Bogusław Fiedor Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ

NOWY PARADYGMAT CZY UTOPIA

1

Zamiast

Wstępu

....

Wiemy, że nawet dobrze funkcjonujące rynki doskonale konkurencyjne mogą być niesprawne, jeśli chodzi o właściwą alokację zasobów w czasie, gdyż przyszłość nie jest wynagradzana na żadnym rynku (

Robert M. Solow, laureat Nagrody Nobla, 1987

) Są tylko dwie rzeczy naprawdę nieograniczone: (1) ilość pokoleń za które musimy czuć się odpowiedzialni i (2) ramy naszych uzdolnień Intelektualnych (

Jan Tinbergen

,

laureat nagrody Nobla, 1969

) Wiek XXI będzie wiekiem środowiska, albo go w ogólne nie będzie (

Ulrich von Weizsäcker, założyciel i dyrektor Umwelt und Energie Institut, Wuppertal, Niemcy

) 2

I. Idea wzrostu zrównoważonego (trwałego, „sustensywnego”, ekorozowju) -geneza

    Krytyka tradycyjnych (głównie neoklasycznych) teorii i modeli wzrostu gospodarczych Krytyka standardowych wzorców/ścieżek wzrostu i rozwoju społeczno-gospodarczego Reakcja na współczesny kryzys surowcowo-energetyczny i ekologiczny (zwłaszcza wobec jego internalizacji i globalizacji) Reakcja na narastające rozwarstwienie współczesnego świata (dochodowe i cywilizacyjne) 3

1.

2.

3.

4.

5.



I. Idea wzrostu zrównoważonego, trwałego, „sustensywnego”, ekorozwoju) –geneza c.d.

 Próba

zintegrowanego

a nie fragmentarycznego spojrzenia na rozwój społeczeństwa ludzkiego, integracja wymiaru: Ekologicznego (przyrodniczego) Ekonomicznego Technologiczno-naukowego Kulturowo-instytucjonalnego Etyczno-aksjologicznego i świadomościowego Próba nowego określenia relacji:

człowiek (społeczeństwo) – środowisko (przyroda)

w ekonomii, etyce, filozofii (ekonomia ekologiczna, etyka środowiskowa, ekofilozofia) 4

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele



Pojęcie Sustainability : Trwałość

wzrostu oznacza, że potrzeby teraźniejsze nie są zaspakajane kosztem zmniejszania możliwości przyszłych generacji do zaspakajania swych potrzeb (

Raport Komisji Brundtland, WCED, 1987

) (

sustainable

– samopodtrzymujący się, zdolny do trwania)   Pewna niejednoznaczność (umowność) pojęcia Polskie kontrowersje: rozwój

trwały zrównoważony

vs. rozwój 5

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d.

 1.

2.

3.

Trwały rozwój – definicja

Rozwój (wzrost) jest trwały, jeśli

nie zmniejsza się żaden element składowy wektora celów społecznych i ekonomicznych

związanego z procesem rozwoju ekonomicznego (trwały rozwój to nie ekorozwój) Trwały rozwój oznacza

maksymalizowanie korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, przy jednoczesnym zachowaniu użyteczności i jakości zasobów naturalnych w długim okresie

.

żeby rozwój był trwały,

konsumpcja materialnych dóbr i usług musi być jednocześnie ograniczona do poziomu, który jest akceptowalny z ekologicznego punktu widzenia

(

międzypokoleniowa sprawiedliwość

) 6

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d.

    

Trwały rozwój – cele



Nadrzędne cele społeczne

: dobrobyt, bezpieczeństwo,

sprawiedliwość

(wewnątrz- i

międzypokoleniowa

) 

Cele o charakterze idealizacyjnym

wzrost realnego dochodu

per capita

poprawę stanu zdrowotnego i poziomu wyżywienia "

uczciwy

" (

fair

) dostęp do zasobów środowiska poprawę poziomu wykształcenia,

Cele o charakterze operacyjnym

7

II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d.

1.

2.

3.

4.

