Transcript Pszenżyto
Agrotechnika pszenżyta (forma ozima i jara) Historia pszenżyta Pszenżyto (Triticosecale) jest syntetycznym mieszańcem międzyrodzajowym pszenicy z żytem, łączącym w sobie cechy gatunków użytych do krzyżowania. W warunkach naturalnych krzyżówki pszenicy z żytem nie występują, ponieważ mieszańce są z reguły niepłodne albo nietrwałe. Historia pszenżyta Po raz pierwszy mieszańce pszenicy z żytem uzyskał w 1875 r. Willson z Edynburga, jednak były one sterylne. Pierwsze trwałe i płodne mieszańce otrzymał w 1889 r. niemiecki hodowca Rimpau po skrzyżowaniu pszenicy zwyczajnej (2n = 42) z żytem zwyczajnym (2n = 14). Powstały w ten sposób alloploidalne mieszańce o 56 chromosomach w komórkach somatycznych. Uprawa pszenżyta na Świecie Na świecie pszenżyto nie stanowi dużej konkurencji dla innych gatunków zbożowych, ale areał jego uprawy wzrasta głównie w krajach Ameryki Północnej i Środkowej, Australii, Nowej Zelandii, a w Europie – w Polsce, Francji, Niemczech, Austrii, Turcji, Szwecji, w Czechach i u naszych wschodnich sąsiadów. Uprawa pszenżyta w Polsce W Polsce w 1985 r. pszenżyto zajmowało 310 tys. ha, a na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych już 750–800 tys. ha (co stanowiło 40% zasiewów światowych), po czym jego powierzchnia ustaliła się na poziomie około 630 tys. ha. Brak odmian o wartości technologicznej przydatnej do wyrobu mąki chlebowej jest główną przyczyną zahamowania dynamiki wzrostu zasiewów. Znaczenie gospodarcze pszenżyta W Polsce produkuje się średnio około 1980 tys. t ziarna pszenżyta, w tym około 93% formy ozimej. W zasadzie całą masę ziarna, z wyjątkiem strat i materiału siewnego, przeznacza się na paszę. Pszenżyto nie spełniło bowiem pokładanych w nim nadziei co do chlebowego wykorzystania mąki. Kierunki użytkowania Pasza, Mąka ciastkarska, Słód piwowarski, Makaroniarstwo (próby). Plonowanie pszenżyta Plon ziarna pszenżyta w produkcji jest nieco niższy od plonu pszenicy – wynosi 3,1 t z ha. Natomiast średni plon wszystkich badanych doświadczalnie odmian pszenżyta (1996– 1998) wynosił 6,87 t/ha i był najwyższy ze wszystkich zbóż. Oznacza to, że pszenżyto staje się potencjalnie najplenniejszym zbożem w kraju. Wymagania termiczne pszenżyta ozimego Określa się, że pszenżyto ozime ma pośrednie wymagania cieplne pomiędzy wymaganiami żyta a pszenicy. Zaczyna kiełkować w temperaturze 2–6 C, a siewki kontynuują wzrost w temperaturze niewiele wyższej od minimalnej. Wymagania termiczne pszenżyta ozimego Właściwy wzrost i rozwój jesienny przebiega jednak w średniej dobowej temperaturze na poziomie 14 C na początku okresu i około 8 C na jego końcu. Sprzyja to dobremu krzewieniu, a potem właściwemu hartowaniu roślin przed zimą. Wymagania termiczne pszenżyta ozimego Większe niż żyta wymagania termiczne wiosną powodują, że pszenżyto ozime później wznawia wegetację i ma powolniejszą dynamikę wzrostu wczesnowiosennego. Wymagania termiczne pszenżyta ozimego W okresie krytycznym (strzelanie w źdźbło– kłoszenie), podobnie jak pozostałe oziminy, wymaga temperatur dobowych na poziomie 6–8 C, a dłuższe okresy temperatury wyższej wpływają niekorzystnie na gospodarkę wodną i plonowanie roślin. Wymagania termiczne pszenżyta ozimego W okresie nalewania ziarna optimum termiczne wynosi 16–17 C i jest to największe zapotrzebowanie w całym okresie wzrostu i rozwoju. Wyższe temperatury powietrza są pożądane dopiero w