Transcript FLORIS.DIVER. PREDAVANJA

ZAŠTITA FLORISTIČKOG DIVERZITETA
Nastavnik: Prof. dr. Dragica Obratov – Petković
Asistent: mr Ivana Bjedov
Br. časova: 3+3
Biodiverzitet: bios - život, diverzitet - raznovrsnost
Biološka raznovrsnost.
Biodivetzitet je kapitalna vrednost biosfere.
Pod pojmom biodiverzitet ili biološka raznovrsnost podrazumeva se
sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na Zemlji.
Biodiverzitet se realizuje u prostornom i vremenskom kontinuumu,
kao rezultat evolutivnih procesa, hijerarhijski kroz 3 osnovna,
međusobno uslovljena i biološki neraskidiva nivoa: genetičkom,
specijskom i ekosistemskom.
Genetički diverzitet podrazumeva ukupan broj i ukupnu raznovrsnost
gena, odnosno genetičkih informacija sadržanih u svim pojedničanim
vrstama biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama na Zemlji.
U osnovi biodiverziteta je raznovrsnost genotipova. Sveukupni
genotip je daleko bogatiji od realno aktivne fenotipske manifestacije,
naročito u potencijalnom smislu. U toku evolucije on se obogaćuje,
povećava umnožava, postaje sve raznovrsniji. Očuvanje fenotipskog
diverziteta je izuzetno značajno jer se u u milijardama fenotipskih
organizama i njihovih vrsta nalaze genotipske zalihe, koje se tokom
života jedinke ne ispoljavaju ili se ispoljava samo sporadično, ili će
se ispoljiti sukcesivno kroz neko drugo vreme života vrste. Nosioci
genetičkih informacija su jedinke svake organske vrste.
Specijski diverzitet obuhvata ukupan broj organskih vrsta na Zemlji,
od nastanka života na planeti do danas. Prema nekim istraživanjima
smatra se da na svetu raste oko 700 000 cvetnica. Kada je reč o
životinjama njihov broj je znatno veći. Ilustrativan je podatak da na
svetu živi samo oko 70 000 insekta, a poznato je da polovina vrsta
životinjskog sveta pripada insektima.
Ekosistemski diverzitet označava
ukupnu raznovrsnost staništa i
biocenoza kao i ekoloških procesa
kojima se ostvaruje funkcionalnost
ekosistema.
Biodiverzitet je evolutivni odgovor na neprestanu promenljivost
uslova sredine. Varijabilnost i stalne promene ekoloških faktora
indukovale su evolucijske procese, čiji su uzastopni rezultati
beskonačna raznovrsnost pojava i oblika visoke adaptacije vrednosti.
Planeta ja preživela velike geoklimatske promene. U geološkoj
prošlosti dolazilo je do naglog izumiranja za kojim je sledilo
obnavljanje i nova prilagođenost. Menjali su se sastav, oblik,
temperatura i boja Zemlje. Kompletno se promenio sastav atmosfere,
kopno se podizalo i spuštalo, kontinenti su se kretali, spajali i
razdvajali, planine su se uzdizale, vulkani izbacivali lavu. Promene
klime obuhvatile su ledena doba. Poslednje velike promene dogodilo
se tokom Krede, pre oko 65 miliona godina.
Osnovne odlike i značaj biodiverziteta mogu
se sažeti u sledećim konstatacijama:
1. Biodiverzitet je zbirni pojam koji
obuhvata sve biološke resurse planete
Zemlje: gene, vrste i ekosisteme. On
može biti tokom vremena obogaćen ili
osiromašen.
2. Svaka organska vrsta odlikuje se
specifičnom ekološkom ulogom i
funkcijom u biosferi, u konkretnom
ekosistemu u kome živi.
3. Prirodni ekosistemi sa očuvanim
biodiverzitetom vrsta i gena odlikuju se
optimalnom produkcijom i metaboličkom
aktivnošću (promet gasova, kruženje
materije, održavanje pedološke ravnoteže)
i
neuporedivo
su
uspešniji
od
supstituisanih, veštačkih ekosistema.
4. Opšti balans biogeohemijskih ciklusa planete u budućnosti,
zavisiće od odnosa prirodnih ekosistema i veštački stvorenih s
obzirom na razvoj civilizacije i ljudske populacije uopšte.
5. Antropogeno uslovljene promene biodiverziteta nose brojne rizike,
a malo neposredne koristi. Do sada su biološki resursi uglavnom
jednosmerno iskorišćavani od strane čoveka i mimo ekoloških
principa, te su danas mnoge genetske kombinacije nepovratno
izgubljene, vrste su isčezle, a određeni ekosistemi su ostali bez
mogućnosti obnove.
6. Biodiverzitet je jedini izvor genetičkog materijala za
oplemenjivanje, revitalizaciju i biotehnologiju, sirovina za
industriju i čovekovo prirodno okruženje.
PRAKTIČNI ZNAČAJ BIODIVERZITETA
Samonikle biljne vrste oduvek su bile
značajan izvor hrane za čoveka. Za neke,
danas još izvorne ljudske zajednice, koje žive
u nenarušenim ekosistemima i vode
tradicionalan način života, divlje vrste biljaka
i životinja su jedini, a ako ne jedini onda
važan deo ishrane. I u razvijenim
civilizacijama ukupan udeo biljnih i
životinjskih vrsta koje se koriste za ishranu je
značajan. Hrana koju danas koristi čovek
uglavnom je bazirana na kultivisanim divljim
vrstama. Selekcionisanja su direktno vezana
za biodiverzitet divlje flore i faune.
Živa bića su bila i još uvek su nezamenljiv prirodni resurs za dalji
tehnološki napredak različitih grana industrije. Od biljnih vrsta se
dobijaju nezamenljive sirovine u hemijskoj, prehrambenoj, drvnoj ili
tekstilnoj industriji.
Biodiverzitet je izvor biološkog
materijala za revitalizaciju i
rekultivaciju
antropogeno
narušenih prostora. Biljke i
životinje adaptirane na skromnije
uslove staništa postaće prvi
stanovnici
predela
koji
su
izmenjeni posle požara, na
jalovištima, u okolini rudnika,
termoelektrana, fabrika. One će,
kao pionirske vrste, izmeniti sliku
predela, obnoviti zemljište i doneti
ponovo
novu
mogućnost
iskorišćavanja bioloških resursa.
ANTROPOGENI FAKTORI KOJI UGROŽAVAJU
BIODIVERZITET
Ugrožavanje i smanjenje biodiverziteta
je globalni proces koji u poslednjih 100
godina dobija zabrinjavajuće razmere.
Različite čovekove delatnosti dovele su
do snažnih i u mnogim slučajevima
ireverzibilnih promena ekosistema i
predela, a samim tim i do nepovratnog
gubljenja biodiverziteta. Na taj način
isčezle su mnoge biljne i životinjske
vrste ili, u najboljem slučaju došlo je
do smanjenja brojnosti njihovih
populacija. Uništavanje vrsta, u
najvećem broju slučajeva vrši se kroz
uništavanje njihovih staništa.
Drugi, veoma bitan razlog, koji dovodi do
ugroženosti
biodiverziteta
je
nekontrolisano i prekomerno korišćenje
biljnih i životinjskih vrsta tj. prekomerna
eksploatacija. Obično je nestanak nekih
vrsta uslovljen kombinacijom oba faktora.
Endemične i reliktne vrste su najčešće prve
na udaru ovih negativnih promena. One se
odlikuju stenovalentnošću i slabim
stepenom reprodukcije, tako da i male
promene staništa dovode do njihovog
iščezavanja.
Uništavanje i nestanak vrsta i smanjenje genetičke, specijske i
ekosistemske raznovrsnosti dovodi se u vezu sa nekoliko
međusobno povezanih uzroka:
•Potpuno uništavanje prirodnih staništa i njihova zamena
sekundarnim ili veštačkim staništima nepovoljnih za opstanak
izvornih vrsta primarnih ekosistema;
•Fragmentacija prirodnih ekosistema dovodi do smanjenja
životnog prostora. Smanjenje i isprekidanost areala dovodi do
poremećaja u interspecijskim i populacijskim odnosima, kao i do
poremećaja unutar samog ekosistema;
•Parcijalne intervencije dovode do promena u strukturi i funkciji
ekosistema;
•Prekomerna eksploatacija vrsta izlovljavanje ili prekomerno
sakupljanje;
•Introdukcija alohtonih vrsta flore i faune dovodi do promena
izvornog sastava autohtone faune, flore i ekosistema;
•Neposredno ili posredno zagađivanje voda, vazduha i zemljišta.
Ove vrste zagađenja, kroz kumulativan efekat, dovode do postepenih, a
u akcidentnim slučajevima i naglih promena u strukturi i funkciji
prirodnih ekosistema.
Svi navedeni efekti deluju najčešće sinergistički. U najvećem broju
slučajeva prirodna staništa se uništavaju postepeno, kroz parcijalne
intervencije, kroz delimičnu eksploataciju populacija ili određenih
komponenti ekosistema.
Analizirajući antropogene faktore koji ugrožavaju biodiverzitet uvek
dolazimo do zaključka da su u pitanju dva ista, a suprostavljena
stava: sa jedne strane iskorišćavanje a sa sa druge strane zaštita
biodiverziteta. Nova koncepcija očuvanja biološke raznovrsnosti
pokušava i teži da pomiri ova dva stava kroz ideju održivog
korišćenja, održavanja i očuvanja izvornog genetičkog, specijskog i
ekosistemskog diverziteta.
Srbija je po bogatsvu flore, fungije, faune i ekosistema među
najbogatijim zemljama u Evropi. Ona je bogata u svim elementima
biološke raznovrsnosti: genetičkim, specijskim i ekosistemskim. Iz
ove činjenice proizilazi da se prema ovom bogatstvu moramo odnositi
krajnje oprezno i da svoje delatnosti moramo prilagoditi očuvanju
biološke raznovrsnosti.
Biološka raznovrsnost je u našoj zemlji neravnomerno distribuirana i
razlikuje se od mesta do mesta. Planinske oblasti, kanjoni i klisure,
prašume, močvarna područja, peščare i pećine se posebno izdvajaju
po broju vrsta i biodiverziteta u celini. Ostale oblasti su pod snažnim
antropogenim uticajem i suštinski izmenjenim prirodnim staništima.
S obzirom da se područja koja se odlikuju velikim biodiverzitetom
međusobno razlikuju, mere za njihovo očuvanje moraju biti
prilagođene njihovim ekološkim i biogeografskim osobenostima.
Ono što u pogledu zaštite važi za jedan region ili objekat prirode ne
može se automatski primeniti i na drugi. U tome je suština ekološkog
pristupa u očuvanju biodiverziteta.