  Trwały (zrównoważony, samopotrzymujący się) rozwój społeczno ekonomiczny jako

ład zintegrowany, czyli

harmonizujący główne

porządki (łady),

w których ma miejsce ludzkie życie i aktywności: ład

ekologiczny

ład

społeczno-instytucjonalny

ład

ekonomiczny

ład

przestrzenny

Każdy z tych porządków powinien przyczyniać się do powstawania

trwałego w czasie strumienia dochodów

, zapewniając pożądaną i/lub akceptowaną społeczną sprawiedliwość, zachowując zasób kapitału antropogenicznego i przyrodniczego oraz chroniąc procesy wspierające życie zachodzące w środowisku przyrodniczym

.

8

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy

 1.

2.

3.

Istota

sprawiedliwości międzypokoleniowej

rozwoju w procesie Maksymalizacja, w założonym horyzoncie gospodarowania (a nie w danym „punkcie czasowym”) społecznego dobrobytu (międzypokoleniowa, intertemporalna optymalizacja wykorzystania dostępnych zasobów) Niepogarszanie (przynajmniej) dobrobytu żadnej generacji Zachowanie nieumniejszonego zasobu kapitału dla przyszłych pokoleń 9

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy

   

T RZY INTERPRETACJE TRWAŁEGO ROZWOJU przyrodocentryczne

,

umiarkowanie antropocentryczne

dla przyszłych generacji : równowaga pomiędzy celami ekonomicznymi, społecznymi i jakością środowiska, w tym zachowanie zasobów przyrodniczych

skrajnie antropocentryczne

(technokratyczne). 10

   

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy (funkcje ekologiczne środowiska )

Zasoby i energia zużyte w gospodarce tworzą w sferze konsumpcji użyteczność, będącą miarą dobrobytu. Z drugiej strony przekształcają się w odpady i zanieczyszczenia, czyli wysoką entropię. Środowisko przyrodnicze jest rezerwuarem przyjmującym odpady i zanieczyszczenia. Część tych odpadów można przywrócić za pomocą recyklingu gospodarce. W przypadku pozostałych odpadów i zanieczyszczeń ich oddziaływanie środowiskowe jest różne w zależności od pojemności asymilacyjnej środowiska. W sferze zasobów skutki procesów gospodarczych zależą od relacji między ich stopą odtworzenia i stopą eksploatacji. W przypadku zasobów nieodtwarzalnych ilość ich ulega stałemu zmniejszeniu, w przypadku zasobów odtwarzalnych jest zmienna. Związki między środowiskiem i gospodarką polegają również na bezpośrednim dodatnim lub ujemnym oddziaływaniu na poziom dobrobytu poprzez pozaekonomiczne funkcje środowiska przyrodniczego.

11

Rys. 1: Schemat gospodarki okrężnej

Positive amenity (+) R P C (+) U ER (-) h>y RR h>y (-) (+) hA 12

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy (funkcje ekologiczne w ujęciu schematu gospodarki okrężnej)

            

Podsystem gospodarka

P – produkcja dóbr konsumpcyjnych C – sfera konsumpcji U – użyteczność (miara dobrobytu) r - recykling

Podsystem środowisko

R – zasoby naturalne RR – odtwarzalne ER – wyczerpywalne W – odpady A - zdolność asymilacyjna środowiska y - stopa odtworzenia (regeneracji) zasobów h - stopa eksploatacji zasobów 13

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy

 1.

Sprawiedliwość międzygeneracyjna w zakresie kapitału naturalnego *

Przynajmniej teoretycznie, możliwa w zakresie RR, EAC 2.

3.

4.

Bardzo trudna do osiągnięcia w zakresie ER i LSP Nieuniknioność zmniejszania się kapitału naturalnego w zakresie ER rodzi potrzebę

międzypokoleniowej kompensacji

Istota rozwiązania: przekazaniu przyszłym pokoleniom zwiększonej ilości

kapitału rzeczowego

(antropogenicznego) w zamian za uszczuplone zasoby kapitału naturalnego 5.

Dylemat podstawowy: dopuszczalny (możliwy, społecznie akceptowalny)

zakres substytucji między kapitałem naturalnym i antropogenicznym (rzeczowym, man-made) *

zasoby nieodnawialne (ER) , zasoby odnawialne (RR), zdolność środowiska do asymilacji zanieczyszczeń (EAC) i do podtrzymywania procesów życiowych (LSP), z uwzględnieniem ilości i jakości 14

III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy



1.

