezbędne do identyfikacji
wydawcy, np. „Nasza Księgarnia" NK zamiast:
Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia".





5. Jeżeli w książce wymienia się dwóch wydawców,
należy przejąć do opisu nazwy ich obu. Nazwy
poszczególnych wydawców należy poprzedzać nazwami
odpowiadających im miejsc wydania, jeśli są różne.
Nazwę wspólnego miejsca wydania należy podawać
tylko raz, przed nazwą pierwszego wydawcy. Przykłady:
Opole : Instytut Śląski ; Katowice : „Śląsk"
Warszawa : Agencja Autorska : „Czytelnik"
Jeżeli w książce wymieniono więcej niż dwóch
wydawców, należy przejąć nazwę pierwszego wydawcy.
Jeżeli jednak nazwa dalszego wydawcy jest wyróżniona
typograficznie, należy przejąć nazwę wyróżnioną.
Pominięcie nazw innych wydawców należy zaznaczać
skrótem „i in.", np. Wrocław: Polskie Towarzystwo
Ludoznawcze [i in.].






6. Jeżeli w książce brak nazwy wydawcy, należy podać
skrót „b.w.", albo wybrać jedno z innych rozwiązań
wymienionych w normie (1, s. 27).
7. Jeżeli w książce brak daty wydania, nie należy
podawać skrótu „b.r.", lecz zastosować jedno z
poniższych rozwiązań, zachowując kolejność:
a) przejąć z książki rok dystrybucji, poprzedzając go
skrótem „dystr.": [dystr.] 1935;
b) przejąć z książki rok copyrightu i poprzedzić go
skrótem „cop.", np.: cop. 1980;
c) podać w nawiasach kwadratowych rok wydania
ustalony na podstawie tekstu książki lub źródeł spoza
niej, np. na podstawie bibliografii, katalogu
wydawniczego: [1980]
d) podać w nawiasach kwadratowych rok przybliżony,
poprzedzony odpowiednim wyjaśnieniem : „ok.", „przed",
„po" itp.: [ok. 1980] lub lok przypuszczalny, uzupełniony
znakiem zapytania: [1950 ?]






Strefa 5 — opisu fizycznego
1. Należy podawać liczbę stron, kart lub łamów
cyframi użytymi w książce, np. - IX, 210 s. Po
liczbie należy podać skrót odpowiedniego
określenia („s.", „k") lnb wyraz „łamy":
. - 40 s. . - 100 k. 2874 łamy
2. Jeżeli w książce brak liczbowania stron (kart,
łamów), należy policzyć stronice (w przypadku
druku dwustronnego) lub karty (w przypadku
druku jednostronnego) i podać ich liczbę w
nawiasach kwadratowych: ■ - [50] k.
Dopuszcza się (np. dla książek obszernych)
podawać przybliżoną liczbę stron lub kart bez
nawiasów kwadratowych, poprzedzoną skrótem
„ok.": • - ok. 700 s.




3. Można pomijać strony nieliczbowane, albo można je
podać w nawiasach kwadratowych, jeśli uznamy to za
konieczne, np. ze względu na ich dużą liczbę lub
wartość zamieszczonych na nich informacji: . - 212, [10]
s.
4. Należy podawać liczbę tablic, dodając odpowiednie
skróty": „s. tabl.", »k. tabl.". Skrót „tabl." można zastąpić
skrótem określenia rodzaju ilustracji umieszczonych na
tablicach: „fot.", „portr.", „rys.", „wykr." w po-rządku
alfabetycznym lub słowem „mapy", „nuty", np.:
■ - 212 s., 24 s. tabl. •-HOs., [10] k. map
Tablice — załączniki do książki, ilustrujące tekst, często
na innym papierze, nie wliczone do ogólnej paginacji.