NEGATIVNI EFEKTI POJEDINIH LJUDSKIH
DELATNOSTI
Na osnovu analize rezultata antropogenih faktora koji ugrožavaju
očuvanje biološkog i predeonog biodiverziteta, dobijenih
međunarodno standardizovanim metodama (IUCN, 1991, IUCN,
1993 i IUCN, 1995) moguće je dati generalnu ocenu delovanja
pojedinih privrednih delatnosti:
1. Poljoprivreda
Srbija raspolaže sa 5 700 000 ha
poljoprivrednog zemljišta, što iznosi
65% njene ukupne teritorije. Ovoliko
veliki procenat ukupne teritorije dovoljan
je za primarnu i sekundarnu produkciju
hrane, čak i za veći broj stanovnika.
Svako dalje širenje poljoprivrednih
površina na račun prirodnih ekosistema
bilo bi nepoželjno.
Nizijski, šumski, stepski i močvarni ekosistemi su predeli sa tradicionalno najjače
izraženim negativnim uticajima. Sadašnje ekonomske promene, uključujući
privatizacuju, dovode do mestimičnog napuštanja pašnjaka i parloženja
poljoprivrednih površina. Ovakve površine bi se mogle iskoristiti za obnovu
prirodne vegetacije i ekosistema.
Ispaša dovodi do negativne antropozoogene selekcije travnih
ekosistema, koji se tom prilikom suštinski menjaju. Promene se
ogledaju u izmeni florističko-faunističkog sastava, a samim tim dolazi
i do izmene njihove strukture i funkcije. Negativnu selekciju flore
prati prekomerna nitrifikacija i nabijanje zemljišta, a ti procesi
dodatno ubrzavaju proces osiromašenja florističkog i faunističkog
sastava. Krajnji rezultat ovih procesa su u potpunosti osiromašeni
pašnjaci sa malom produktivnom vrednošću, velikom erozijom tla i
povećanjem alohtonih nitrofilnih vrsta.
Paljenje primarne vegetacije za duže vreme, a nekada i trajno
dovodi do propadanja prirodnih klimaksnih ekosistema. Namerno
paljenje vegetacije prisutno je naročito u kontaktnim zonama žbunaste
vegetacije, iznad gornje šumske granice. Četinarske vrste koje se
nalaze na ovim staništima su posebno ugrožene, kao i ekosistemi u
kojima oni dominiraju. Drvenaste vrste su od izuzetnog značaja u
sprečavanju erozionih procesa u planinskim predelima. Paljenjem
stepske vegetacije sprečava se obnova prirodne livado-stepe ili šumostepe.
Isušivanje močvara, bara i ritova u cilju dobijanja ziratnog
zemljišta. Ovakva staništa su poznata kao izuzetno značajna i
obuhvaćena su međunarodnom zaštitom u okviru posebne
„Ramsarske konvencije“. Međutim, uprkos činjenici da se radi o
klasičnom primeru fragilnih ekosistema, oni se već duže vreme
ugrožavaju, pre svega izgradnjom nasipa neposredno uz rečne obale
ili irigacionim zahvatima. Ovakvi postupci dovode do drastičnih
promena uslova staništa i iščezavanja čitavog niza biljnih i
životinjskih vrsta.
2. Šumarstvo
Od mnogobrojnih delanosti u šumarstvu totalna i sanitarna seča u
zaštićenim prirodnim objektima mogu imati veoma negativne
posledice po biodiverzitet. Ove posledice su naročito vidljive u
Nacionalnim parkovima. U planinskim, brdskim i nizijskim
predelima najrašireniji negativan efekat na biodiverzitet
predstavlja prekomerna eksploatacija drveta. Uprkos šumskim
privrednim osnovama, kojima se propisuje količina etata, ona se
vrlo često ne poštuje, već se neplanskom i neracionalnom
eksploatacijom odstranjuju i elitna i plus stabla. Indirektna
posledica, svakako teža, je iniciranje erozionih procesa različitog
stepena i intenziteta, koji su samo na području Srbije zahvatili
preko 86% njene ukupne teritorije.
Još jedna od negativnih posledica je i
pošumljavanje
staništa
koja
potencijalno nisu šumska, kao što je
slučaj sa peščarskim i stepskim
površinama, kao i sa strmim
serpentinskim
i
krečnjačkim
padinama. Takva staništa su, vrlo
često, staništa retkih, endemičnih i
reliktnih biljnih vrsta.
Pošumljavanje alohtonim vrstama ili vrstama koje ne pripadaju
konkretnom staništu, naročitom metodom plantažnog tipa. Na ovaj
način se često stvaraju jednodobne sastojine, što je u direktnoj
suprotnosti sa opštim ekološkim načelima pošumljavanja u šumarstvu.
Podizanje novih šuma mora da se zasniva na načelu raznovrsnosti (veći
broj različitih vrsta na određenoj površini), a to bi vrlo brzo doprinelo
raznovrsnosti šumskih ekosistema, njihovoj stabilnosti i otpornosti na
negativne uticaje.
3. Urbanizacija i izgradnja infrastrukture
Urbanizacija i izgradnja infrastrukture je
ljudska delatnost kojom se neposredno
uništavaju šumski ekosistemi u okolini
velikih gradova i oko saobraćajnica.
Saobraćajnice
prekidaju
prirodne
ekosisteme, sprečavaju komunikaciju
cenobionata i lokalne migracije. Da bi se
na neki način sprečilo uništavanje
ekosistema,
obično
se
projektuju
propusnice.
Najvidljivija posledica ovakvog pristupa
je nepoštovanje prostornog plana. Usled
toga dolazi do smanjivanje površina pod
izvornim
stepskim,
livadskim,
pašnjačkim,
močvarnim,
šumskim,
slatinskim
i
ostalim
prirodnim
ekosistemima, čime se nepovratno gube
mnoge retke vrste i zajednice.
4. Turizam i rekreacija
Turizam u našoj zemlji ima
rastući trend. Efekti se naročito
osećaju
u
tradicionalno
turističkim zimskim centrima.
Veliki problem za fragilne
visokoplaninske
ekosisteme
predstavlja izgradnja hotelskih
kapaciteta
i
prateće
infrastrukture.
U našim turističkim centrima izgrađeni su mali gradovi u srcu planina,
konstruisane skijaške staze i prateća infrastruktura. Radi se o predimenzioniranim
i ekološki loše situiranim objektima, čija izgradnja dovodi do velike
fragmentacije ekosistema na gornjoj šumskoj granici. Sve to dovodi do pojave
jakih erozionih procesa.
5. Nedozvoljena trgovina divljim vrstama
Kolekcionarstvo živim ili mrtvim biljnim i životinjskim materijalom
predstavlja jednu od vrlo negativnih delatnosti kod nas.
Najugroženije su, po pravilu retke, ugrožene i ranjive biljne i
životinjske vrste. Iz Srbije se tajno ili poluzvanično izvoze
određeni predstavnici faune, koji su u Evropi nestali ili krajnje
proređeni, a kod nas se mogu naći u retkim i geografski raštrkanim
populacijama.
Nekontrolisano iskorišćavanje biljnih vrsta sa prirodnih
staništa, za potrebe određenih grana industrije ili za
kolekcionarske svrhe, takođe predstavlja važan momenat u
istrebljenju mnogih retkih vrsta. Naročito su na meti lekovite
i tražene vrste u našoj flori kao što su: Gentiana lutea, G.
punctata, Achillea alexandri-regis, A. korabensis, Nepeta
rtanjensis i dr. One su danas u takvoj meri proređene i
ugrožene nekontrolisanim sakupljanjem da se s pravom
svrstavaju u kategoriju ranjivih vrsta (V). Slična situacija je i
sa poznatim dekorativnim vrstama kao što su: Ruscus
aculeatus, R. hypoglossum, Leontopodium alpinum, Trolius
europaeus, Paeonia sp., Eryngium alpinum, vrste iz familije
Orchidaceae i dr. Većina ovih, kao i čitav niz drugih vrsta
divlje flore, koje se danas intenzivno eksploatišu, zaštićeni
su posebnim nacionalnim uredbama ili međunarodnim
konvencijama o kontroli korišćenja i prometa ugroženim
biljnim i životinjskim vrstama.
6. Zagađivanje vode, vazduha i zemljišta
Uticaj aerozagađivanja azotnim i sumpornim oksidima i njihovo
pretvaranje u kisele kiše, troposferski ozon i teški metali su
najčešći uzročnici osiromašenja florističkog diverziteta.
Cenobionti šumskih i livadskih ekosistema razlikuju se u odnosu
na tolerantnost prema kvalitetu i kvantitetu aerozagađenja.
Četinari su osetljiviji od širokolisnog drveća. Najosetljiviji
organizmi na ovakav tip zagadjenja su lišajevi.
Sušenje šuma na velikim prostranstvima jedan je od najupečatljivijih
dokaza negativnog delovanja aerozagađenja.
Zagađivanje voda je važan faktor koji ugrožava vodene ekosisteme.
Otpadne vode pune teških metala, radionuklida, fenoli itd. i njihov
kumulativni efekat mogu ostaviti trajne posledice po živi svet
vodenih ekosistema, kako na genetičkom, tako i na specijskom i
ekosistemskom nivou.
Kada je u pitanju zemljište na prvom mestu se nalazi erozija.
Erozijom se znatno ili potpuno odnosi i uništava zemljište, u
krajnjim slučajevima sve do matične podloge. Ova pojava je uvek
vezana za uništavanje vegetacijskog pokrivača. Veoma je bitno
napomenuti da je autohtona vegetacija, naročito ona klimatskog
karaktera, najbolja zaštita od bilo koje vrste erozije. Ekosistemi sa
izvornim sastavom cenobionata i očuvanim biodiverzitetom najbolje
ostvaruju funkciju biosunđera i bioarmature. Cenobionti prirodnih
ekosistema predstavljaju savršene adaptivne tipove za date ekološke
uslove.
MERE ZAŠTITE
1. Obnova šumskih ekosistema
Obnavljanje šumskih ekosistema treba vršiti autohtonim vrstama, po
mogućnosti onim vrstama koje su edifikatori klimazonalnih
zajednica. Obnova prirodne vegetacije na devastiranim staništima
je veoma teška i spora. Sađenjem većeg broja autohtonih vrsta
koje pripadaju različitim životnim formama postiže se floristički
diverzitet, a takav ekosistem bi već na početku bio visoko
struktuiran i funkcionalan.
2. Obnova poljoprivrednih površina
Poljoprivredne površine treba zaštiti uspostavljanjem poljozaštitnih
pojaseva, grupama drveća, živicama i međama. Ovo se naročito
odnosi na agroekosisteme u ravničarskim krajevima. Poljozaštitni
pojasevi predstavljaju veoma dobru zaštitu od eolske i vodne erozije,
a u isto vreme su i staništa za mnogobrojne predatorske vrste koje se
hrane štetočinama poljoprivrednih kultura, posebno glodarima i
insektima. Na taj način se obezbeđuje i raznovrsnost biotopa, pa će
pored poljoprivrednih kultura biti i mešovita šumska i žbunasta
staništa. Stvaranjem raznovrsnih biotopa u kojima će pored
poljoprivrednih površina mozaično biti izmešana šumska i žbunasta
staništa, istovremeno bi se očuvala biološka raznovrsnost čitavog
predela, a samim tim i njegova ekološka i biološka stabilnost.