fazie dojrzałości woskowej, ponieważ przyspieszają dosychanie ziarna i słomy. Wymagania wodne pszenżyta ozimego Wymagania wodne pszenżyta ozimego w czasie wegetacji jesiennej są niewielkie i wynoszą około 80–100 mm opadu. Umiarkowana susza jesienna działa nawet korzystnie na rozwój systemu korzeniowego oraz na wigor wiosenny. Optimum opadowe w czasie spoczynku zimowego wynosi około 30–40 mm miesięcznie. Wymagania wodne pszenżyta ozimego Największe zapotrzebowanie na wodę pszenżyto ozime wykazuje w fazie strzelania w źdźbło i kłoszenia. Oznacza to około 40–45 mm opadu w kwietniu, 60–70 mm w maju, 30 mm w pierwszej połowie czerwca oraz 60–70 mm w drugiej połowie czerwca i w lipcu. Wymagania wodne pszenżyta ozimego Niedobór wody w okresie krytycznym, szczególnie na słabych glebach, przyspiesza kłoszenie, zmniejsza masę wegetatywną i zagęszczenie łanu. Negatywna reakcja pszenżyta na niedobór wody jest, w porównywalnych warunkach glebowych, mniejsza niż pszenicy ozimej. Wymagania glebowe pszenżyta ozimego Pszenżyto ozime plonuje najwyżej na kompleksach pszennych – bardzo dobrym i dobrym. Uprawa pszenżyta na tych glebach jest racjonalna tylko wtedy, gdy przeznacza się je pod uprawę zbóż pastewnych. W miarę pogarszania się kompleksu glebowego pszenżyto plonuje gorzej niż żyto, lecz lepiej niż pszenica ozima. Wymagania glebowe pszenżyta ozimego Na kompleksie żytnim bardzo dobrym pszenżyto plonuje wyżej niż pszenica, żyto i jęczmień. Obniżka plonu pszenżyta na kompleksie żytnim dobrym jest już znacznie wyższa niż żyta, jednak aż o 10% mniejsza niż jęczmienia. Przedplon i uprawa roli Cechy najlepszych przedplonów pszenżyta spełniają wczesne strączkowe uprawiane na nasiona, motylkowate wieloletnie, a także wczesne i średnio wczesne ziemniaki. Spośród strączkowych najlepszy jest bobik samokończący, groch jadalny i pastewny, a także mieszanki wyki ze zbożowymi. Przedplon i uprawa roli Stanowiska po koniczynie i lucernie oraz ich mieszankach z trawami należy wcześnie przygotować pod zasiew, aby przyspieszyć rozkład resztek pożniwnych i uzupełnić braki wody w glebie. Przedplon i uprawa roli Spośród przedplonów słomiastych najlepszy jest udany rzepak oraz owies, a zdecydowanie gorsze pozostałe zboża. Pod względem fitosanitarnym najgorszymi przedplonami są pszenżyto, a następnie pszenica i żyto, które przenoszą te same choroby. Uprawa roli Po przedplonach pozostawiających ściernisko stosuje się kultywatorowanie bądź talerzowanie, a tylko przy wczesnym zbiorze przedplonu podorywkę. Uprawa roli Zabiegi te przyspieszają rozkład resztek przedplonu oraz stymulują wschody chwastów nasiennych i samosiewów roślin uprawnych. Pole podorane lub skultywatorowane powinno być bronowane w miarę pojawiania się siewek chwastów aż do orki przedsiewnej. Uprawa roli Klasyczną orkę siewną wykonuje się na głębokość 20–25 cm i natychmiast bronuje. Na średnio zwięzłych glebach o wysokiej kulturze po dobrych przedplonach orkę można znacznie spłycić. Bezpośrednio przed siewem należy użyć agregatu złożonego z brony i wału strunowego, a na glebach zwięźlejszych – agregatu złożonego z brony wahadłowej i cięższego wału kruszącego. Uprawa roli Po okopowych lepiej nie odwracać gleby, lecz spulchnić ją gruberem lub lekkim, płytko działającym głęboszem, a bezpośrednio przed siewem doprawić płytko broną rotacyjną lub ciężką broną zwykłą. Wymagania pokarmowe pszenżyta Pobranie składników