2.

Substytucja między kapitałem naturalnym i antropogenicznym- zasady (kryteria) trwałości kapitału i wzrostu

Słaba zasada trwałości kapitału

– oznacza ona potrzebę zachowania zasobu kapitału jako całości, bez zwracania uwagi na jego strukturę: kapitał przyrodniczy, antropogeniczny, ludzki czy społeczny (pełna możliwość substytucji (jedna z podstaw optymizmu wzrostowego ENC) .

Wrażliwa zasada trwałości kapitału

kapitału).

- zgodnie z nią trwałość wzrostu wymaga nie tylko zachowania całego zasobu kapitału, ale również stałości jego struktury (substytucja możliwa tylko w obrębie danego 15

3.

4.



III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy

Mocna zasada trwałości kapitału -

wymaga ona zachowania zasobów wszystkich rodzajów kapitału, zarówno co do ilości, jak i jakości (substytucja niemożliwa także w obrębie danego rodzaju kapitału).

Restrykcyjna zasada trwałości kapitału -

jest to skrajny przypadek poprzedniej zasady i sprowadza się do postulatu nie zmniejszania jakiegokolwiek zasobu kapitału.

Potrzeba i wzrostu

pragmatyzmu

w podejściu do trwałości kapitału 16



IV.

MIERZENIE TRWAŁOŚCI ROZWOJU

–

WSKAŹNIKI I INDEKSY TRWAŁEGO ROZWOJU

/

EKOROZWOJU Wskaźniki presji, stanu i reakcji

1.

2.

3.



Wskaźniki presji środowiskowej

: opisują one antropogenne obciążenia środowiska z uwzględnieniem ilości i jakości odnawialnych i nieodnawialnych zasobów naturalnych..

Wskaźniki stanu środowiska

: generalnie, odnoszą się one do jakości poszczególnych komponentów środowiska oraz jakości i ilości zasobów naturalnych. Wynika stąd, że odzwierciedlają one ostateczne cele polityki ekologicznej.

Wskaźniki reakcji (odpowiedzi społecznej)

: są to miary, które ukazują, czy i w jakim zakresie społeczeństwo reaguje na zmiany w środowisku i problemy z tym związane. 17

IV.

MIERZENIE TRWAŁOŚCI ROZWOJU

–

WSKAŹNIKI I INDEKSY TRWAŁEGO ROZWOJU

/

EKOROZWOJU

 1.

Eksploatacja zasobów

środowiska przyrodniczego 2.

Emisja/opad

zanieczyszczeń 3.

Podział przedmiotowy/funkcjonalny wskaźników ekorozwoju

Podtrzymywanie procesów życiowych

(ang.

life support

); odnoszą się one do usług, jakie świadczą poszczególne, zwłaszcza nie kontrolowane przez człowieka lub nie poddawane presji antropogenicznej ekosystemy.

4.

Wpływ na dobrobyt społeczny

; dotyczą one tych rodzajów presji antropogenicznej, które wiążą się z bezpośrednim oddziaływaniem na zdrowie i życie.

18

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu teorii trwałego rozwoju (SDT) i neoklasycznej teorii wzrostu (ENC EGT)

 1.

2.

3.

Różnice generalne

SDT wyrasta z

krytyki tradycyjnych wzorców rozwoju

gospodarczego oraz krytyki ENC EQT SDT

odrzuca podstawowe założenia metodologiczne ENC

: metodologiczny indywidualizm, idea doskonałej konkurencji, idea równowagi (statycznej i dynamicznej) TSD odwołuje się (głównie) do

metodologicznego holizmu

(pluralizmu) 19

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d.

 1.

2.

3.

4.

TSD:

odrzucenie liberalnego (neoliberalnego) podejścia do gospodarki rynkowej

, zwłaszcza ze względu na niezdolność nie poddanego żadnej regulacji rynku do: Zapewnienia społecznie optymalnej skali eksploatacji zasobów Zapewnienia międzypokoleniowej sprawiedliwości i trwałości rozwoju Zapewnienia społecznie pożądanej jakości środowiska Brak rynkowego (mikroekonomicznego – przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe) mechanizmu gromadzenia środków na zachowanie i poprawę stanu środowiska 20

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d.