Florističku raznovrsnost treba zaštititi i fundamentalnim
istraživanjima.
U tom smislu neophodno je zaštićene vrste objediniti u tzv.
„Crvenim knjigama flore“ ili „Crvenim listama flore“ sa
međunarodno definisanim kategorijama ugroženosti za svaku
pojedinu vrstu.
Osim toga neophodno je izvršiti kartiranje vrsta koje su od
međunarodnog značaja ili su globalno, regionalno ili lokalano
ugrožene.
Takođe je neophodno definisati parametre za formiranje
jedinstvenog informacionog sistema o ugrženoj flori i vegetaciji
Srbije.
U smislu zaštite florističkog diverziteta neophodno je i zakonski
zaštititi čitav niz biljnih vrsta, za koje se pouzdano zna da su ozbiljno
ugrožene, a koje nisu obuhvaćene postojećim nivoima zaštite.
Neophodno je i definisati objekte, lokalitete i parametre za
uspostavljanje integralnog monitoringa ugroženih i značajnih biljnih
vrsta i zajednica.
Posebnu pažnju treba posvetiti „ex situ“ i „in situ“ zaštiti. Programi
zaštite koji se baziraju na reintrodukciji vrsta na prirodnim staništima
sa kojih su iščezle, takođe moraju imati svoje mesto. S obzirom na
veći broj pošumljavanja koja se izvode alohtonim vrstama, treba
doneti zakone o njihovom unošenju u prirodne ekosisteme.
MEĐUNARODNI SPORAZUMI, STANDARDI, KRITERIJUMI I
PROGRAMI ZA OČUVANJE, ODRŽANJE I TRAJNO ODRŽIVO
KORIŠĆENJE BIODIVERZITETA
Za očuvanje biološke raznovrsnosti od prvorazrednog značaja je ne samo njegovo
ukupno, već i pojedinačno vrednovanje.
Postoje ozbiljni i dugoročni međunarodni sporazumi i opšta saglasnost za očuvanje
biodiverziteta. Neki od osnovnih razloga za međunarodno razmatranje biološke
raznovrsnosti su:
• Bološka raznovrsnost je po definiciji univerzalna, međunarodna i transgranična
vrednost
• Odgovornost za očuvanje biodiverziteta i pravo na njegovo korišćenje mora se
rešavati na međunarodnom nivou
• U nacinalnom interesu svake zemlje je korišćenje međunarodnog iskustva i
akumuliranog znanja. Mora postojati međunarodna koordinacija mera za očuvanje
biodiverziteta kao i transfer tehnologija koja se koriste za tu namenu.
• Postizanje uverenja o potrebi očuvanja i trajno održivog korišćenja biodiverziteta.
Sve aktivnosti koje su relevantne za očuvanje biološke raznovrsnosti
moraju da budu usaglašene na međunarodnom nivou. To ne
isključuje nacionalnu strategiju održivosti, koja postoji gotovo za
svaku zemlju.
Osnovni kriterijumi za kategorizaciju vrsta ili drugih sistematskih
kategorija, proističu iz međunarodnih obaveza koje je naša zemlja
prihvatila. U znatnoj meri načelni kriterijumi se podudaraju sa
kriterijumima Nacionalnih crvenih lista (knjiga).
Opšti kriterijumi
Srbija snosi odgovornost za sve one vrste i podvrste čiji su znatni
delovi svetske, evropske, srednjeevropske, istočnoevropske,
sredozemne, balkanske ili istočnomediteranske populacije trajno ili
povremeno nastanjene na teritoriji naše zemlje.
Srbija snosi odgovornost za vrste ili podvrste čijih više od 50%
balkanske populacije trajno ili povremeno živi na teritoriji naše
zemlje.
Srbija snosi odgovornost za vrste ili podvrste čiji delovi populacije
manjeg značaja žive u Srbiji, a za koje su, po međunarodnim
kriterijumima, propisane posebne mere zaštite u svetu, Evropi ili u
širem biljnogeografskom području.
VRSTE OD MEĐUNARODNOG ZNAČAJA
Vrste uključene u Evropsku crvenu listu globalno ugroženih biljnih
i životinjskih vrsta
Vrste za koje je jedna od država odgovorna za očuvanje populacije
Sve ostale vrste priznate kao vrste od međunarodnog značaja
Kategorije ugroženosti
Međunarodna unija za zaštitu prirode (IUCN) uspostavila je
kriterijume za klasifikaciju vrsta prema opasnosti od iščezavanja.
Početkom šezdesetih razrađen je program Crvenih knjiga pomoću
kojih se uspostavljaju liste ugroženih biljnih i životinjskih vrsta.
EN (endangered) ugrožena. Vrsta koja je u opasnosti da izumre u
većem delu svog areala i čiji je opstanak malo verovatan ukoliko se
nastavi sa delovanjem ugrožavajućih faktora, što se utvrđuje
posebnim kriterijumima:
- redukcijom populacije za najmanje 50% u poslednjih 10 godina
- opadanjem zauzete površine
- procenom da je prostor na kome se takson pojavljuje manji od 5000
km2
- procenom da populacija broji manje od 2500 zrelih jedinki
- izrazita fragmentiranost populacije, ili utvrđenih samo 5 lokaliteta
na kojima se vrsta javlja
VU (vulnerable) ranjiva. Vrsta za koju se, prema istraživanjima
veruje da će se ubrzo naći među ugroženim, ukoliko se nastavi sa
delovanjem ugrožavajućih faktora. Kriterijumi za ovu definiciju su:
- smanjenje brojnosti za najmanje 20% u periodu od poslednjih 10
godina
- procenom da je prostor na kome se vrsta nalazi manji od 20.000
km2
- fragmentacija populacije, ili konstatcija da se vrsta nalazi samo na
5 lokacija
- procena da populacija broji manje od 1000 zrelih jedinki
- kvantitativnom analizom koja pokazuje da je verovatnoća
iščezavanja u prirodnim
uslovima najmanje 10% u periodu od sledećih 100 godina.
R (rare) retka. Vrsta čija je ukupna svetska populacija toliko mala da,
iako za sada nije u kategoriji ugroženih, postoji opasnost da to
postane.
I (indeterminate) neopredeljena. Vrsta za koju se zna da treba da
bude u kategoriji ugroženih, ranjivih, retkih ili za nju nedostaju
informacije za svrstavanje u jednu od kategorija.
K (insufficently know) nedovoljno poznata. Vrsta za koju nema
dovoljno informacija i ne zna se pouzdano da li pripada jednoj od
kategorija.
EX (extinct) izumrla. Vrsta za koju više nema osnovane sumnje da
postoji i jedan primerak.
EW (extinct in the wild) išćezla u prirodi. Vrsta za koju se
iscrpnim pretraživanjem u odgovarajućem periodu i odgovarajućem
arealu rasprostranjenja, na odgovarajućem staništu nije konstatovao
ni jedan primerak. Pretraživanje treba da bude izvršeno u
vremenskom okviru koji odgovara životnom ciklusu i životnoj formi
taksona.
CR (critically endangered) krajnje ugrožen. Takson je krajnje
ugrožen kada je suočen sa izgledom najviše verovatnoće da u
neposrednoj budućnosto iščezne, što se utvrđuje posebnim
kriterijumima.
- neposrednim posmatranjem
- pokazateljima brojnosti (indeks abundacije)
- smanjenjem areala
- nivoima korišćenja
- smanjenjem brojnosti za najmanje 80%
- procenom da je prostor na kome se takson pojavljuje manji od 100
km2
- izrazita fragmentacija populacije
- procenom da populacija broji manje od 250 zrelih jedinki.
LR (lower risk) niska verovatnoća opasnosti. Takson je izložen
niskoj verovatnoći opasnosti kada se odredi da ne zadovoljava
kriterijume za bilo koju od ugroženih kategorija. Taksoni svrstani u
kategoriju niskog rizika dele se na 3 kategorije:
- zavisni od zaštite (Cd-conservation depended). Taksoni koji su u
programima za zaštitu, a prestanak programa zaštite uslovio bi
uvršćivanje u jednu od kategorija ugroženosti u okviru 5 godina.
- skoro ugroženi (nt- near tretened). Taksoni koji nisu određeni kao
zavisni od zaštite, ali se nalaze blizu kategorije osetljivih.
- poslednja briga (lc-last concern). Taksoni koji nisu određeni kao
zavisni od zaštite ni kao skoro ugroženi.
DD (data deficit) bez dovoljno podataka. Takson je bez dovoljno
podataka kada nedostaju adekvatne informacije u pogledu njegovog
rasprostranjenja ili stanja populacije. Takson iz ove kategorije može da
bude dobro proučen, njegova bilogija dobro poznata, a da nedostaju
odgovarajući podaci o brojnosti ili rasprostranjenju.
KLASIFIKACIJA ŽIVIH BIĆA
Prema nekim shvatanjima na Zemlji postoji oko 2 000 000 vrsta
životinja i oko 1 000 000 vrsta biljaka. Samo cvetnica ima oko 700
000. Prema najnovijoj klasifikacija sva živa bića se dele na 5
carstva:
• Carstvo MONERA
• Carstvo PROTISTA
• Carstvo FUNGI
• Carstvo PLANTAE
• Carstvo ANIMALIA.
Carstvo MONERA obuhvata prokariotske ćelije u kojima genetski
materijal nije odvojen od citoplazme jedrovom membranom. Kod njih
nedostaju i mitohondrije i hloroplasti Imaju ćelijski zid. Ćelije su
pojedinačne ili obrazuju kratke niti ili su u malim grupama. Ovde
spadaju uglavnom bakterije. Reprodukcija se obavlja pretežno
pomoću binarne deobe.
Carstvo PROTISTA čine jednoćelijski eukariotski organizmi koje
mogu biti pojedinačni ili obrazuju kolonije. Kod nekih vrsta ćelijski
zid postoji, a kod drugih nije izražen ili ne postoji. To su heterotrofni
organizmi, neki predstavnici vrše fotosintezu. Razmnožavanje se
obavlja mitozom i mejozom. U ovo carstvo uglavnom spadaju alge.
Carstvo FUNGI obuhvata gljive. To su eukariotski organizmi koji
ne mogu da obavljaju proces fotosinteze. Ćelijski zid obično postoji,
u pogledu ishrane su heterotrofni, a neke od njih vode i parazitski
način života.