5. Jeżeli na stronach (kartach, łamach) zawierających
tekst występują także ilustracje, należy podawać w
opisie skrót „ii." jeżeli są to ilustracje barwne, dodajemy
skrót „kolor.".
6. Oznaczając format książki należy podawać wysokość
książki mierzoną wzdłuż grzbietu w centymetrach z
zaokrągleniem w górę do pełnego centymetra, np. dla
wysokości 17,2 cm należy podać 18 cm. Jeżeli kształt
książki jest nietypowy (np. gdy szerokość przewyższa
wysokość), należy również podać jej szerokość: ; 21 x
30 cm7.
W przypadku dokumentu towarzyszącego należy
podawać określenie charakteryzujące dokument. Można
podawać ponadto opis fizyczny dokumentu
towarzyszącego:
+ 2 płyty
+ mapy : 20 k. map ; 31 cm





Strefa 6 — serii
1. Numer książki w obrębie serii należy podawać
cyframi arabskimi, np.: (Biblioteka Jakości ; 4).
Jeżeli w książce numerowi towarzyszy
określenie: numer, tom, zeszyt itp., należy je
przejąć, stosując odpowiedni skrót:
(Biblioteka Problemów, ISSN 0137-5032 ; t. 260)
(Biblioteka Narodowa. Seria 1, ISSN 0208-4104
; nr 233)





Strefa 7 — uwag
1. W strefie uwag należy podawać dodatkowe
informacje uznane za ważne. Norma (1) podaje wiele
przykładów uwag. W praktyce szkolnej mogą być
przydatne — zwłaszcza w szkole średniej — uwagi o
materiałach uzupełniających tekst główny, jak bibliografia
załącznikowa, streszczenie, indeksy, tabele:
Bibliografia. - Indeksy: autorski, przedmiotowy Uwagi
oddzielamy znakiem „. -".
2. Trzeba podać w uwagach informację o pracach
współwydanych pod wspólnym tytułem, jeżeli tytuły
poszczególnych prac są podane na stronie tytułowej
(patrz: uwagi dotyczące strefy 1, pkt 7). 3. Należy też
poinformować o tym, że egzemplarz jest uszkodzony, choć
właściwie w bibliotece szkolnej taka książka powinna być usunięta z
księgozbioru, chyba że nie ma innego egzemplarza:
Egzemplarz uszkodzony: brak s. 121-136 Egzemplarz uszkodzony:
brak końca po s. 121
Strefa 8 — ISBN — Międzynarodowego
Znormalizowanego Numeru Książki
(International Standard Book Number),
który obowiązuje w Polsce
 od 1.01-1975 r., a wydawnictwa zaczęły
podawać go na książkach od 1979 r. /
ajpierw PWN), „Przewodnik
Bibliograficzny" od 1985 r.



Dużym ułatwieniem — podobnie jak przy klasyfikacji
książek jest przejmowanie opisów bibliograficznych z
„Przewodnika Bibliograficznego". Pełne opisy
bibliograficzne w nim zawarte sprowadzamy do drugiego
stopnia szczegółowości i wyróżniamy akapitami
odpowiednie strefy.
przykład: Opis książki zawarty w „Przewodniku
Bibliograficznym":

Mimo że norma taką możliwość
dopuszcza, raczej należy oznaczać
odpowiedzialność w sposób
konsekwentny, ponieważ czytelnik raz
spotykając oznaczenie odpowiedzialności
(w przypadku dwóch lub trzech autorów),
innym razem nie, może czuć się
zaskoczony29.
■ Hasło


Hasło to wyraz (wyrazy) wysunięte na początek pozycji
katalogowej. Hasło decyduje o umiejscowieniu,
zaszeregowaniu alfabetycznym danej pozycji w
katalogu, stanowi punkt dostępu do opisu
bibliograficznego. Hasła poprzedzające opis
bibliograficzny w pozycji katalogowej nazywa się hasłami
opisu bibliograficznego lub hasłami formalnymi. Hasłem
opisu bibliograficznego może być:
- hasło osobowe, którego jedyną lub pierwszą częścią
jest nazwa osobowa (nazwisko i imię, bądź nazwa
zaczynająca się od imienia, pseudonim, nazwa związana
z godnością osoby itp.);
Hasło