Różny sens konceptualny kategorii równowagi w ENC EGT i TSD

 1.

2.

3.

ENC EGT :

wzrost zrównoważony jako kategoria

formalna

(dedukowana w ramach rygorystycznego rozumowania modelowego)

konwergencja

rzeczywistych wielkości ekonomicznych do poziomu zapewniającego

steady state

wzrost gospodarczy

egzogeniczny

sposób determinacji stopy zrównoważonego wzrostu (zasadnicza różnica w stosunku do modelu EC i EK) 21

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d.

 1.

2.

Teoria

Sustainable Development

Równowaga jako kategoria o charakterze

jakościowym (

równowaga między różnymi aspektami, celami, ładami w procesie rozwoju), Jako potrzeba zachowania właściwych proporcji

między wzrostem dobrobytu materialnego i jakością środowiska, przy unikaniu społecznie negatywnych następstw procesu rozwoju

22

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d.

   1.

2.

3.

Podstawy mikroekonomiczne ENC EQT

: odwołanie do założenia o powszechnej racjonalności, (

hipoteza maksymalizacji użyteczności

(HMU),

homo oeconomicus

, zachowania strategiczne w rozumieniu teorii gier) i wynikający stąd „mechanizm” dochodzenia do równowagi makroekonomicznej

Teoria trwałego rozwoju

: trudności z jednoznaczną identyfikacją podstaw mikroekonomicznych (antropologicznych) Generalna

krytyka koncepcji homo oeconomicus

widzenia celów i zasad SD i HMU z punktu Czy

homo oeconomicus

może być także

homo sustinens

23

IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d.



1.

2.

Wartość teoretyczno-poznawcza vs. wartość aplikacyjna (utylitaryzm poznawczy a utylitaryzm aplikacyjny) ENC EGT

: jasne podstawy metodologiczne i antropologiczne kontra

ograniczona wartość poznawcza

(krytykowana także w endogenicznej teorii wzrostu) i aplikacyjna

TSD

: pewne słabości metodologiczne i brak jednoznacznie zdefiniowanej podstawy mikroekonomicznej kontra jej

użyteczność aplikacyjna

(identyfikacja

celów

i

zasad

trwałego rozwoju,

rozwój metod pomiaru

– wskaźniki i indeksy SD, formułowanie instrumentów i mechanizmów realizacyjnych) 24

V. Mikroekonomiczny wymiar/aspekt kategorii SD

   Punkt odniesienia :

przedsiębiorstwo

Pytanie generalne: c

o oznacza i czy jest możliwy zrównoważony/trwały rozwój przedsiębiorstwa

Odpowiedź generalna

: zrównoważony/trwały rozwój to kategoria makroekonomiczna/globalna, ale jego praktyczna realizacja musi się odbywać przede wszystkim na poziomie mikroekonomicznym: firmy i gospodarstwa domowe

25

V. Mikroekonomiczny wymiar/aspekt kategorii SD

Greening/zrównoważenie

(w rozumieniu istoty i celów trwałego rozwoju) przedsiębiorstwa jest (może być) paralelnym i współzależnym skutkiem trzech przyczyn:

1.

Rosnącej mikroekonomicznej „zazieleniania” firmy

*

opłacalności procesu

2.

Zaostrzających się regulacji prawno-administracyjnych, a także ekonomicznych (w skali krajowej, międzynarodowej, czy transnarodowej – UE)

3.

Wzrostu producentów) świadomości ekologicznej (konsumentów i

*

Trawestując M. Friedmana:

also a business The green business is (may be)

26

VI. Trwały/zrównoważony rozwój:

jak przejść od idei do realizacji (główne problemy

)



1.

2.

Wymiar globalny liczne sukcesy i porażki związane z realizacją MPE.

Przykład sukcesu: Konwencja Bazylejska, częściowo Protokół Montrealski.

Przykład porażki: RKoOK/Kyoto.

Problemy zasadnicze: partykularyzmy narodowe, niedostatek myślenia w kategoriach przezorności i integralności środowiska. Problem społecznej sprawiedliwości/równości ekologicznej i w (międzykontynentalnym) ujęciu międzynarodowym

27

VI. Trwały/zrównoważony rozwój:

jak przejść od idei do realizacji (główne problemy

)

 3.