Carstvo PLANTAE
je carstvo biljaka. To su fotosintetički
eukariotski organizmi, većinom višećelijski, sa celuloznim ćelijskim
zidom. U okviru billjnog carstva razlikuju se tzv. „niže biljke“
odnosno višećelijske alge i „više biljke“ u koje spadaju mahovine,
paprati, skrivenosemenice i golosemenice.
Regnum Plantae
Bryophyta
Broj vrsta
27 000
Psylophyta
Lycopodiophyta
Sphenophyta
12
1200
40
Filicinophyta
Cycadophyta
Ginkgophyta
Coniferophyta
11 000
120
1
500
Gnetophyta
Angiospermophyta
71
270 000
Carstvo ANIMALIA čine životinjski organizmi. Životinje su
višećelijski heterotrofni, slobodno pokretni organizmi. Za sve
životinjske vrste organizama karakteristično je da obrazuju muške i
ženske gamete.
Više biljke, kao najbrojnija grupa biljaka, predstavljaju osnovnu
strukturu i produkcionu komponentu kopnenih i slatkovodnih
ekosistema na Zemlji. Nema mesta na Zemljinoj kugli, izuzev
morskih dubina preko 50 m, večitog leda na polovima i visokih
planina preko 5500 m koja nisu naseljena višim biljkama.
Prema podacima prihvaćenim od strane većine botaničara, ukupan
broj viših biljaka na planeti iznosi oko 270 000 vrsta, pri čemu od
ovog broja skrivenosemenice čine 89%, golosemenice 0,3%, paprati
4,2% i mahovine 6,6%. Najveće florističko bogatstvo i diverzitet
viših biljaka skoncentrisano je u tropskim oblastima.
Posebno je interesantno pitanje položaja flore Srbije u sistemu
svetskih flora, s obzirom na veliko bogatstvo i diverzitet. Flora viših
biljaka Srbije sadrži oko 3120 vrsta, što čini 1,7% ukupne svetske
flore. Ovaj procenat je na prvi pogled mali, ali nikako nije
zanemarljiv, s obzirom da teritorija Srbije čini samo 0,035% ukupne
površine svetskog kopna. Podatak da je na ovoj površini
skoncentrisano skoro 2% ukupne svetske flore, svrstava našu zemlju
u floristički bogate delove sveta.
Dragoceno bogatstvo i diverzitet viših biljaka na planeti danas su
drastično ugroženi različitim ljudskim delatnostima. Uništavanje
šuma u poslednjih 50 godina, dovelo je dramatičnog smanjenja
diverziteta i izumiranja vrsta i samih ekosistema. Prema procenama
IUCN, u slučaju da se dosadašnje uništavanje ekosistema nastavi
istom brzinom oko 60 000 biljnih vrsta iščeznuće sa lica Zemlje, pre
sredine 21 veka.
BOGATSTVO I TAKSONOMSKI DIVERZITET
VASKULARNE FLORE SRBIJE
Balkansko poluostrvo, na kome se nalazi teritorija naše zemlje,
predstavlja floristički najraznovrsniji deo Evrope. Teritoriju
Balkanskog poluostrva nastanjuje 7000-8000 vrsta vaskularnih
biljaka. Ovakvo obilje biljnih vrsta Balkana, predstavlja impozantan
broj, odnosno čini oko 70% biljaka od 11 000 vrsta ukupne evropske
flore.
U okviru balkanske flore, teritorija naše zemlje izdvaja se florističkim
bogatstvom i raznovrsnošču. Ovakvim florističkim bogatstvom
odlikuju se samo neke Evropske zemlje kao što su Italija, Španija,
Francuska ili Grčka. Takođe, teritorija Srbije je floristički bogatija, a
taksonomski, florogenetski i ekološki raznovrsnija u odnosu na
teritorije bivše Jugoslavije.
U okviru flore Srbije paprati su zastupljene sa 67 vrsta ili 1,5%,
golosemenice sa 24 vrste ili 0,5%, dikotile sa 3403 vrste ili 79% i
monokotile sa 830 vrsta ili 19%. Flora Srbije objedinjena je u 157
familija i 888 rodova. Ovo je izuzetna taksonomska raznovrsnost
jer, poređenja radi, flora čitave Evrope od 11 000 vrsta, svrastana je
u 203 familije i 1541 rod.
Razdeo papratnjača (Pteridophyta) zastupljen je sa 5 klasa:
Lycopodiopsida,
Ophioglossopsida,
Equisetopsyda
i
Polypodiopsyda. Prave paprati Polypodiopsyda predstavljene su
najvećem brojem familija, rodova i vrsta, zatim sledi klasa rastavića
Equisetopsyda sa jednom familijom Equsetaceae i jednim rodom
Equisetum sa 8 vrsta. Klase Lycopodiopsida i Ophioglossopsida su
zastupljene sa malim brojem vrsta i rodova. U okviru pravih paprati
Polypodiopsyda najbogatije vrstama su familije Aspidiaceae (14
vrsta), Aspleniaceae (13) i Athyriaceae (4). Rodovi Asplenium (11
vrsta) i Dryopteris (8) izdvajaju se florističkim bogatstvom u odnosu
na ostale rodove, koji su uglavnom predstavljeni sa samo jednom
vrstom.
Razdeo golosemenica (Gymnosperme) zastupljen je samo klasom
četinara (Pinopsida) sa 3 familije (Pinaceae, Cupressaceae i
Taxaceae), pri čemu familije Pinaceae (13 vrsta) i Cupressacea (11)
imaju relativno veliki broj vrsta u poređenju sa brojem vrsta četinara
nekih drugih država južne Evrope. Rodovi Juniperus (10 vrsta) i
Pinus (9 vrsta) se izdvajaju florističkim bogatstvom u odnosu na
preostale monotipske i oligotipske rodove Abies, Picea, Taxus i
Cupressus.
Floristički najbogatiji razdeo u vaskularnoj flori Srbije su
skrivenosemenice (Magnoliophyta), odnosno dikotile (Dicotiledones
ili Magnoliopsyda) i monokotiledone (Monocotyledones ili
Lyliopsida), koje čine 98% ukupne flore vaskularnih biljaka.
Pregled familija vaskularne flore Srbije sa najvećim brojem vrsta
Familije
Broj vrsta
Asteraceae
366
Poaceae
250
Fabaceae
250
Caryophyllaceae
205
Brassicaceae
194
Lamiaceae
148
Scrophylariaceae
161
Apiaceae
142
Ranunculaceae
121
Liliaceae
116
Cyperaceae
115
Rosaceae
111
Orchidaceae
66
Boraginaceae
65
Campanulaceae
60
Rubiaceae
49
Dipsacaceae
44
Chenopodiaceae
42
Euphorbiaceae
37
Polygonaceae
39
Najbolji pokazatelj raznovrsnosti flore Srbije i stepen njenog
diverziteta je ukupan broj vrsta koji nastanjuju našu teritoriju, kao i
taksonomska struktura flore na nivou rodova i vrsta. Po pravilu,
flore sa velikim brojem rodova i familija su istovremeno flore sa
najvećom raznovrsnošću. Impozantan broj od 157 familija i 888
rodova u poređenju sa nekim drugim regionima Evrope i sveta na
neposredan način određuje teritoriju Srbije kao jedan od
najznačajnijih centara florističkog diverziteta Evrope. Za mnoge
rodove, posebno one sa velikim brojem vrsta, kakvi su Hieracium,
Silene, Dianthus, Centaurea, Euphorbia, Allium, teritorija naše
zemlje predstavlja ne samo centar florističkog već i ekološkog i
genetičkog diverziteta.
Veoma važan parametar prilikom prikazivanja diverziteta flore jedne
teritorije je i veličina površine na kojoj su biljne vrste nastanjene.
Veliki broj vrsta na maloj teritoriji najbolji je pokazatelj diverziteta
flore neke oblasti. Analize su pokazale da je teritorija Srbije po broju
vrsta (broj vrsta/km2 ) na vrlo visokom mestu u poređenju sa nekim
drugim državama Evrope. U tom smislu, na prvom mestu nalazi se
Crna Gora, gde se na državnoj teritoriji površine od 13 812 km2
nalazi ukupno 3136 vrsta vaskularne flore. Na drugom mestu je
Portugalija (2700 vrsta na 22 981 km2 ), a na osmom Srbija sa 3562
taksona na površini od 88.361 km2.
ISTORIJSKI ČINIOCI DIVERZITETA FLORE SRBIJE
Izuzetno izraženi diverzitet flore Srbije može se objasniti činjenicom
da je čitavo Balkansko poluotrvo, a posebno njegova centralna oblast,
deo Evrope na kome se sustižu i ispoljavaju najrazličiti floristički
uticaji. Zbog svog geografskog položaja kao i dugotrajnih migracionih
procesa iz ranijih geoloških perioda, uz autohtono jezgro balkanskih
biljaka, učinili su floru Srbije ne samo bogatom već i veoma
raznovrsnom.
Osnovu balkanske flore čine mediteranske biljke. Najveći broj ovih
biljaka vodi poreklo iz tercijera, sa mediteranskih ostrva i planina i
predstavlja jezgro drevne balkanske flore. Sve ove vrste su još
krajem tercijera bile široko rasprostranjene na Balkanskom
poluostrvu i predstavljaje su glavni deo flore i vegetacije.
U pliocenu, brdsko-planinski region Srbije bio je pokriven šumama
sa vrstama iz rodova Quercus, Fagus, Tilia, Acer, Fraxinus,
Carpinus, Ostrya, Juglans, Corylus dr., kao i sa šumskim zeljastim
vrstama tipa: Sanicula, Erythronium, Scilla, Galanthus, Lilium,
Hepatica, Anemone, Ajuga, Pulmonaria. Većina ovih vrsta bila je
prisutna i na Balkanskom poluostrvu tokom tercijera. Za vreme
glacijacije, u refugijumima, došlo je do dalje diferencijacije ovih
taksona.
Ledeno doba izazvalo je značajne promene u biljnom svetu, kako u
okviru šumskih tako i visokoplaninskih flora i vegetacija. Snažno
ispoljena glacijacija u zapadnom i centralnom delu Balkanskog
poluostrva, posebno na najvišim planinama, značajno je uticala na
promenu u sastavu flore. Ali, glacijacija je uticala i na procese
specijacije pa čak i na procese obogaćivanja flore. Mnoge arktičke i
centralnoevropske vrste, kao i vrste iz susednih područja našle su
utočište u refugijalnim prostorima naše zemlje. Složenost i
dinamičnost florogenetskih procesa bila je još više naglašena
smenama glacijalnog i interglacijalnog perioda. Tokom ovih perioda
došlo je do imigracija i emigracija vrsta, a krajnji rezultat ovih
migracionih tokova je današnja kompleksna struktura kako balkanske
tako i naše flore.