- hasło korporatywne, którego jedyną lub
pierwszą częścią jest nazwa ciała zbiorowego;
jako ciało zbiorowe traktuje się organizację lub
grupę osób i/lub organizacji, która
identyfikowana jest własną indywidualną nazwą
(np. instytucja, stowarzyszenie); pojęcie to
obejmuje również okolicznościowe grupy i
imprezy, jeżeli mają one własną nazwę, (np.
konferencje, spotkania, kongresy, festiwale,
targi, spotkania);
Hasło

tytuł ujednolicony - tytuł dokumentu w najbardziej
znanej formie, służący do grupowania opisów różnych
wydań tego samego dzieła opublikowanych pod różnymi
tytułami właściwymi; tytuł ujednolicony stosuje się jako
hasło przy opisie anonimów klasycznych (starożytnych i
średniowiecznych dzieł o nieustalonym autorstwie,
publikowanych wielokrotnie w różnych językach, pod
różnymi tytułami), ksiąg świętych (Biblia, Koran, Talmud),
tytułów często wydawanych i tłumaczonych dzieł
autorskich;
Hasło

- tytuł formalny - tytuł nadawany przez
opisującego, służący do grupowania opisów
dokumentów tego samego rodzaju, nadawanie
tego tytułu jest zawsze fakultatywne,
uzależnione od potrzeb (może wystąpić jako
hasło dodatkowe opisów katalogów wystaw,
księgarskich i handlowych oraz sprawozdań
okresowych i programów teatralnych).
Hasło

Podstawową zmianą w dotychczasowych
pojęciach jest to, że hasło nie należy do opisu
bibliograficznego, jest zewnętrzne w stosunku
do niego. Hasło dodawane jest przez
katalogującego i powinno mieć formę
ujednoliconą. Ustalanie ujednoliconej formy
hasła polega na nadaniu nazwie czy tytułowi
odpowiedniej sformalizowanej postaci
umożliwiającej jednoznaczną identyfikację
osoby, ciała zbiorowego, dzieła opisywanego
pod tytułem ujednoliconym lub formalnym.
Hasło

Każde z tych haseł może towarzyszyć opisowi
bibliograficznemu^ nemu jako hasło główne lub
dodatkowe. Hasto główne to hasło, pod którym
katalogowany dokument musi być wykazany w
katalogu alfabetycznym. Hasło dodatkowe to
hasło, pod którym — niezależnie od hasła
głównego— należy (hasło dodatkowe
obowiązkowe) lub można (hasło dodatkowe
fakultatywne) wykazać katalogowany dokument.
Hasło

Według międzynarodowych zasad w
haśle, zarówno głównym jak i
dodatkowym, podaje się zawsze tylko
jedną nazwę (autora, ciała zbiorowego)
lub jeden tytuł ujednolicony, także w
przypadku gdy tych nazw lub tytułów jest
dwa lub trzy.
■ Pozycje katalogowe
W katalogu mogą wystąpić trzy typy pozycji:




-pozycja katalogowa główna, w której opis
bibliograficzny
poprzedzony jest hasłem głównym - odpowiada
dawnej karcie głównej,
- pozycja katalogowa dodatkowa, w której opis
bibliograficzny poprzedzony jest hasłem
dodatkowym - zastępuje odsyłacze szczegółowe
i karty cząstkowe,
- odsyłacze całkowite typu zob. lub
uzupełniające zob. też - odpowiadają
odsyłaczom ogólnym, autorskim i tytułowym.
Hasło

Wyróżnianie haseł głównych i dodatkowych nie ma
większego znaczenia w katalogach komputerowych,
ponieważ w takich katalogach możliwe jest wyszukiwanie
równorzędne pozycji według różnych elementów opisu.
Natomiast dla potrzeb tradycyjnych katalogów
alfabetycznych niezbędne jest wskazanie, pod jakimi
hasłami opis musi być wykazany, a stosowanie których
haseł zależy od decyzji biblioteki. Wyróżnianie pozycji
głównych i dodatkowych istotne jest także dla wykazu
nowości czy bibliografii, w której z zasady podaje się tylko
pozycję główną, a dodatkowe punkty dostępu zapewniają
indeksy.
Pozycja główna.


