Transcript Pobierz plik

dr Paweł Nowak
Pojęcie kłamstwa
 Kłamstwo polega na tym, że jedna osoba ma
intencję zmylenia drugiej, czyni to rozmyślnie, bez
uprzedzenia o posiadaniu takiego zamiaru i bez
explicite wyrażonej przez okłamywanego prośby o
wprowadzenie go w błąd.
Sposoby kłamania
 Ukrywanie – kłamca wstrzymuje się od przekazania
jakiejś informacji i faktycznie nie mówi niczego
nieprawdziwego.
 Fałszowanie – wymaga czegoś więcej. Kłamca nie
tylko ukrywa prawdziwą informację, ale przekazuje
także informację fałszywą, tak jak gdyby była
prawdziwa.
 Skuteczne kłamstwo – opiera się często na
połączeniu obu tych sposobów.
Sposoby kłamania
 Ludzie z reguły wolą ukrywać niż fałszować.
 Łatwiej zataić ukrywanie i wiąże się ono z mniejszymi
konsekwencjami dla kłamcy.
 Ukrywanie łatwiej bronić w przypadku ujawnienia, np.
formułą Najlepiej jak sobie to przypominam, która jest
później alibi, gdyż zeznający twierdzi, że po prostu o
czymś zapomniał
Sposoby kłamania
 Zapomnienie może być jednak skutecznym alibi tylko
w przypadku mało ważnych spraw.
 Sprowokowanie do odpowiedzi uniemożliwia
ukrywanie.
 Z reguły kłamca ucieka się do fałszowania, aby lepiej
zamaskować to, co jest ukrywane.
 Fałszowanie jest konieczne w przypadku, gdy osoba
zeznająca przeżywa silne emocje.
 Im silniejsze emocje tym trudniej je ukryć bez
fałszowania.
Sposoby kłamania
 Całkowicie niewinne osoby mogą odczuwać strach, kiedy
są indagowane, np. podczas zadawania dociekliwych albo
natarczywych pytań.
 Nie powinny jednak odczuwać przerażenia i wpadać w
panikę.
 Wiele osób próbuje w takiej sytuacji zachować spokój,
przybrać minę pokerzysty, ale to niemożliwe, bo:
często drżą im ręce, a więc je zaciskają lub składają;
usta są rozciągnięte i naprężone;
górne powieki i brwi są podniesione do góry;
maskując, zaciskają zęby lub usta albo obniżają brwi;
Maskowanie kłamstwa
 Nieskuteczne metody maskowania:




Zakrywanie dłonią/dłońmi twarzy lub jej części;
Odwracanie się od osoby, zadającej pytania;
Unikanie jej wzroku, a zwłaszcza spuszczanie wzroku.
Najlepszą maską jest fałszywa emocja poprzez przyjęcie
pozy.
Przerażenie lub panikę najczęściej maskuje się złością,
zdumieniem lub zaskoczeniem albo złośliwością.
Ludzie bardzo często maskują negatywne emocje
uśmiechem i/lub życzliwością.
Istnieją ludzie (na szczęście nie wielu), którzy umieją
kłamać bez maskowania.
Maskowanie kłamstwa
 Fałszywa atrybucja – przyznawanie się do




prawdziwych emocji, ale tłumaczenie ich
nieprawdziwymi powodami.
Fałszywa prawdomówność – mówienie prawdy, ale w
taki sposób, żeby pytający nie uwierzył w to, co
usłyszał.
Naigrywanie się z pytającego (czy to obraza sądu?).
Mówienie półprawd (częściowej prawdy).
Podstęp błędnego wnioskowania – mówienie
rzeczy, które mogą być przez rozmówcę odbierane
zarówno pozytywnie, jak i negatywnie.
Wskazówki kłamstwa
 Istnieją dwa rodzaje wskazówek kłamstwa:
Przeciek – ujawnienie bądź zasygnalizowanie przez
przypadek czy na skutek pomyłki prawdy.