Ono što čini floru centralnog dela balkanskog poluostrva
specifičnom je kompleksnost i izmešanost različitih flornih
elemenata. Tako se, na primer, na našim visokim planinama u
pojedinim zajednicama mogu naći jedna pored druge vrste koje su
glacijalnog i arktičkog porekla. Refugijalni prostori u kanjonima i
klisurama takođe pokazuju svu kompleksnost flore. Ovi predeli
odlikuju se polidominantnim šumama u kojima se nalaze drevni
tercijerni relikti kao što su: Juglans regia, Celtis australis, Corylus
colurna, Ilex aquifolium, Taxus baccata, Syringa vulgaris, a sa druge
strane savremeni postglacijalni tipovi kao što su: Fagus moesiaca,
Quercus petraea, Q. cerris, Fraxinus excelsior, Tilia grandiflora,
Carpinus betulus, Acer campestre i dr.
ENDEMIČNOST I RELIKTNOST VASKULARNE FLORE
SRBIJE
Prema analizama na Balkanskom poluostrvu raste 1754 endemične
biljke, što čini 27% ukupne balkanske flore (6750 vrsta). Ovako
visokim stepenom endemizma karakterišu se flore nekih subtropskih,
pre svega mediteranskih oblasti. Istraživanja koja su objavljena u
našoj zemlji pokazuju da se na teritoriji Srbije nalazi oko 287
endemičnih vrsta i podvrsta. Na Balkanskom poluostrvu najvišim
stepenom endemizma odlikuju se Grčka, sa čak 46% endemičnih
balkanskih biljaka, i Albanija sa 16% balkanskih endemita.
Uzroci endemizma mogu biti različiti. Većina biogeografa se slaže da
su geografska, genetička i ekološka izolovanost populacija, kao i
trajanje te izolovanosti, koja se meri geološkim periodima, od
presudnog značaja za formiranje endemičnih biljaka i flore u celini.
Kada je reč o flori Srbije ova dva činioca su se samo delimično
poklopila. Naime, potpuna izolovanost postignuta je samo u
visokoplaninskim predelima i to tokom ledenog doba.
Visokoplaninski tip endemizma je dominantan u flori Srbije, ali ni
izdaleka tako kao što je recimo u flori Grčke, mediteranskih ostrva ili
Andaluzije. Poredeći te periode sa ostalim mediteranskim zemljama,
može se zaključiti da do visokih planina u mediteranskim zemljama
ledeno doba nije ni stiglo. Visoke i masivne planine nekadašnje
Jugoslavije, na kojima su izraženi različiti klimatski uticaji, odlikuju
se najvećim brojem endemičnih biljaka.
Osim visokoplaninskog endemizma, na teritoriji Srbije je izražen i
edafski endemizam, koji je vezan za određene geološke periode. U
tom pogledu, posebno se izdvajaju serpentinitska staništa. Na njima
je zastupljena specifična endemična flora, posebno u zapadnoj Srbiji
i na Kosovu i Metohiji. Često se visokoplaninski i edafski
endemizam javljaju u kombinaciji. Krečnjački masivi Srbije su
daleko bogatiji endemičnim vrstama nego silikatni ili serpentinski.
Poseban značaj u flori Srbije imaju lokalni endemiti, odnosno oni
taksoni koji su u svom ukupnom rasprostranjenju ograničeni
isključivo na deo teritorije. Takvi taksoni, kao specifičan biljni resurs,
predstavljaju i vrste od međunarodnog značaja. U Srbiji je
ustanovljeno 59 lokalnih endemita. Lokalni endemiti su većinom
reliktne biljke tercijerne starosti, što još više naglašava njihov
floristički i opšte biološki značaj u globalnom očuvanju biodiverziteta
i genofonda. Takve vrste su: Daphne malyana, Edraianthus tarae, E.
glacii, E. serpyllifolius, Aquilegia grata, Picea omorika, Pancicia
serbica, Potentilla visianii, Haplophyllum boissierianum, Helleborus
serbicus i dr.
Daleko je veći broj endemičnih vrsta koje su rasprostranjene u
susednim državama Balkana, u Bugarskoj, Grčkoj, Albaniji, a koje
na teritoriji Srbije dostižu svoju severnu granicu areala. Ove vrste
označene su kao balkanski endemiti. U ovu grupu biljaka spadaju:
Pinus peuce, P. helderichii, Saxifraga sempervivum, Achillea
ageratifolia, Forsythia europaea, Ramonda serbica, R. nathaliae i
dr.
Pored balkanskih endemičnih vrsta u Srbiji su rasprostranjene i
subendemične vrste-balkanski subendemiti, čiji se areali, osim na
balkanskom poluostravu nalaze i u susednim regionima Evrope i
zapadne Azije.
Posebnu vrednost genofonda vaskularne flore Srbije, pored
endemita čine i relikti. To su biljne vrste velike starosti koje su često
sporadično rasprostranjene u Mediteranu ili u različitim delovima
Evrope. Prema starosti, odnosno geološkom periodu u kome su
nastali mogu se svstati u tercijerne, glacijalne, borealne,
kserotermne ili stepske relikte. Rasprostranjeni su uglavnom u
kanjonima i klisurama i pretežno su šumske biljke: Ilex aquifolium,
Daphne laureola, Juglans regia, Corylus colurna, Quercus trojana,
Staphyllea pinnata, Buxus sempervirens, Syringa vulgaris, Ostrya
carpinifolia, Taxus baccata i dr.
Glacijalne reliktne vrste, koje su ostatak flore ledenog doba,
rasprostranjene su u najvišim regionima planina, na refugijalnim i
hladnim staništima kakvi su snežnjaci, sipari i rudine na kojima se
sneg dugo zadržava. Glacijalni relikti su: Dryas octopetalla, Aster
alpinus i dr.
Borealni relikti predstavljaju ostatak flore tamnih, četinarskih šuma i
tresetišta iz perioda glacijacije i interglacijacije, kada su imali svoje
maksimalno rasprostranjenje. Njihova sadašnja staništa su takođe
tamne četinarske šume, šume smrče, smrče i jele, kao i planinska
tresetišta. Takve vrste su: Listara cordata, Corallorhiza trifida i dr.
Kserotermni relikti su ostatak stepske flore koja je za vreme relativno
toplog i suvog interglacijalnog perioda dospela na područje Panonske
nizije i istočnih delova Srbije. Ove vrste danas predstavljaju ostatke
nekadašnje široko rasprostranjene stepske flore i vegetacije lesnih
platoa Panonske nizije ili krečnjačkih brda i planina istočne Srbije.
Takve vrste su: Paeonia tenuifolia, Adonis vernalis, Iris pumila,
Asparagus tenuifolius, Colchicum arenarium, Ranunculus illyricum i
dr.
Svi endemiti, endemorelikti i relikti, bilo kojoj grupi da pripadaju,
čine florističko-istorijsku osnovu bogatstva i raznovrsnosti flore
Srbije, osobenu i drugačiju od ostalih delova Evrope.
CENTRI FLORISTIČKOG DIVERZITETA
Međunarodni kriterijumi za utvrđivanje centara biljne raznovrsnosti
(IUCN), u prvi plan stavljaju florističko i vegetacijsko bogatstvo i
raznovrsnost, kao i njihovu izvornost. Stepen florističkog bogatstva
je u direktnoj vezi i sa vegetacijskom raznovrsnošću. Floristički
bogata područja su u isto vreme i vegetacijski kompleksna i
raznovrsna. U svetu je do sada utvrđeno 158 potencijalnih centara
biološke raznovrsnosti, od kojih se skoro 80% nalazi u tropskim i
subtropskim oblastima. Da bi se neko područje proglasilo centrom
biljnog ili vegetacijskog diverziteta mora da ispunjava određene
kriterijume:
- mora biti dokazano da je područje floristički bogato, čak iako
ukupan broj vrsta flore nije još uvek poznat,
- da u njemu živi veliki broj endemičnih vrsta karakterističnih samo
za to područje,
- da je područje ugroženo ili da se nalazi pod širokim opsegom
ugrožavajućih faktora,
- da područje obuhvata različite tipove staništa,
- da na području živi znatan broj vrsta adaptiranih na specijalne
edafske uslove,
- da područje predstavlja značajan izvor biljnih gena od važnosti za
čoveka ili biljaka koje ljudima mogu biti od stvarne ili od
potencijalne koristi.
Razmatranje i upoređivanje florističkog i vegetacijskog bogatstva i
raznovrsnosti najispravnije je ako se porede područja približno iste
teritorije i približno iste vegetacijske zone. U tom smislu teritorija
Srbije bi se mogla označiti kao značajni „podcentar“ u okviru jednog
balkanskog centra koji bi obuhvatio floru i vegetaciju svih planina
Balkanskog poluostrva. Istraživanjima je utvrđeno da je moguće
utvrditi mesta i regione naše zemlje u kojima biljni svet obiluje
velikim brojem vrsta i zajednica. To ne znači da su druga mesta, koja
se na prvi pogled odlikuju florističkim siromaštvom manje važna za
biološku raznovrsnost. Naprotiv, na takvim područjima žive
interesantne i retke vrste koje su nezaobilazni deo florističke
raznovrsnosti Srbije.
Nekoliko ekološko-bioloških celina se mogu označiti kao stvarni i potencijalni centri
florističkog diverziteta u Srbiji:
1. Visokoplaninske oblasti sa očuvanim oroklimatskim ekosistemima kao što su
Prokletije, Šar planina, centralni Kopaonik, Tara, Golija, Suva planina, Stara
planina. Istraživanjima je utvrđeno da se na ovim područjima nalazi preko 800
vrsta na 100 km2.
2. Kanjoni i klisure su najznačajniji refugijalni prostori za reliktne i endemične
vrste i vegetaciju, ali i staništa brojnih vrsta koje traže stabilne uslove sredine.
3. Preostale stepe i peščare Vojvodine, kao što su Deliblatska i SubotičkoHorgoška peščara, Titelski breg, obronci Fruške gore i Vršačkih planina, sa
poslednjim ostacima reliktne flore i vegetacije.
4. Močvarna, barska i ritska područja Vojvodine kao što su Carska i Obedska
bara, Ponjavica, Apatinski i Koviljski rit, Ludoško jezero i dr.
5. Planinske tresave oko planinskih i glacijalnih jezera i na mestima nekadašnjih
jezera koja su prirodno zatresavljena: Vlasina, Crvene bare na Tari, Dajićko i
Košaninovo jezero na Goliji, Barno, Goveđa jezera.
6. Očuvane šumske sastojine različitih tipova šuma, posebno prašumskih
ekosistema: Kanjon Tare-Crne Pode, Golija, Majdanpečka domena. Ova
područja su ne samo centri šumske flore i vegetacije, već i centri jedinstvenog
genofonda dendroflore.