Opis bibliograficzny w pozycji głównej
poprzedzony jest hasłem głównym. W roli hasła
głównego może wystąpić hasło osobowe, hasło
korporatywne, tytuł ujednolicony lub formalny.
W katalogu alfabetycznym dla danego dzieła
sporządzić należy jedną pozycję główną
zawierającą opis bibliograficzny tego dzieła
opatrzony hasłem głównym, albo - w
określonych przypadkach —pozycję główną bez
hasła głównego.
Pozycja główna pod hasłem głównym
osobowym
Pozycja główna pod hasłem
głównym korporatywnym
Pozycja główna pod tytułem ujednoliconym
[zapis kolejnych stref opisu w ciągłości
wiersza]
Pozycja główna bez hasła głównego
O zaszeregowaniu alfabetycznym danego opisu
bibliograficznego decyduje hasło. W przypadku pozycji
głównej bez hasła głównego, o zaszeregowaniu w ciągu
alfabetycznym katalogu decyduje tytuł właściwy dzieła, ale
nie stanowi on hasła
Pozycje dodatkowe



Pozycja dodatkowa zawiera ten sam opis bibliograficzny co w
pozycji głównej, poprzedzony za każdym razem ujednoliconą nazwą
innego autora lub ciała zbiorowego (rzadziej innym tytułem
ujednoliconym). Pozycje dodatkowe sporządzone pod hasłami
dodatkowymi dla nazwy drugiego i trzeciego autora (ciała
zbiorowego, imprezy, tytułu ujednoliconego) określane są jako
dodatkowe, ale w katalogu pełnią w zasadzie funkcję równorzędną z
pozycją główną dla pierwszej nazwy lub tytułu.
Podstawę umiejscowienia w katalogu alfabetycznym pozycji głównej
i pozycji dodatkowej za każdym razem stanowi nazwa danego
autora (ciała zbiorowego, imprezy, tytuł ujednolicony) i tytuł właściwy
katalogowanego dokumentu.
Przy takiej organizacji katalogu alfabetycznego wszystkie prace
danej osoby będą wykazane w jednym szeregu alfabetycznym
według tytułów właściwych bez względu na to, czy w dokumencie
nazwa autora wymieniona była na pierwszym, drugim czy trzecim
miejscu, czyli czy hasło dla danego autora określono jako hasło
główne czy dodatkowe. Taka zmiana w zasadach budowy katalogu
powinna sprzyjać ułatwieniu wyszukiwania w nim, a więc
odpowiadać zapotrzebowaniu czytelników
Wśród pozycji dodatkowych wyróżnić można:




- pozycje dodatkowe obowiązkowe - pod hasłem
dodatkowym obowiązkowym,
- pozycje dodatkowe fakultatywne - pod hasłem
dodatkowym fakultatywnym.
W przypadku pozycji dodatkowych sporządzanych pod
hasłem osobowym, do hasła osobowego może być
dodane określenie rodzaju współpracy lub hasło
osobowe może występować bez takiego określenia.
Jeżeli pozycje dodatkowe dotyczą autorów, nigdy nie są
uzupełniane o określenie rodzaju współpracy.
Pozycja główna pod hasłem głównym dla
nazwy autora wymienionego na pierwszym
miejscu
Pozycja dodatkowa obowiązkowa, pod hasłem
dodatkowym dla nazwy drugiego autora
Pozycja główna pod hasłem głównym dla nazwy autora
głównego (w dokumencie nazwa autora głównego
oddzielona od nazw współautorów wyrażeniem „oraz")
Pozycja dodatkowa obowiązkowa pod hasłem
dodatkowym dla nazwy współautora
Pozycja dodatkowa obowiązkowa pod hasłem
dodatkowym dla nazwy współautora
Pozycja dodatkowa pod hasłem dodatkowym
obowiązkowym dla nazwy autora wymienionego
na pierwszym miejscu - autorów jest więcej niż trzech
i żaden nie został uznany za autora głównego
Pozycja główna bez hasła głównego
Pozycja dodatkowa obowiązkowa, pod hasłem
dodatkowym dla redaktora zbioru prac różnych
autorów, z określeniem rodzaju współpracy
Pozycja dodatkowa obowiązkowa, pod hasłem
dodatkowym dla redaktora zbioru prac różnych
autorów, z określeniem rodzaju współpracy
Pozycja główna bez hasła głównego
Pozycja dodatkowa pod obowiązkowym hasłem
dodatkowym dla twórcy antologii, z określeniem
rodzaju współpracy
Pozycje dodatkowe fakultatywne