Wskazówka fałszu – z zachowania kłamiącego
można wywnioskować, że nie mówi prawdy (gesty,
mimika, ton głosu, przejęzyczenie).
Dlaczego kłamstwa są nieskuteczne?
 Złe scenariusze – kłamca nie zawsze ma czas na
przygotowanie, powtórzenie i zapamiętanie
odpowiedniego scenariusza.
 Wskaźniki kłamstwa przy złym scenariuszu:
nietrafność i niespójność odpowiedzi na pytania;
sprzeczność wewnętrzna w zeznaniach;
niezgodność z innymi bezspornymi dowodami;
sposób komunikacji: zbyt długie pauzy; ściąganie brwi
i dolnych powiek oraz zmiany w gestykulacji.
Dlaczego kłamstwa są nieskuteczne?
 Kłamstwo w sprawie emocji – najtrudniejsze do
ukrycia, bo bardzo trudno udawać uczucia i emocje.
 Emocje dotyczące kłamstwa – kłamanie wywołuje w
ludziach trzy rodzaje emocji:
Strach przed przyłapaniem na kłamstwie;
Poczucie winy z powodu okłamywania;
Radość oszukiwania.
Radość oszukiwania
 Ten rodzaj emocji spotyka się najczęściej na sali sądowej z
następujących powodów:
okłamywany stanowi dla kłamcy wyzwanie (reputacja
sędziego czy prokuratora);
kłamstwo jest wyzwaniem dla kłamiącego (waga sprawy);
inne osoby obserwują albo wiedzą o kłamstwie i podziwiają
zręczny wyczyn kłamcy
Odkrywanie kłamstwa
 Nie istnieją oznaki samego kłamstwa.
 Pojawiają się sygnały, że ktoś jest słabo przygotowany
albo przeżywa emocje nieodpowiednie do sytuacji.
 Trudności w odkrywaniu kłamstwa biorą się przede
wszystkim z nadmiaru informacji – trzeba
obserwować i analizować zbyt wiele rzeczy.
 Nie wolno skupiać się tylko na stereotypowo
uważanych za znaczące aspektach komunikacji –
słowach i mimice – wtedy bardzo łatwo zostać
oszukanym.
Odkrywanie kłamstwa
 Kłamcy kontrolują mniej swój głos i swoje ciało.
 Głos, podobnie jak mimika, łączy się z tymi obszarami
mózgu, które są odpowiedzialne za emocje.
 Brzmienie głosu w nagraniach zaskakuje ludzi, bo
nie zdają sobie sprawy z przewodzenia kostnego, a w
związku z tym nie są w stanie do końca nad nim
zapanować.
 Ciało nie jest związane z obszarami mózgu
odpowiedzialnymi za emocje, dlatego jest lekceważone
przez ludzi i staje się źródłem przecieków
Słowa a kłamstwo
 Nieuwaga – brak starannego przygotowania,
nieprzemyślenie słów.
 Przejęzyczenia – powstaje, gdy mówiący chce stłumić
w sobie intencję powiedzenia czegoś.
 Tyrada – mówiący daje się ponieść emocjom
(gniewowi, furii, przerażeniu czy rozpaczy) i w efekcie
ujawnia prawdę.
 Mowa pośrednia – pokrętne odpowiedzi, wymyślne
uniki, odpowiedzi wymijające, za mało lub za dużo
informacji. Problem ryzyka Brokawa.
Głos a kłamstwo
 Pauzy – zbyt długie albo zbyt częste.
 Protezy dźwiękowe, powtarzanie słów, jąkanie.
 Brzmienie głosu – ton głosu (podnoszenie głosu przy
zdenerwowaniu, opadanie głosu przy smutku i
zmartwieniu; intensywność głosu; szybsze tempo
mówienia; specyficzne zmiany barwy głosu –
niejasne).