pokarmowych w plonie 5 t ziarna (+ słoma) wynosi 55 kg P2O5 oraz 105 kg K2O i 15 kg MgO. Na glebach o co najmniej średnich zasobnościach w przyswajalne formy tych składników wystarczy zastosować dawki równe pobraniu z plonem. Nawożenie Na glebach o niskiej zasobności w fosfor i potas do potrzeb pokarmowych należy dodać naddatki. Naddatki te wynoszą: 40–60 kg/ha P2O5 oraz 30–40 kg/ha K2O. Potrzeby nawozowe na takich glebach są odpowiednio równe: 95–115 kg/ha P2O5 oraz 135–145 kg/ha K2O. Nawożenie Fosfor i potas pod pszenżyto można stosować w nawozach pojedynczych, mieszanych bądź kompleksowych. Spośród kompleksowych należy wybrać te o proporcji P:K najbardziej zbliżonej do określonej w dawkach nawozowych. Nie istnieje wtedy potrzeba wyrównywania proporcji nawozami pojedynczymi. Nawożenie Na glebach o niskiej zawartości MgO, na których nie stosowano wapnowania bądź odrębnego magnezowania, należy wybrać nawóz kompleksowy z magnezem. Nawozy kompleksowe powinny zawierać tylko niewielkie ilości azotu, którego stosowanie jesienią jest zbędne. Niezależnie od formy nawozu trzeba go stosować przedsiewnie. Zapotrzebowanie na azot Pszenżyto pobiera bardzo duże ilości azotu, między innymi z powodu wysokiej zawartości białka w ziarnie. W plonie 5 t/ha ziarna (+ słoma) znajduje się 135 kg azotu. W plonach 7–8 t/ha jego zawartość dochodzi do 180–200 kg. Nawożenie azotem Po przedplonach niezbożowych lepiej nie stosować przedsiewnie azotu. Pszenżyto do rozwoju jesiennego wykorzystuje zmineralizowany azot glebowy. Po przedplonach zbożowych pozostawiających ścierń zastosowanie azotu w dawce 30–40 kg/ha jest niezbędne, w przeciwnym razie może on stać się niedostępny dla roślin z powodu sorpcji biologicznej. Termin stosowania nawożenia azotem Dawka podstawowa stosowana w czasie wiosennego wznowienia wegetacji zwiększa przede wszystkim liczbę źdźbeł produktywnych, zagęszczając łan. Dawka druga stosowana w fazie strzelania w źdźbło wpływa korzystnie na ostateczną liczbę ziarniaków w kłosie. Dawka trzecia, stosowana doglebowo bądź dolistnie utrzymuje sprawność aparatu asymilacyjnego, co wpływa pozytywnie na wykształcenie ziarna i zawartość w nim białka. Dawka nawozów azotowych W przeciętnych warunkach wilgotnościowotermicznych na glebach średnich azot mineralizuje się w ilości 50–60 kg/ha w warstwie do 100 cm. Dlatego przy plonie 5 t/ha, dajemy tylko różnicę, tj. (135 – 60), czyli 75 kg azotu należy uzupełnić w nawozach. Ponieważ pszenżyto wykorzystuje 60% azotu z nawozów mineralnych, ustalona dawka powinna wynosić około 120 kg/ha N. Termin siewu Termin siewu jest jednym z głównych czynników plonotwórczych pszenżyta ozimego, w dodatku czynnikiem beznakładowym. Pszenżyto powinno rozkrzewiać się produktywnie już jesienią w niskiej temperaturze, w warunkach skracającego się dnia i wysokiej wilgotności gleby, co jest możliwe tylko przy wczesnym siewie. Termin siewu Późny siew zmniejsza krzewistość ogólną i produktywną oraz powoduje, że pędy boczne są krótsze od głównych i dają mniejszy plon z kłosa. Gdy siew jest silnie opóźniony, pszenżyto gorzej zimuje na skutek niepełnego hartowania się, krzewi się dopiero wiosną, tworząc niewyrównaną architekturę łanu, i zawsze słabo plonuje. Termin siewu pszenżyta ozimego Najwcześniej (około 15 września) sieje się pszenżyto na Suwalszczyźnie, Podlasiu, Mazurach i Warmii, najpóźniej natomiast w Wielkopolsce, na Opolszczyźnie i