Pozycje dodatkowe fakultatywne można sporządzać dla różnych
współtwórców dokumentu, czyli dla osób współdziałających przy
opracowaniu dokumentu, np. dla autora przedmowy, wstępu,
posłowia, redaktora dokumentu, dla którego pozycja główna
sporządzona jest pod hasłem głównym autorskim, redaktora
wydawnictwa ciągłego, tłumacza, ilustratora.
Hasłom dodatkowym osobowym w pozycjach dodatkowych
fakultatywnych zawsze towarzyszy określenie rodzaju współpracy.
Pozycje dodatkowe fakultatywne można również sporządzać pod
hasłem dla nazwy instytucji sprawczej, jeżeli katalogowany jest druk
zwarty, pod nazwą instytucji nadającej tytuł naukowy, jeżeli
kataloguje się dysertację, czy np. pod nazwą wydawcy i drukarni,
jeżeli kataloguje się stary druk.
Pozycja główna pod hasłem głównym dla nazwy autora
Pozycja dodatkowa pod fakultatywnym hasłem
dodatkowym dla nazwy ilustratora, z określeniem
rodzaju współpracy
Pozycja dodatkowa pod fakultatywnym hasłem
dodatkowym dla nazwy tłumacza, z określeniem
rodzaju współpracy
Odsyłacze



Omówione powyżej pozycje dodatkowe obowiązkowe
i fakultatywne zastępują stosowane dotychczas według
przepisów Grycza/Borkowskiej odsyłacze szczegółowe.
Odsyłacze nie dotyczą bezpośrednio opisów
bibliograficznych dokumentów, tylko haseł, którymi
pozycje katalogowe są opatrzone; stanowią, obok haseł
głównych i dodatkowych, elementy kartoteki haseł
wzorcowych.
Odsyłacz całkowity typu zob. kieruje użytkowników
katalogu od wariantu hasła do haseł ujednoliconych, pod
którymi pozycje katalogowe są wykazane. Odsyłacz
uzupełniający typu zob. też wskazuje na powiązania
pomiędzy różnymi hasłami ujednoliconymi.
Odsyłacze całkowite
Odsyłacze całkowite
Odsyłacze uzupełniające
Odsyłacze uzupełniające
Odsyłacze uzupełniające
■ Szeregowanie pozycji katalogowych w katalogu
alfabetycznym



Kolejność szeregowania pozycji katalogowych, których
kolejne elementy (strefy szeregowania, np. hasło, tytuł,
data wydania) są identyczne, jest następująca:
odsyłacze typu zob., odsyłacze typu zob. też, pozycje
główne, pozycje dodatkowe.
O zaszeregowaniu alfabetycznym danej pozycji w
katalogu decyduje hasło. Przy szeregowaniu bierze się
pod uwagę poszczególne wyrazy w haśle, także
dopowiedzenia (np. daty biograficzne i tytuły zawodowe
przy haśle osobowym), zaś w obrębie wyrazu - litery. Nie
uwzględnia się natomiast określeń rodzaju współpracy
(np. red., tł., ii.).
Pozycje główne oraz pozycje dodatkowe, których hasła
nie mają dodanego określenia rodzaju współpracy
szeregowane są tak samo: następnym elementem, który
decyduje o ich miejscu w układzie alfabetycznym
katalogu, jest tytuł właściwy.
Szeregowanie pozycji katalogowych
w katalogu alfabetycznym


Zatem kolejne elementy szeregowania tych pozycji to:
hasło, tytuł właściwy, data wydania, miejsce wydania,
oznaczenie tomu — w razie potrzeby dodatkowo nazwa wydawcy, oznaczenie wydania. W przypadku
wydawnictw wielotomowych można zmienić kolejność
na: miejsce wydania, oznaczenie tomu, data wydania.
Natomiast elementami szeregowania pozycji i z hasłem
dodatkowym uzupełnionym określeniem rodzaju
współpracy są kolejno: hasło dodatkowe, hasło główne,
tytuł właściwy, data wydania, miejsce wydania,
oznaczenie tomu - w razie potrzeby dodatkowo - nazwa
wydawcy, oznaczenie wydania.
Wybór alfabetu





Wybór alfabetu, według którego ma następować
szeregowanie alfabetyczne haseł oraz dalszych
elementów szeregowania istniejących na karcie
katalogowej, należy do biblioteki, a użytkownika trzeba
zapoznać z wybraną metodą poprzez odpowiednie
informacje w katalogu. Szeregować można według:
- alfabetu polskiego,
- alfabetu międzynarodowego, tj. uwzględniać znaki
diakrytyczne różnych języków,
- alfabetu łacińskiego, sprowadzając do liter
podstawowych litery z akcentami i znakami
diakrytycznymi,
- kryteriów mieszanych.