 Jednostajność głosu – może być oznaką odtwarzania
przygotowanej informacji, dowodzić kłamstwa.
Ciało a kłamstwo
 Emblematy – zachowania ciała o ustalonym
znaczeniu w danej kulturze (potakiwanie, kręcenie
głową, wysunięty środkowy palec, wzruszenie
ramionami, pocieranie palców) mogą być
przeciekami, ponieważ są niekontrolowane i
pojawiają się w innych obszarach niż zwykle albo są
cząstkowe.
 Ilustratory – ruchy ciała wykonywane podczas
mówienia, które mają być ilustracją wypowiadanych
słów.
Ciało a kłamstwo – rodzaje ilustratorów
 Kładzenie nacisku na jakieś słowo lub zwrot.
 Kreślenie w powietrzu wypowiadanych myśli
(dyrygowanie mową).
 Kreślenie w powietrzu figur lub wykonywanie ruchów,
obrazujących temat wypowiedzi.
 Najczęściej do tego celu używa się rąk, ale ruchy brwi
i górnych powiek, całe ciało lub górna jego część
też pełnią tę funkcję.
 Kwestia stosowności ilustratorów.
Ciało a kłamstwo – funkcje ilustratorów
 Ułatwiają mówiącym wyjaśnienie pojęć, które trudno
wyrazić słowami.
 Ilustrowanie pojawia się także wtedy, gdy ktoś nie
może sobie przypomnieć jakiegoś słowa.
 Są sposobem wprowadzania spójności (koherencji)
do wypowiedzi.
 Świadczą o zaangażowaniu w to, co mówi nadawca.
 Ujawniają rozpacz, wściekłość, przerażenie,
podniecenie i entuzjazm.
Ciało a kłamstwo – zaniechanie ilustrowania
 Brak emocjonalnego zaangażowania.
 Brak zainteresowania i znudzenie tematem własnej




wypowiedzi.
Przeżywanie głębokiego smutku.
Mniej ilustratorów pojawia się także, gdy ludzie nie
wiedzą, co dokładnie powiedzieć.
Wypowiedzi nacechowane wielką ostrożnością – nie
muszą być związane z kłamstwem.
Mała liczba ilustratorów może być symptomem
kłamstwa.
Ciało a kłamstwo - manipulowanie
 Manipulatory – ruchy, w których jedna część ciała czyści, masuje,
utrzymuje, przyciska, chwyta, drapie lub w inny sposób
manipuluje inną częścią ciała.
 Manipulatory krótkotrwałe (uzasadnione): poprawianie włosów;
usunięcie zanieczyszczeń z ucha; podrapanie części ciała.
 Manipulatory długotrwałe (uzasadnione i nieuzasadnione):
skręcanie i rozkręcanie włosów; pocieranie palcami; stukanie czy
ruszanie nogami;
 Manipulacje odbywają się z reguły w okolicach twarzy (włosy,
uszy, nos) oraz krocza. Dotyczą także wypychania językiem
policzków oraz nieznacznego uciskania warg zębami czy
pocieranie nogi o nogę. Odbywa się często przy użyciu
rekwizytów (zapałka, ołówek, spinacz, papieros czy biżuteria).
Ciało a kłamstwo - manipulatory
 Manipulatory są z reguły na granicy świadomego oraz
nieświadomego i z reguły nie świadczą o kłamstwie.
 Każdy ma inne preferencje, dotyczące manipulowania.
 Niektóre formy manipulowania są dowodem nie tylko
zakłopotania, ale również zaburzeń psychicznych czy
bardzo silnego wstydu.
 Manipulowanie może wskazywać przeciwstawne stany
– zakłopotania i zrelaksowania
 Rozbudowane manipulowanie często niesłusznie
uznaje się za objaw kłamstwa.
Ciało a kłamstwo – inne znaki
 Postawa ciała:
siedzenie i stanie jest najłatwiejsze do opanowania przez
mówiącego;
tendencja przesuwania się do przodu oznacza zarówno
zainteresowanie, jak i złość;
przesuwanie się do tyłu sygnalizuje zarówno strach i wstręt, jak i
znudzenie.