Ziemi Lubuskiej (III dekada września). Siew październikowy można zalecić jedynie w zachodniej części Pomorza Szczecińskiego. W całej środkowej części kraju pszenżyto najlepiej rozwija się, zimuje i plonuje, gdy zostanie wysiane około 20–25 września. I – 20 IX–05 X, II – 20 IX–30 IX, III – 15 IX– 25 IX, IV – 10 IX–25 IX, V – 10 IX–20 IX Rozstawa rzędów i głębokość siewu Pszenżyto wysiewa się w rozstawie rzędów 11 cm, na głębokość 4–5 cm na glebach żytnich oraz 3 cm na pszennych. Przed wysiewem należy zamknąć redlice wyznaczające ścieżki technologicze. Pielęgnacja Łan pszenżyta ozimego spełnia podstawowe warunki dobrej konkurencyjności wobec chwastów dzięki szerokim liściom, sztywnej słomie, wysokim roślinom i dużej zwartości łanu. W warunkach małego zachwaszczenia i poprawnego następstwa roślin ingerencja chemiczna mająca regulować nasilenie roślinności segetalnej może być niecelowa. Ma to miejsce szczególnie wtedy, kiedy nie ma kompensacji chwastów i wyraźnej dominacji jednego, bądź niewielu gatunków. Pielęgnacja Wcześnie siane pszenżyto należy odchwaszczać jesienią, najlepiej w fazie 3–5 liści. Plonochronne znaczenie odchwaszczania w tej fazie jest najczęściej większe niż wiosennego, gdyż przypada przed tzw. wczesnym progiem konkurencji (początek różnicowania stożka wzrostu ozimin). Pielęgnacja Zwalczanie miotły zbożowej wiosną jest zawsze mniej skuteczne niż jesienią i na przedwiośniu. Wczesne zwalczanie wiosenne, gdy chwasty dwuliścienne wznowią wegetację, jest skuteczniejsze niż późniejsze zabiegi. Pielęgnacja Gdy integruje się metodę mechaniczną i chemiczną, należy najpierw użyć brony, a w następnej kolejności zastosować herbicyd. Bronowanie zwalcza chwasty wschodzące oraz młode ich siewki i dlatego jest bardzo pożądane w zasiewach późnych (wschody chwastów wiosną) bądź przerzedzonych przez mróz lub pleśń śniegową. Choroby pszenżyta Pszenżyto jest porażane przez patogeny obu roślin rodzicielskich – żyta i pszenicy, wykazuje dużą odporność jedynie na mączniaka prawdziwego. W produkcji zwiększa się powszechnie nasilenie innych chorób, co może częściowo wynikać z powiększania się powierzchni uprawy pszenżyta. Uprawa integrowana Zmniejszeniu nasilenia chorób pszenżyta sprzyja system integrowanego rolnictwa, w tym racjonalny dobór przedplonów, rozmieszczenie upraw, niszczenie pierwotnych źródeł infekcji w zespole upraw pożniwnych i przedsiewnych, terminowy siew, zrównoważone nawożenie i pozostawienie ścieżek technologicznych. Zaprawianie ziarna Zaprawianie ziarna pszenżyta jest zabiegiem niezbędnym do ograniczenia pałecznicy zbóż i traw oraz pleśni śniegowej, a czasem także fuzaryjnych zgorzeli siewek. Zaprawianie jest zabiegiem ochronnym najbardziej ekologicznym, opłacalnym i pozwalającym poprawić jakość zbieranego plonu. Antywylegacze Stosowanie retardantów w uprawach pszenżyta może być uzasadnione w przypadku gęstego siewu, obfitego nawożenia azotem, wilgotnego siedliska oraz porażenia roślin przez choroby zgorzelowe i łamliwość podstawy źdźbła. Wczesne użycie reterdantów na plantacjach porażonych tymi chorobami może znacznie ograniczyć obniżenie plonów. Antywylegacze Zaleca się preparaty etefonowe lub mieszaniny etefonu z chlorkiem chlorocholiny (Cerone 480 SL, Flordimex T 330 i Terpal C 480 SL). Istnieje możliwość łączenia zabiegów ochronnych i nawozowych, jednak zgodnie z instrukcjami producentów. Zbiór Pszenżyto ozime należy