Prema podacima IUCN-WWF na čitavoj zemlji određeno je 158
stvarnih i potencijalnih centara biljnog diverziteta, od kojih je 6 u
Evropi. Među evropskim centrima su planine Balkanskog poluostrva
(Albanije, Bugarske, Grčke, bivše Jugoslavije i delimično Rumunije i
Turske). Prema daljim istraživanjima, planinski masivi Prokletija,
Šarplanine i Durmitora izdvajaju se većim florističkim bogatstvom i
raznovrsnošću u odnosu na ostale planine Balkanskog poluostrva, kao
što su Rila, Pirin, Pind i Olimp. U istom istraživanju utvrđeno je da se
kao posebne celine mogu izdvojiti i dinarske planine Crne Gore i
Srbije uključujući Prokletije i planine Kosova i Metohije.
DIVERZITET VEGETACIJE SRBIJE
Vegetacija ili biljni pokrivač obuhvata biljne zajednice ili fitocenoze
određenog područja. Vegetacija se odlikuje specifičnim
florističkim sastavom, spektrom životnih formi biljaka i
određenom strukturom. Biljke ostvaruju zajednički život u biljnim
zajednicama na ekološkim zakonomernim principima.
Pod pojmom diverzitet vegetacije podrazumeva se raznovrsnost
celokupnog biljnog pokrivača nekog područja, uključujući
antropogene i antropouslovljene biljne zajednice. Na osnovu toga
možemo izvesti dva osnovna tipa vegetacisjkog diverziteta:
1. izvorni (autentični) - autohtoni diverzitet klimazonalne,
klimaregionalne, oroklimaksne i pedoklimaksne vegetacije
2. izvedeni-antropogeno uslovljeni diverzitet vegetacije.
Danas je veoma teško razdvojiti ova dva tipa vegetacijskog
diverziteta, s obzirom da je najveći broj prirodnih klimaksnih
zajednica u većoj ili manjoj meri degradiran.
Za utvrđivanje raznovrsnosti vegetacije neophodno je uzeti u obzir
ne samo broj različitih biljnih zajednica, već i njihov florističkocenološki sastav, predstavljen kvalitativnim i kvantitativnim
odnosima u zajednici. Skoro sve zajednice koje su nastale tokom
dugog procesa degradacije, odlikuju se florističkim siromaštvom,
odnosno dominacijom jedne ili nekoliko vrsta u odnosu na primarnu
vegetaciju. Visokoplaninski i planinski pašnjaci sa dominacijom
vrste Nardus stricta najbolji su primeri za degradacione zajednice.
U zavisnosti od jačine i trajanja negativnih antropogenih uticaja na
primarnu vegetaciju, moguće je razlikovati čitave nizove ili serije
promena diverziteta. U prvi mah promene dovode do povećanja
vegetacijske raznovrsnosti, dok se sa jačanjem i produženim
trajanjem ovih uticaja raznovrsnost vegetacije naglo smanjuje i
suštinski menja u negativnom pravcu. Višedecenijskim uništavanjem
klimaks šumska vegetacija je potisnuta ili zamenjena sekundarnim,
promenjenim vrstama. Na primer, danas je šumska vegetacija
svedena na 30% ukupne teritorije Srbije, dok bi, prema svim
geobotaničkim
pokazateljima,
površine
pod
primarnim
klimatogenim šumama trebalo da zauzimaju oko 85% teritorije.
U floristički bogatim zemljama, kao što je naša, može se
predpostaviti da će i vegetacija biti floristički, strukturno i
fiziognomski složena i raznovrsna. Dosadašnja fitocenološka
istraživanja su to i potvrdila. Biljne zajednice Srbije su jedinstvene,
pre svega kao neponovljiv kompleks vrsta, posebno one u kojima su
cenobionti endemične i reliktne vrste. Ove fitocenoze su mozaičnog
rasporeda i ograničenog rasprostranjenja. Sastav biljnih zajednica,
posebnost prisutnih vrsta kao i prostorna promenljivost na relativno
maloj teritoriji, čine suštinu vegetacijskog diverziteta naše zemlje.
PREGLED OSNOVNIH TIPOVA VEGETACIJE SRBIJE
-Mezofilne listopadne bukove i grabove šume - Fagion moesiacae,
Querco-Carpinetum betuli
-Mezofilne nizijske poplavne lužnjakove šume – Quercion roboris
-Četinarske smrčeve šume – Vaccinio-Piceion
-Reliktne šume balkanskih borova – Pinion heldreichii, Pinion
peucis
-Stepe – Festucion rupicolae
-Šumostepe-Aceri tatarici-Quercion
-Šume stepskog lužnjaka-Quercion pedunculiflorae
-Termofilne sladunovo-cerove šume-Quercion frainetto
Vegetacija Srbije obiluje endemičnim i reliktnim biljnim
zajednicama, što je razumljivo ako se zna da 9% ukupne flore naše
zemlje pripada endemičnim vrstama, među kojima je 2% lokalnih
endemita, rasprostranjenih samo na teritoriji Srbije. Posebnu
specifičnost vegetacije Srbije predstavlja endemičnost viših
sintaksonomskih kategorija, odnosno endemične vegetacijske sveze
i redovi. Najveći broj viših endemičnih sintaksona i endemičnih
zajednica javlja se u okviru vegetacije stena, rudina i sipara.
FLORNI ELEMENTI SRBIJE
I Florni elementi severnih predela
Glavno rasprostranjenje ove grupe elemenata je u arktičkim i borelanim predelima.
Vegetacioni period je vrlo kratak, a srednja godišnja temperatura spušta se ispod 0oC.
Padavine iznose 500 mm. U Srbiji se javljaju pretežno iznad gornje granice šumske
vegetacije.
Ovde spadaju
borealni
subborealni i slični florni elementi.
Preovlađuje smrča Picea abies i beli bor Pinus silvestris, Alnus incana, Melampyrum
silvaticum, Nardus stricta, Arctostaphyllos uva-ursi, Campanula rotundifolia i dr.
II Srednjeevropski florni elementi
Centar rasprostranjenja ove grupe elemenata je u srednjoj Evropi, gde se nalaze povoljni
uslovi za razvoj mešovitih lišćarskih vrsta. Celo područje je uglavnom areal bukve. Leta su
toplija, sa dovoljno padavina (600-800 mm), zime realtivno blage, a srednja godišnja
temperatura nije ispod -4 0oC. U ovakvim uslovima razvija se zemljište tipa smeđeg
šumskog zemljišta. Vegetacioni period je dosta dug.
U Srbiji su zastupljeni u subbrdskim, montanim do subalpskijskim predelima.
Grupu ovih elemenata čine:
srednjeevropski
subsrednjeevropski
alpski, subalpski
alpsko-karpatski i slični.
Tipični predstavnici su: Fagus silvatica, Acer pseudoplatanus, Carpinus betulus, Quercus
petraea, Fraxinus excelsior, Allium ursinum, Galium silvaticum, Colchicum autumnale,
Gentiana asclepiadea, Alliaria officinalis, Trifolium campestre, Lathyrus niger, Lamium
maculatum.
III Subatlanski florni elementi
Područje atlanskog regiona pruža se od srednje Norveške do Portugalije.
U Srbiji se javljaju samo prelazni oblici i to pretežno u zapadnoj Srbiji.
U ovu grupu spadaju
subatlanski
subatlansko-submediteranski i sl. florni elementi.
Predstavnici: Euphorbia amygdaloides, Geranium lucidum, Gladioulus illyricus, Ilex aquifolium,
Sorbus torminalis, Ulmus carpinifolia i dr.
IV Submediteranski florni elementi
Područje submediteranskih flornih elemenata nalazi se po obodu mediteranskog regiona.
Područje se odlikuje blagom klimom sa toplim letima i manje hladnim zimama. Mrazni dani su
retki i kratko traju. Količina padavina se kreće od od 700-1000mm .
Preovlađujući tip šume je šuma medinca Quercion pubescentis.
Osim osnovnih, submediteranskih flornih elemenata, ovde spadaju i elementi koji zahvataju
pojedine njegove delove. Tako se, osim submediteranskog, razlikuju i istočno-submediteranski,
euksinski, balkanski i balkansko-apeninski.
U okviru ovih elemenata u Srbiji se nalaze i mezijski, submezijski, ilirski, subilirski, skardskopindski, balkanski, subbalkanski, dacijski i subdacijski florni elementi.
Tipični predstavnici su: Quercus pubescens, Acer monspessulanum, Celtis australis, Fraxinus
ornus, Horedeum murinum, Astragalus glycyphyllos, Helleborus odorus, Digitalis lanata.
V Pontsko-centralnoazijski florni elementi
Ovi elementi se nalaze u južnoruskim i južnosibirskim stepama, a delom i izvan ovog regiona.
Klima je suva, sa malom količinom padavina. Rano proleće i rano leto odlikuju se najmanjom
količinom padavina. Karakterističan tip zemljišta je černozem. Uglavnom su zastupljene
kseromorfne vrste trava iz rodova Stipa, Festuca, Poa kao i mnoge vrste iz rodova Salvia,
Artemisia, Centaurea i dr.
U ove florne elemente spadaju:
pontsko-centralnoazijski
subpontsko-subcentralnoazijski
pindski
panonski i sl.
Tipični predstavnici su: Althaea officinalis, Medicago falcata, Andropogon ischaemum,
Chrysopogon gryllus, Isopyrum thalictroides, Galanthus nivalis, Galium vernum i dr.
VI Florni elementi pustinjskih predela
Glavno područje rasprostranjenja ovih flornih elemenata nalazi se u Turanskoj niziji i Iranu, sa
zračenjem prema Balkanskom poluostrvu. Ovaj element povezuje mediteranskosubmediteransku regiju sa iranskom regijom. Klima je aridna, sa malom količinom padavina i
velikim temperaturnim ekstremima dana i noći, leta i zime.
Ovde spadaju
iransko-euksinski
iransko-istočno-submediteranski i dr.
Predstavnici: Corylus colurna, Juglans regia, Hordeum crinatum, Phleum montanum i dr.
VII Evroazijski florni elementi
Elementi sa velikim arealom. Zahvataju Evropu i umerenu Aziju, dolazie i do evropskih zemalja.
Klima je ekstremno kontinentalna, sa kratkim i toplim vegetacionom periodom.
U flori Srbije najzastupljeniji su evroazijski, subevroazijski i slični florni elementi.
Predstavnici: Brachypodium silvaticum, Campanula bononiensis, Daphne mezereum, Asarum
europaeum, Agrimonia eupatoria, Ajuga genevensis, Bromus tectorum, Chelidonium majus,
Galium verum.
VIII Cirkumpolarni i kosmopolotski florni elementi
Obuhvataju holarktik i to više umerenu zonu ili se javljaju gotovo po celoj Zemlji.
U okviru ovih elemenata razlikujemo
cirkumpolarni
subcirkumpolarni i
kosmopolitski florni element.
Predstavnici: Anemone nemorosa, Artemisia vulgaris, Athyrium filix-femina, Caltha palustris,
Convallaria majalis, Convolvulus arvensis, Cynodon dactylon, Capsela bursa-pastoris,
Chenopodium album, Dryopteris filix-mas, Equisetum arvense, Juniperus communis, Mentha
arvensis, Carex divulsa, Poa pratensis, Panicum crus-galli, Phragmites communis, Poa annua,
Pteridium aquilinum, Rubus idaeus, Stellaria media i sl.