 Autonomiczny układ nerwowy (AUN) generuje zmiany, gdy
pojawia się napięcie emocjonalne:
skrócone, szybie i płytkie oddychanie;
intensywne pocenie się;
częstsze przełykanie;
bardzo suche usta.
Mimika a kłamstwo
 Twarz przekazuje następujące informacje:
jaka emocja jest doświadczana – każda emocja może
objawiać się zróżnicowanymi ekspresjami;
czy występują dwie emocje razem – na twarzy
pojawiają się elementy każdej z nich
jaka jest siła emocji – każda emocja może zmieniać się
pod względem intensywności w trakcie rozmowy.
Mimika a kłamstwo
 Cechy emocji:
intensywność;
możliwość jej kontrolowania;
czas potrzebny do jej wzbudzenia;
czas potrzebny do jej zniknięcia;
temperatura;
autentyczność.
Mimika a kłamstwo
 Mikroemocje – zdradzają pełny obraz emocji, ale
trwają bardzo krótko (około 25 setnych sekundy).
 Ekspresje stłumione – na twarzy pojawiają się emocje,
ale nadawca zdaje sobie z nich sprawę i przerywa tę
ekspresję, czasami przykrywa ją inną. Samo stłumienie
może być sygnałem kłamstwa.
 Błąd Otella – oceniający może nie wziąć pod uwagę,
iż niektóre osoby prawdomówne są zaniepokojone,
kiedy ktos podejrzewa je o kłamstwo.
Mimika a kłamstwo
 Mięśnie wiarygodne w twarzy – bardzo trudne do
kontrolowania
poruszanie kącikami ust bez ruchu brody
mięśnie na czole (skroniowe i przednioczaszkowe) –
bardzo trudno jest udawać smutek i strach/lęk/
przerażenie; z kolei złość i zaskoczenie jest bardzo łatwe do
„zagrania”
mięśnie problemu – odpowiedzialne za ściąganie brwi w
dół i do siebie
mięśnie ust – ich zwężenie bez wciągania do środka to
oznaka wzbierającej złości
Mimika a kłamstwo
 Oczy
zmiany w wyglądzie oczu powodowane mięśniami
otaczającymi gałki oczne – łatwo je uruchomić lub
zablokować – nie są wiarygodne;
kierunek patrzenia – patrzenie w dół i odwracanie wzroku
– nie są wiarygodne;
mruganie – nasila się, gdy ktoś doświadcza silnych emocji –
wiarygodne;
rozszerzenie źrenic – podniecenie, złość lub strach –
wiarygodne;
łzy – w stanie rozpaczy, smutku, żalu, niekontrolowanej
radości i śmiechu – wiarygodne.
Mimika a kłamstwo
 Zmiany na twarzy spowodowane autonomicznym
układem nerwowym (AUN):
zarumienienie/zaczerwienienie – wstyd, poczucie
winy lub zakłopotanie;
zblednięcie – bardziej kontrolowana złość lub strach;
pocenie się – zagrożenie, zdenerwowanie, strach.
Fałszywy wyraz mimiczny
 Ekspresja asymetryczna – te same ruchy pojawiają
się po obu stronach twarzy, ale są silniejsze po jednej z
nich. Nie jest to ekspresja jednostronna. Asymetria
twarzy jest wskazówką, że emocja nie jest prawdziwa,
ponieważ mówiący zmusza się do ekspresji, okazuje ją
w sposób kontrolowany i w pełni świadomy. Asymetrie
wyrazu twarzy nie pojawiają się, gdy emocje są
spontaniczne i naturalne.
Fałszywy wyraz mimiczny
 Przebieg ekspresji w czasie – całkowity czas trwania
ekspresji na twarzy oraz czas, jaki upływa, zanim
ekspresja w pełni się objawi oraz jak długo znika.