Wybór alfabetu
Małe biblioteki szkolne, posiadające zbiory
głównie w języku polskim, mogą stosować
kryterium mieszane, tzn. podstawą układu kart
katalogowych może być porządek alfabetu
polskiego, natomiast w przypadku wystąpienia
nielicznych haseł w językach obcych litery ze
znakami diakrytycznymi przy szeregowaniu
mogą być sprowadzane do liter podstawowych czyli litery łacińskie, do których dodane są
akcenty lub znaki diakrytyczne (poniżej,
powyżej, przecinające literę), należy
szeregować tak, jakby żaden znak graficzny nie
istniał.
Wybór alfabetu

Najbardziej praktyczne jest jednak przyjęcie
jednolitego szeregowania wszystkich terminów
w katalogu (zapisanych w polskimi innych
alfabetach), tj. według liter podstawowych
alfabetu łacińskiego. Biblioteki obok katalogów
kartkowych coraz częściej posiadają również
katalogi komputerowe (lub będą przechodzić na
katalogi komputerowe). W tych ostatnich
korzystniejsze jest szeregowanie tak samo haseł
w języku polskim i obcym, ponieważ wtedy
niezależnie od tego czy użytkownik wprowadzi z
klawiatury termin wyszukiwawczy ze znakami
diakrytycznymi (polskimi lub obcymi), lub bez
tych znaków, powinien otrzymać odpowiedni
(ten sam) rezultat wyszukiwawczy.
Wybór alfabetu

Ponadto warto pamiętać, że międzynarodowe
przepisy zmierzają do uzyskania większej
jednolitości w szeregowaniu w katalogach
bibliotecznych, tak tradycyjnych jak i
komputerowych, a także w bibliografiach i w
bazach danych. Zalecają zatem szeregowanie
według alfabetu łacińskiego, tj. 26 liter alfabetu
łacińskiego w ogólnie przyjętym porządku
alfabetycznym, a mianowicie : a b cdefgh ij kl tn
n o p q r s tuvwxyz, niezależnie od praktyk
narodowych.
Podsumowanie

Zmiany, jakie przyniosły wspomniane na wstępie Polskie
Normy dotyczących haseł opisu bibliograficznego, były
stosunkowo łatwe do wdrożenia w katalogach
komputerowych i biblioteki, które tworzą takie katalogi,
wykorzystując oprogramowania obsługujące kartoteki
haseł wzorcowych, stosują od dawna rozwiązania
zalecane w normach. Postanowienia omawianych norm
przyjęto w Przewodniku Bibliograficznym i w Bibliotece
Narodowej. Akademickie i publiczne biblioteki
współpracujące w ramach NUKat także wdrożyły
ustanowione w normach zasady formułowania
ujednoliconej formy haseł oraz zasady ich dobom,
korzystają z tej samej kartoteki haseł wzorcowych.
Podsumowanie

Trzeba tutaj zaznaczyć, że wyróżnianie haseł głównych i
dodatkowych w przypadku katalogów komputerowych
nie ma większego znaczenia, ponieważ wyszukiwanie
przez te hasła jest w takich katalogach równorzędne.
Również podział pozycji na główne i dodatkowe w sensie
fizycznym nie ma tam zastosowania, ponieważ
sporządza się w zasadzie tylko jedną pozycję
zawierającą opis bibliograficzny oraz wszystkie
niezbędne hasła (hasło główne i hasła dodatkowe) w
rekordzie bibliograficznym. Rekord bibliograficzny jest w
katalogu komputerowym odpowiednikiem pozycji
katalogowej. Obok pozycji katalogowych w katalogu
potrzebne są także odsyłacze całkowite, kierujące
użytkowników od wariantów haseł do haseł
ujednoliconych (zob.) i odsyłacze uzupełniające,
wskazujące na równorzędne fonriy haseł (zob. też), ale
odsyłacze te mogą być generowane automatycznie
przez oprogramowanie obsługujące katalog
komputerowy na podstawie zawartości rekordu kartoteki
haseł wzorcowych.
Podsumowanie