zbierać w pełnej dojrzałości jednoetapowo kombajnem bądź we wcześniejszej fazie dwuetapowo. Duża podatność na porastanie nakazuje zbierać ziarno podczas suchej pogody, a w przypadku wilgotności ziarna powyżej 18% – szybkie jego schłodzenie i wysuszenie. Wymagania klimatyczne pszenżyta jarego Wymagania termiczne formy jarej pszenżyta i pszenicy jarej są zbliżone. Optimum termiczne dla wschodów, początkowego listnienia i krzewienia wynosi 6–8 C. Wyższe dobowe temperatury w tym czasie powodują zmniejszenie liczby pędów bocznych i wpływają niekorzystnie na różnicowanie stożka wzrostu. Wymagania klimatyczne pszenżyta jarego W okresie strzelania w źdźbło odpowiednia temperatura wynosi około 12–14 C. Po zawiązaniu ziarna dalszemu dojrzewaniu pszenżyta sprzyja temperatura około 16–17 C, a temperatury wyższe są niekorzystne aż do czasu dojrzałości woskowej. Wymagania klimatyczne pszenżyta jarego Optymalne opady dla pszenżyta jarego wynoszą około 30–40 mm w kwietniu oraz po około 60 mm w maju i czerwcu, kiedy to przypada krzewienie i cały okres strzelania w źdźbło. Optymalna suma opadów w lipcu wynosi około 60 mm. Nawet niezbyt duże opady deszczu w sierpniu nie sprzyjają wcześniejszemu dojrzewaniu. Wymagania glebowe Pszenżyto jare plonuje lepiej na kompleksie żytnim bardzo dobrym. Niekorzystna reakcja pszenżyta na pogorszenie kompleksu (kompleks 5) jest także mniejsza niż w przypadku pszenicy i jęczmienia, co wynika z jego większej tolerancji na niższe pH gleby. Przedplony pszenżyta jarego Najlepszym przedplonem są okopowe uprawiane na oborniku. Bardzo dobrymi przedplonami okazały się strączkowe uprawiane na glebach słabszych – łubin żółty, wyka ozima i seradela. Wartości przedplonowej roślin strączkowych nie można zrekompensować zwiększonym nawożeniem azotowym. Przedplony Spośród zbóż najlepszą wartość przedplonową wykazuje kukurydza i owies, a następnie jęczmień. Pszenica i żyto są fitosanitarnie niekorzystnymi przedplonami. Najmniej właściwa jest uprawa po sobie pszenżyta. Uprawa roli Po ziemniaku, częstym przedplonie pszenżyta jarego, wystarcza orka przedzimowa w październiku bądź na początku listopada na średnią głębokość 18– 22 cm i pozostawienie w ostrej skibie. Uprawa roli po ziemniaku w wersji uproszczonej polega na skruszeniu warstwy roli przy użyciu grubera lub płytkiego (lekkiego) głębosza bez odwracania gleby. Łęty muszą być wcześniej starannie zebrane z pola bądź wcześniej drobno pocięte i równomiernie rozrzucone po polu. Uprawa roli Po przedplonach słomiastych należy wykonać płytką podorywkę pielęgnacyjną, kilkakrotnie używając brony niszczącej siewki kiełkujących chwastów. Podorywka głębsza, na 10–12 cm, jest niezbędna tylko wtedy, kiedy istnieje potrzeba odkrycia rozłogów chwastów, ich wysuszenia i wyciągnięcia sprężynowymi łapami kultywatora. Uprawa roli Orkę przedzimową w ostrą skibę wykonuje się w październiku lub listopadzie na głębokość 18–22 cm. Wiosenną uprawę należy rozpocząć możliwie najwcześniej, gdy narzędzia nie będą pogarszać struktury gleby. Zasadą jest uprawa płytka (nie głębsza niż 5 cm). Należy użyć brony lub lepiej brony w agregacie z wałem strunowym. Nawożenie W plonie 4 t ziarna wynosi się z pola 52 kg P2O5 i aż 92 kg K2O. Na glebach o średniej zasobności w przyswajalne formy tych składników, dawki P2O5 i K2O mogą być równe wymaganiom pokarmowym. Na glebach o niskiej zasobności należy je zwiększyć o tzw. naddatki