Długotrwałe ekspresje (10 sek. i dłuższe) mogą być
fałszywe. Przy zaskoczeniu wszystkie trzy fazy
powinny trwać sekundę.
Fałszywy wyraz mimiczny
 Osadzenie ekspresji w toku konwersacji – miejsce,
w którym pojawia się ekspresja twarzy w stosunku do
mowy, zmian w głosie i ruchów ciała. Wyrazy twarzy,
które nie są zsynchronizowane z ruchami ciała, są
najprawdopodobniej wskazówkami fałszu.
Zasady ostrożności w ocenie wiarygodności świadka
 Uczyń bardziej świadomym proces interpretowania




behawioralnych oznak kłamstwa.
Zrozum lepiej naturę błędów, które pojawiają się w
wykrywaniu kłamstwa.
Pamiętaj o różnicach indywidualnych (ryzyku
Brokawa) – brak oznaki kłamstwa nie jest dowodem
prawdomówności.
Dokonuj oceny na podstawie zmian w zachowaniu
osoby podejrzanej
Uważaj, bo prawdomówna osoba może pod wpływem,
stresu sprawiać wrażenie, że kłamie (błąd Otella).
Zasady ostrożności w ocenie wiarygodności świadka
 Uświadom sobie przyjęte z góry założenie dotyczące
podejrzewanej osoby i redukuj skutki tego założenia.
 Rozważ możliwość, że oznaka jakiejś emocji nie jest
wskazówką kłamstwa, ale tego, jak czuje się
prawdomówna osoba, gdy ktoś podejrzewa ją, że
kłamie.
 Stosuj test wiedzy ukrytej – zadawaj pytania, na które
odpowiedzi zna tylko osoba winna i obserwuj jej
reakcje na możliwości prawdziwej i nieprawdziwej
odpowiedzi.
Zasady ostrożności w ocenie wiarygodności świadka
 Wykorzystaj pytania z testu załączonego do tych zajęć
do sprawdzenia kłamstwa, kłamcy i siebie jako
wykrywającego
kłamstwo,
aby
oszacować
prawdopodobieństwo błędów lub dokonania trafnej
oceny.
Trudności w ocenie wiarygodności świadka
na sali sądowej
 „System sprawiedliwości musiał być zaprojektowany




przez kogoś, kto chciał uniemożliwić wykrywanie
kłamstwa na podstawie obserwacji zachowania” (Paul
Ekman).
Możliwość przygotowania i przećwiczenia odpowiedzi.
Powoduje to wzrost pewności siebie i maleje strach
przed przyłapaniem.
Upływ czasu od zdarzenia – stępienie i osłabienie
emocji świadka czy winnego.
Mówiący przez miesiące może zacząć wierzyć w swoją
wersję, a to utrudnia wykrycie kłamstwa.
Trudności w ocenie wiarygodności świadka
na sali sądowej
 Krzyżowy ogień pytań następuje po wielodniowych
przygotowaniach z adwokatem, a osoba pytana ma z
reguły możliwość udzielania odpowiedzi: TAK lub
NIE.
 Natomiast osoba niewinna odczuwa strach przed
uznaniem za winnego i to może wywoływać u niej
reakcje analogiczne do zachowania osoby winnej.
 Ważne, żeby osoby (policjanci, pracownicy socjalni
itp.), które przesłuchują świadków tuż po wykryciu
przestępstwa, umiały wykrywać kłamstwo.
Na do widzenia
 Nie wszyscy ludzie są kłamcami
 W ramach relaksu i utrwalenia informacji warto
obejrzeć:
„Dwunastu gniewnych ludzi”, reż. Sidney Lumet (1957)
„Negocjator”, reż. Felix Gary Gray (1998)
„Magia kłamstwa” („Lie to me”), serial z Timem
Rothem (od 2009 roku) – koniecznie!!!
Dziękuję bardzo