IX Endemične i reliktne vrste
Endemične vrste svojim arealom ne pokrivaju područje provincije.
Lokalno endemične vrste se javljaju strogo lokalno.
U Srbiji se nalazi 197 endemičnih i 20 subendemičnih vrsta.
Primeri: Picea omorika, Ramonda serbica, Ramonda nathaliae, Pancicia serbica, Helleborus
serbicus, Nepeta rtanjensis i dr.
Reliktne vrste: vrste koje su u nekoj oblasti nastanjene iz vremena kada su vladali drugačiji
uslovi života (najčešće iz tercijera): Acer heldreichii, Forsithia europaea, Syringa vulgaris,
Juglans regia, Berberis vulgaris, Buxus sempervirens, Celtis australis, Picea omorika, Pinus
peuce, dr.
Endemo-reliktne vrste: endemične i reliktne: Picea omorika.
BILJNOGEOGRAFSKI POLOŽAJ SRBIJE
U flori Srbije nalazi se 76 različitih flornih elemenata.
Srbija pretežno pripada submediteranskom regionu u širem smislu.
Srbija se, u biljnogeografskom smislu ,može podeliti na 4 provincije.
Severni deo Srbije pripada panonskoj provinciji.
Uža Srbija pripada mezijskoj provinciji.
Jugozapadna i srednje zapadna Srbija pripadaju ilirskoj provinciji.
Južna i jugozapadna Srbija pripadaju skardsko-pindskoj provinciji.
Veoma su značajne i vredne, kako u vegetaciji Srbije, tako i
Balkanskog poluostrva šumske i žbunaste zajednice endemičnih
drvenastih biljaka. U tom smislu posebno se ističu šume omorike
(Piceion omorikae), munike (Pinion heldreichii), molike (Pinion
peucis), gorskog javora (Aceretum heldreichii, Aceri Fagetum),
polidominantne šume sa Pančičevim maklenom (Acer intermedium)
i mečjom leskom (Fago-Corylenion colurnae), šibljaci jorgovana
(Syringion), šibljaci forzicije (Polygalo-Forsythietum europeae) i
dr.
CENTRI VEGETACIJSKOG DIVERZITETA
Najvažniji centri kako vegetacijskog tako i florističkog diverzieta
Srbije su veliki planinski masivi (Kopaonik, Šar planina, Prokletije,
Stara planina, Tara, Suva planina i dr.) Na ovim lokalitetima ispoljeni
su skoro svi tipovi visinskog zoniranja vegetacije u jugoistočnoj
Evropi. Refugijalni kanjoni poput Đerdapske klisure, kanjona Tare,
Drine, Sićevačka klisura i dr. u kojima je rasprostranjen najveći broj
endemičnih, reliktnih i endemoreliktnih biljnih zajednica,
predstavljaju predele izuzetne lepote i vegetacijskog bogatstva i
raznovrsnosti.
Ilustrativan je primer Kopaonika na kome je pregledom fitocenoza
ustanovljeno prisustvo 119 biljnih asocijacija i 39 subasocijacija. Na
Kopaoniku, danas dominira zeljasta vegetacija, jer je 190
vegetacijskih jedinica ili 66% zajednica zeljastog tipa, u odnosu na
34% zajednica šumske vegetacije.
Slično je i na Staroj planini. Istraživanjima je utvrđeno da je
zastupljenost šumskih i žbunastih zajednica ukupno 23, a zeljastih
28.
Klisure i kanjoni istočne i zapadne Srbije predstavljaju danas
najznačajnije refugijume tercijerne flore i vegetacije na Balkanskom
poluostrvu. Samo na području Đerdapske klisure konstatovano je 45
reliktnih zajednica polidominantnog tipa. Kao edifikatori ovih
zajednica javljaju se reliktni i endemoreliktni predstavnici kao što su:
Juglans regia, Corylus avellana, Celtis australis, Acer intermedium,
Acer monspessulanum, Syringa vulgaris, Taxus baccata, Carpinus
orientalis, Tilia tomentosa, Fraxinus ornus, Prunus mahaleb,
Cotynus coggygria, Quercus virgilliana i dr.
Posebno značajni centri vegetacijskog diverziteta Srbije su nizijski
regioni Vojvodine sa kontinentalnim peščarskim, stepskim i
slatinskim zajednicama. Ove zajednice se mogu naći na relativno
malom prostoru Bačke, Deliblatska i Subotičko-Horgoška peščara,
slatine u Banatu i na nekoliko mesta u Sremu. U stvari, oni
predstavljaju samo ostatke nekada šire rasprostranjene klimazonalne
i pedoklimaksne vegetacije lesnih platoa i aluvujalnih terasa
Panonske nizije. U ovom delu Srbije fragmentarno je, pored velikih
reka, u plavnim zonama, rasprostranjena floristički bogata i
raznovrsna vegetacija poplavnih i galerijskih šuma, močvara i
ritova.
SADAŠNJE STANJE I UGROŽENOST VEGETACIJE
SRBIJE
Izuzev lesnih zaravni, slatina, močvara, ritova i visokoplaninskih
zona iznad prirodne gornje šumske granice, teritorija Srbije u
biogeografskom i klimazonalnom pogledu najvećim delom pripada
šumskim biomima i to pretežno listopadnim šumama. To su
uglavnom lišćarske listopadne šume submediteranskog, brdskog,
planinskog i subalpijskog pojasa iz klase Querco-Fagetea,
poplavnih šuma vrba i topola iz klase Salicetea purpureae i
četinarskih šuma iz klase Vaccinio-Piceetea. Nasuprot tome na
znatno manjim površinama rasprostranjene su higrofilne šume crne
jove iz klase Alnetea glutinosae i borove šume iz klase EricoPinetea.
Nizijske šume hrasta lužnjaka Quercus robur su najviše eksploatisan
tip listopadnih šumskih ekosistema u našoj zemlji. Danas su ove
šume prisutne samo u malobrojnim preostalim rezervatima
(Obedska i Carska bara, Bačkomonoštorski, Apatinski i Koviljski
rit) i zabranima-većim ili manjim kompleksima očuvanih i relativno
starih šuma (Dobanovački zabran, Jakovački ključ, Bojčinska šuma,
Morović i dr.) Međutim, njihovo prirodno podmlađivanje i obnova
je danas u velikoj meri otežana, pre svega usled drastičnih promena
vodnog režima.
Vodoplavne higrofilne šume duž velikih reka izložene su nizu
negativnih uticaja. Poplavne šume poljskog jasena, bele i crne topole i
vrba, zamenjuju se danas, naročito u zoni forlanda, plantažama
brzorastućih introdukovanih topola, koje po svom cenotičkom sastavu
nikako ne mogu da zamene autohtone plavne šume. Autohtone
zajednice vrbe, crne i bele topole, koje su se same rasejavale, nestale
su, tako da ništa više ne može da zaustavi ekspanziju populacija
adventivnih drvenastih, žbunastih i zeljastih vrsta kao što su: Amorpha
fruticosa, Echinocystis lobata, Asclepias syriaca, Bidens frondosa,
Aster lanceolatus, Aster novi-belgii, Impatiens parviflora i dr.
Šumska zona termofilnih i termo-mezofilnih hrastova pobrđa Srbije,
dugotrajno je bila izložena totalnim sečama i pretvaranju u obradive
površine. Od nepreglednih hrastovih šuma Šumadije iz sredine 18.
veka, danas nije ostalo ništa. Prirodna obnova ovih šuma teče sporo,
između ostalog i zbog nepovoljnih klimatskih uslova koji se
karakterišu polusušnim, a u južnim delovima areala i sušnim
periodom. Floristički sastav i izvorni diverzitet hrastovih šuma
ugrožen je negativnom antropogenom selekcijom, odnosno sečom
uglavnom sladuna, dok je cer bio uglavnom zadržan. Na taj način u
Šumadiji, koja je oduvek važila za pravog predstavnika klimatogene
šume sladuna i cera, danas dominiraju samo šume cera.
Pojas hrasta kitnjaka (Quercus petraea) koji se u vertikalnom
zoniranju nalazi iznad pojasa termofilnih šuma sladuna i cera, takođe
je neracionalnom i neplanskom eksploatacijom, uglavnom čistom
sečom, dosta redukovan. Njihova prirodna obnova, s obzirom da se
radi o monodominantnom tipu šume, odvija se nešto uspešnije nego
šume sladuna i cera. Istovremeno, u pogledu spontane obnove,
bukva pokazuje najbolje rezultate, ne samo zbog bolje izdanačke
sposobnosti, već i zbog povoljnijih klimatskih uslova u kojima se
razvija.
Četinarske šume uglavnom čine gornju šumsku granicu na našim
visokim planinama. Ove šume razlikuju se po poreklu, edifikatorima
i rasprostranjenju, pa samim tim i po efektima antropogenih uticaja.
Tamne četinarske šume smrče, ili mešovite šume smrče i jele, nalaze
se, u našoj zemlji na krajnje južnoj granici svog areala. Samim tim,
oštećenja ovih šuma dovode do ireverzibilnih promena, odnosno do
nemogućnosti prirodne obnove ekosistema. Velike površine pod
pašnjacima, izraziti erozioni procesi, visokoplaninske goleti su sve
više izraženi.
Zeljasta vegetaciji u Srbiji ograničena je na stepske, peščarske i
slatinske površine, kao i na visokoplaninske rudine, sipare i dr.
Dugotrajnim uništavanjem šumske vegetacije, površine koje
zahvataju ovi ekosistemi su mnogostruko povećane. Izuzetno
visokim stepenom degradacije odlikuje se stepska vegetacija.
Malobrojne, preostale stepske zajednice nalaze se pod izuzetnom
antropopresijom zbog poljoprivrednih kultura.
Činjenica je da su gotovo svi primarni oblici vegetacije kod nas
ugroženi, a na mnogim područjima došlo je do suštinske,
kvalitativne i kvantitativne degradacije i do osiromašenja diverziteta.
MERE KOJE TREBA PREDUZETI U CILJU ZAŠTITE
VEGETACIJSKOG DIVERZITETA SRBIJE
-Formiranje poljozaštitinih pojaseva. Poljozaštitini pojasevi treba da budu
konstruisani od autohtonih vrsta.
- Formiranje i održavanje živica i šumskih zabrana.
-Obnavljanje gornje šumske granice.
-Obnavljanje i očuvanje primarne vegetacije. Samo se povećanjem autohtone
raznovrsnosti vegetacije mogu poboljšati opšte ekološke prilike, stabilnost i
produktivnost ekosistema
-Raditi na projektu „Vegetacijska karta Srbije“
-Realizovati programe „in situ“ zaštite. Prilikom realizacije ove mere posebnu
pažnju treba posvetiti fragilnim ekosistemima
-Zakonski sankcionisati neplansku i neracionalnu seču, posebno u privatnim
šumama.