na poprawę zawartości składników w glebie – o 40–60 kg/ha P2O5 oraz 20–40 kg/ha K2O. Nawożenie Nawożenie pszenżyta jarego azotem w dawce do 120 kg/ha N odznacza się znacznym przyrostem plonu ziarna. Dawki poniżej 50–60 kg stosuje się jednorazowo przedsiewnie. Dawki wyższe dzieli się na dwie: nie mniej niż 60% przedsiewnie, resztę w fazie strzelania w źdźbło, wcześniej lub później w zależności od warunków mineralizacji i stanu wegetacyjnego roślin. Termin siewu i obsada roślin Pszenżyto jare wymaga możliwie najwcześniejszego terminu siewu. Na glebach kompleksu żytniego bardzo dobrego trzeba wysiać 450 ziarniaków na 1 m2, na kompleksie żytnim dobrym – 500, a na żytnim słabym – 550. Pszenżyto jare krzewi się bardzo słabo i samoistnie zmniejsza zagęszczenie źdźbeł na jednostce powierzchni. Pielęgnacja Bronowanie niszczy 60–70% chwastów jarych w fazie liścieni, poprawia stosunki powietrzno-wodne gleby, w łanach rzadkich wzmaga krzewienie produktywne i zmniejsza wydłużanie źdźbeł. Brony można użyć tylko przy optymalnym uwilgotnieniu gleby, w fazie szpilkowania oraz w fazie 4–5 liści. Zastosowanie bronowania w fazie 2–3 liści zmniejsza krzewistość produktywną, a tym samym obniża plon. Herbicydy Plonochronne działanie herbicydów może wtedy obejmować nawet 15–20% plonu. W warunkach występowania chwastów wrażliwych na regulatory wzrostu (ognicha, komosa biała, poziewnik szorstki) jest skuteczny nawet Chwastox Extra, stosowany na początku strzelania w źdźbło, gdy ustali się temperatura powietrza powyżej 12 C. Przy szerszym spektrum gatunkowym chwastów trzeba użyć środków nowej generacji i ich mieszanek już w fazie 4–5 liści. Podatność na choroby Pszenżyto jest zbożem mniej od innych porażanym przez choroby liści i kłosa, a jego prawie całkowita odporność na mączniaka prawdziwego może być uznana za fitopatologiczny fenomen. Stopień porażenia przez plamistość liści oraz przez choroby podsuszkowe jest na ogół mały i zależy od warunków termicznych, glebowych i naturalnej obronności łanu przed patogenami, różnicowanej głównie jakością przedplonu. Antywylegacze Pszenżyto jare uprawiane na żyznych glebach, po przedplonach motylkowatych i na dużych dawkach azotu w wilgotnych latach może wylegać. Skutkiem wylegnięcia pszenżyta (długi okres wegetacji i skłonność do porastania) jest znaczne (10–20%) obniżenie plonu i jego jakości. W takich warunkach należy użyć retardanta wzrostu skracającego źdźbło. Antywylegacze Najczęściej zaleca się stosowanie Flordimexu T (opartego na etefonie) jednorazowo w fazie wydłużenia pierwszego międzywęźla bądź w dwu dawkach (po 50%), tj. w fazie początku strzelania w źdźbło i w czasie wydłużania ostatniego międzywęźla (ukazywanie liścia flagowego). Antywylegacze Badania dostarczają także dowodów na dobre retardacyjne i plonochronne działanie Bercemy CCC, szczególnie we wczesnym terminie stosowania. Można użyć także mieszaniny etefonu i chlorku chlorocholiny, np. w preparacie Terpal C. Jednak zastosowanie retardanta w ekstensywnej technologii powoduje obniżenie plonu ziarna z 1 ha. Zbiór Bardzo wolna dynamika rozwoju pszenżyta jarego po fazie kłoszenia powoduje, że dojrzewa ono bardzo późno, często we wrześniu. Cecha ta w połączeniu z dużą skłonnością do porastania stwarza konieczność natychmiastowego dosuszania ziarna, aby rozkład skrobi nie postępował w pryzmie. Zbiór przeprowadza się jednoetapowo za pomocą kombajnu zbożowego