Większość bibliotek stosujących zautomatyzowane
systemy biblioteczne zamknęło już swoje katalogi
kartkowe, nie tylko z powodu zmian, jakie wniosło
ustanowienie norm, ale także dlatego, że równoczesne
prowadzenie obu typów katalogów jest kosztowne i
czasochłonne. Jeżeli biblioteki te, obok katalogów
komputerowych, uzupełniają nadal prowadzone
dotychczas katalogi kartkowe, to wdrożenie zaleceń ww.
norm ograniczają zapewne jedynie do formy haseł, co
zresztą też wymaga modyfikacji w katalogu.
Inaczej jest w przypadku tradycyjnych katalogów
kartkowych. Wdrożenie postanowień norm do
prowadzonych dotychczas katalogów tradycyjnych
wprowadza w organizacji katalogu zmiany na tyle duże,
że kontynuowanie dotychczasowych katalogów nie jest
możliwe.
Podsumowanie
Wypada więc je zamknąć i zakładać nowe.
Kontynuowanie wiązałoby się bowiem z całkowitą
przebudową katalogu, z przepisaniem kart i ustawieniem
ich w inaczej zbudowanym ciągu alfabetycznym.
Konieczność zastąpienia szczegółowych odsyłaczy
autorskich i tytułowych oraz kart cząstkowych pozycjami
dodatkowymi, które w ciągu alfabetycznym kart będą
miały inne miejsce niż wspomniane odsyłacze
szczegółowe i karty cząstkowe, ingeruje w sposób
zasadniczy w budowę katalogu. Jedynie dawne karty
główne z opisem dzieła jednego autora bez problemu
uznać by można za pozycje główne.
Podsumowanie

Zasada podawania w haśle tylko jednej nazwy nie jest
tylko zabiegiem „graficznym" -to znak zmiany filozofii
budowy katalogu. Pozycja katalogowa, w której opis
bibliograficzny opatrzony jest hasłem, funkcjonuje w
katalogu samodzielnie (nie odsyła do innej pozycji),
zaszeregowana jest w ciągu alfabetycznym
wyznaczonym przez to hasło. Odsyłacze zaś dotyczą
wyłącznie haseł (a nie opisów bibliograficznych) poprzez wskazanie ujednoliconej formy hasła (zob.)
mają wyszukiwanie ułatwiać lub poprzez wskazanie
powiązań pomiędzy hasłami ujednoliconymi (zob. też) rozszerzać jego zakres.
Podsumowanie



Z tych powodów w najtrudniejszej niewątpliwie sytuacji
są biblioteki samodzielnie opracowujące swoje zbiory w
katalogach kartkowych. Mimo że zamknięcie
dotychczasowego katalogu i zorganizowanie od podstaw
nowego wymaga przede wszystkim zrozumienia
konieczności zmian i dobrej woli bibliotekarzy do ich
wprowadzania i zbędne są duże nakłady finansowe, to
nie jest to decyzja prosta.
Biblioteki nowo powstające z całą pewnością powinny
budować katalog kartkowy według postanowień
wspomnianych norm.
Biblioteki, które mają możliwość zautomatyzowania
swoich katalogów powinny wybierać do tego celu
oprogramowania obsługujące kartoteki haseł
wzorcowych.
Podsumowanie

Biblioteki małe, prowadzące katalogi kartkowe według
Skróconych przepisów Grycza/ Borkowskiej, powinny
przynajmniej zapoznać się z przedstawionymi zmianami
dotyczącymi nowych reguł budowania katalogu
alfabetycznego i zastanowić się, w jaki sposób mogłyby
te zmiany wprowadzić. W sprzyjających okolicznościach
mogłyby rozpocząć organizowanie od podstaw nowego
katalogu, prowadzonego konsekwentnie według nowych
zasad, co zapewniłoby większą jego poprawność i
ułatwiło wyszukiwanie. A w przypadku otwarcia się
możliwości przejścia na katalog komputerowy wiedza ta
mogłaby być pomocna przy wyborze odpowiedniego
oprogramowania do jego obsługi.