  4.

Wymiar globalny – c.d.

Mała wciąż gotowość płatnicza „bogatych” do wspierania działań krajów „biednych” na rzecz ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju Argumenty „amerykańskie” vs. zasada przezorności Występowanie globalnych środowiskowych pozytywnych efektów zewnętrznych (np. lasy deszczowe jako

carbon sink box

, bioróżnorodność) i brak gotowości płatniczej „bogatych” za korzystanie z nich Rola instrumentów ekonomicznych (pozytywny przykład Protokołu Montrealskiego vs. niepowodzenie Protokołu z Kioto w zakresie światowego handlu emisją gazów cieplarnianych) 28



5.

  

VI. Trwały/zrównoważony rozwój:

jak przejść od idei do realizacji (główne problemy

)

Wymiar globalny – c.d.

Zrównoważony rozwój i środowisko a handel międzynarodowy

Kluczowy obszar działań dla przyśpieszenia wzrostu i przejścia do rozwoju zrównoważonego k.s.r. Ważny również w kontekście wtórnego oddziaływania zacofania i biedy na stan środowiska Brak wciąż dostatecznych działań ze strony krajów rozwiniętych służących ograniczaniu środowiskowo intensywnego (surowcowego) eksportu k.s.r. Potencjalne i rzeczywiste zagrożenia związane z

protekcjonizmem handlowym

(zaostrzanie regulacji środowiskowych, rosnąca protekcja przy przechodzeniu do dóbr wyżej przetworzonych, problem protekcjonizmu w rolnictwie 29

 1.

2.

3.

VI. Trwały/zrównoważony rozwój:

jak przejść od idei do realizacji (główne problemy

)

Wymiar europejski (generalna ocena)

Polityka ekologiczna i energetyczna, a także większość polityk sektorowych UE, przyczyniły się w znacznym stopniu do zrównoważenia rozwoju krajów członkowskich w wymiarze ekologicznym Wysiłki Wspólnoty w zakresie rozwiązywania problemów globalnych, a zwłaszcza ochrony klimatu, rodzą wysokie koszty dla krajów członkowskich przy ograniczonym znaczeniu globalnym w kontekście „powściągliwości” innych głównych „graczy światowych” Polityka rolna Wspólnoty (przejście od CAP do CARP) może być oceniona pozytywnie w wymiarze wewnętrznym. Protekcjonizm w zakresie handlu produktami rolnymi może powodować negatywne skutki w wymiarze globalnym 30

1.

2.

3.

4.

VI. Trwały/zrównoważony rozwój:

jak przejść od idei do realizacji (główne problemy

)



Najważniejsze kierunki działań sprzyjających przechodzeniu do rozwoju zrównoważonego/trwałego (Wymiar ekologiczno-ekonomiczny)

Zmniejszenie tempa eksploatacji zasobów nieodnawialnych i surowcowo-oszczędny postęp techniczny Zapewnienie rzeczywistej odnawialności zasobów (zwłaszcza lasy i zasoby mórz światowych) im przeciwdziałanie utracie bioróżnorodności Środowiskowo-przyjazny postęp techniczny celem zmniejszenia presji na środowisko w postaci odpadów i zanieczyszczeń Wszelkie działania służące energooszczędności, wzrostowi energoefektywności i udziału OZE w produkcji energii finalnej 31

   

VI. Trwały/zrównoważony rozwój:

jak przejść od idei do realizacji (główne problemy

)

  

Decydujące znaczenie czynnika świadomościowego Edukacja

i postaw ba rzecz zrównoważonego rozwoju: kształtowanie wiedzy bez zmian wewnętrznych (METANOIA) zmiany zewnętrzne (METAMORFOZA), w tym dotyczących pojmowania współzależności środowisko – społeczeństwo – gospodarka, będą zawsze niewystarczające problem międzypokoleniowej sprawiedliwości ekologicznej i społecznej: Zawsze aktualne pozostaje zdanie Tinbergena...

Należy żyć i gospodarować wg przesłania, (trawestując Keynesa) :

In the long run we’ll all be alive

Gospodarowanie trzeba w rosnącym stopniu postrzegać w kategoriach

Earth as a spaceship

(J.K. Boulding) 32