-Realizovati programe pošumljavanja i sanacije erodiranih površina. To se naročito
odnosi na područja koja su zahvaćena jakim kategorijama vodne erozije (I-III), a
koja već obuhvataju preko 27% ukupne teritorije Srbije, ili preko 40% njene
teritorije (ako se izuzme Vojvodina koja je uglavnom zahvaćena V kategorijom
erozije).
PRAKTIČNI ZNAČAJ OČUVANJA FLORISTIČKOG DIVERZITETA
SRBIJE
Biljke su osnova ekosistema, važan činilac opstanka i blagostanja čoveka: izvor
hrane, osnova tradicionalne i moderme medicine, poljoprivrede, izvor sirovina za
drvnu, farmaceutsku, prehrambenu i tekstilnu industriju. Savremena nauka
neprestano otkriva nove biljne sastojke koji pomažu ljudima u raznim oblicima
njihove aktivnosti. Ostaje još uvek hiljade i hiljade biljaka koje nisu istražene i o
čijoj se upotrebi gotovo ništa ne zna.
Ukupna vaskularna flora neke oblasti može se shvatiti i kao nemerljivo mnoštvo
različitih resursa, bioloških činjenica, podataka i mogućnosti. Ljudi su od davnina,
na prostorima koje su naseljavali, koristili raspoložive biološke resurse, nekada
više, nekada manje. Međutim, u novom dobu, sa naglim tehnološkim
napredovanjem došlo je do narušavaja prirodnih ekosistema. Prema proceni
stručnjaka oko 60 000 vrsta biljaka, svaka peta od ukupnog broja biljaka (oko 270
000) postaće ugrožena ili će definitivno isčeznuti do 2010 god.
Do naglog narušavanja prirodnih celina na teritoriji naše zemlje
došlo je tek krajem 19. veka, a naročito početkom 20. veka pa svedo
danas.
U sastav određenih polidominantnih ekosistema ulaze divlji srodnici
danas cenjenih vrsta voćaka. Divlje vrste su izvor osnovnog
genetskog materijala, odnosno gena odgovornih za specifične
adaptacije ovih biljaka na mezo i mikroklimatske uslove. One su
korisne i lako dostupne za nova ukrštanja i selekciju otpornih vrsta.
Listopadne, naročito svetle šume, obiluju šumskim zeljastim
vrstama od kojih neke imaju značajne hranljive vrednosti i lekovita
svojstva. Najčešće se za ishranu koriste mnoge vrste iz familije
Fabaceae, Brassicaceae, Polygonaceae, Apiaceae, dok najveći broj
lekovitih biljaka šumskih predela pripada familijama Lamiaceae,
Asteraceae i Solanaceae. Među zeljastim biljkama šumskih
ekosistema mogu se naći i otrovne biljke jakog farmakološkog
dejstva i izuzetnog ekonomskog značaja. Drvenaste vrste, naročito
oformljeni, klimaksni i nenarušeni šumski ekosistemi su trajni
čuvari i stabilizatori atmosfere, hidrosfere i pedosfere.
Lekovite biljke. Lekovite biljke se upotrebljavaju kako u tradicionalnoj tako i u
oficijelnoj medicini i farmaciji. U bogatoj i raznovrsnoj flori naše zemlje, zvanično
je registrovano oko 400 vrsta biljaka koje imaju lekovita svojstva, što iznosi oko
10% od ukupne flore. Ove biljke sadrže različita jedinjenja, produkte metabolizma,
odnosno aktivne sastojke koji se koriste kao lekovita sredstva ili sirovine za izradu
lekova.
Ekonomski i ekološki značaj lekovitih biljaka zasniva se na količini i sastavu
aktivnih materija, čije je prisustvo u biljkama uslovljeno korelisanim odnosom
genotipa, ekoloških faktora i stadijuma u razviću biljke. Najvažniji biohemijski
aktivni i upotrebljivi sastojci lekovitih biljaka su alkaloidi, glikozidi, saponini,
etarska ulja, smole, voskovi, fitoncidi, vitamini, enzimi, hormoni, proteini, masti i
ulja, šećeri, organske kiseline i minerali. Pojedine lekovite biljke odlikuju se
izuzetno jakim dejstvom aktivnih supstanci. Neke od takvih vrsta su: Atropa
belladonna, Convallaria majalis, Digitalis lanata, Datura stramonium, Veratrum
nigrum, Papaver rhoeas, Helleborus odorus, Hyosciamus niger i dr. Pojedine
lekovite biljke i lekovi koji se dobijaju od njih, ponekad potpuno pokrivaju
terapijsko područje, kao što je slučaj sa kardiotonicima, koji se dobijaju iz vrsta
roda Digitalis, Adonis, Nerium, Scilla i dr.
Lekovite i aromatične biljke su prirodni izvori supstanci koje imaju
antivirusno, baktericidno, fungicidno ili insekticidno dejstvo. Takvim
svojstvima se odlikuju Origanum vulgare, Thymus serpyllum, Sedum
acre, Chelidonium majus, Plantago lanceolata, Salvia officinalis i dr.
Lekovite biljke su izuzetno važan komercijalni artikal kako u
unutrašnjoj, tako i u međunarodnoj trgovini. U trgovinskom opticaju
su ne samo lekovite biljke u sirovom ili osušenom stanju, već i
ekstrahovane lekovite supstance kao farmaceutska sirovina, rasadni i
semenski materijal, kultura „in vitro“. Veliko bogatstvo naše zemlje u
lekovitim biljkama omogućava njihovu dobru eksploataciju, ali
nameće, u isto vreme potrebu zaštite od neracionalnog
iskorišćavanja.
Gajenje lekovitih biljaka u odgovarajućim uslovima u kojima se
ostvaruje njihov optimalni prinos, najčešće ima prednost u odnosu na
tradicionalno prikupljanje biljaka na njihovim staništima. Veće
količine lekovitih supstanci konstatovane su na staništima koja se
mogu okarakterisati kao ekološki nepovoljna, na kojima su izraženi
uslovi suše, intenzivnog sunčevog zračenja i visoke temperature, u
kontinentalnim delovima zemlje, u klisurama, na kamenjarima, na
suvim livadama. Planskom gajenju lekovitih biljaka posvećena je
mala pažnja. U isto vreme, plantažno gajenje lekovitih biljaka je i
način njihove zaštite i unapređenja staništa.
Biljke koje se koriste u ishrani čoveka i domaćih životinja (jestive i krmne
biljke). Konzumirajući biljnu hranu čovek može da dobije neophodnu dnevnu
količinu kalorija na osnovu masti, ugljenih hidrata, belančevina, vitamina i
minerala. Procenjuje se da je, od ukupno 250 000-300 000 vrsta koje danas
postoje na planeti, oko 10 000 do 50 000 jestivih biljaka. Neposredno za ljudsku
ishranu se koristi tek oko 5000 vrsta. Pri tome, tri osnovne jestive biljke: kukuruz,
pšenica, i pirinač zadovoljavaju čak 60% ljudskih potreba za kalorijama i
proteinima. Na osnovu toga može se zaključiti da ostaje ogroman potencijal
neeksploatisanog biljnog diverziteta koji tek treba da se ispita.
Najčešće i najviše korišćene biljke od najstarijih vremena do danas su žitarice,
zeljaste biljke iz familije Poaceae, mahunarke, zeljaste biljke iz familije Fabaceae,
kao i voće i povrće. U poljoprivredno razvijenim područjima, 93% životnih
namirnica su produkti biljnog porekla.
Danas je u svetu poznato više od 1000 vrsta povrća, gaji se oko 150
vrsta, a veoma široku upotrebu ima tek oko 30-50 ovakvih biljaka.
Broj gajenih povrtarskih biljaka zavisi od ekoloških i ekonomskih
uslova i tradicije. U našoj zemlji je u upotrebi oko 50-tak povrtarskih
biljaka. Više od polovine imaju neposredne divlje srodnike koji rastu
u livadskim ili šumskim zajednicama različitih oblasti naše zemlje:
Lactuca scariola, Daucus carota, Cichorium intybus, Taraxacum
officinale, Allium sp. i dr. Veliki broj povrtarskih biljaka su
introdukovane, ali su zahvaljujući odličnim klimatskim, edafskim i
orografskim uslovima, selekcijom i hibridizacijom nastale brojne
priznate sorte.
U oblasti umerene klime, najviše voćaka je iz familije Rosaceae i to
brojne vrste iz rodova Prunus, Malus, Pyrus, Sorbus, Rubus, Fragaria
i dr. U našoj flori samonikle vrste voćaka najčešće su cenobionti
mezofilnih listopadnih, ređe četinarskih šuma brdsko-planinskog
regiona. To su pre svega: Pirus piraster, P. communis, Malus
sylvestris, Prunus avium, P. mahaleb, Sorbus domestica, S. torminalis,
Corylus colurna, Prunus spinosa, Cornus mas, Ribes grossularia,
Corylus avellana, Crataegus sp., Vaccinium myrtillus. Sve ove biljke,
kao divlje vrste, predstavljaju izuzetan izvor genetskog materijala za
oplemenjivanje već postojećih voćaka ili selekciju novih sorti i
varijeteta. Njihovi plodovi su vredna sirovina za neposrednu upotrebu
ili preradu u prehrambenoj industriji za različite kompote, džemove,
bezalkoholne i alkoholne napitke.
U ovu kategoriju spadaju još i aromatične i začinske biljke.
Zahvaljujući aktivnim supstancama aromatične biljke deluju
antibakterijski i antifungicidno, kao neškodljivi konzervansi u
prehrambenoj industriji i cenjeni kulinarski začini. Često, lekovite
biljke su i začini: Mentha piperita, Carum carvi ili lekovite i jestive:
Cichorium intybus, Prunus spinosa, ili lekovite, začinske i jestive:
Petroselinum hortense, Armoracia rusticiana i dr. Ovaj podatak još
više naglašava jedinstvenost specijskog i genetskog diverziteta naše
zemlje.
Industrijske biljke. Sa napretkom civilizacije, povećanjem broja stanovnika i
unapređenjem uslova života, proširila se i upotreba biljaka od strane čoveka.
Odavno su u upotrebi biljke od kojih se dobija ulje, vosak, skrob, šećer, aromatične
supstance, mlečni ili gumasti sok, elastična, čvrsta vlakna, lan i konoplja za izradu
odeće, za građu, ogrev, bojenje, zaštitu hrane.
U našoj oblasti, dugu upotrebnu tradicuju imaju hmelj (Humulus lupulus) za
dobijanje piva, lan (Linum sp.) i konoplja (Canabis sativa) za kudelju i vlakno,
uljana repa, suncokret i dr. U prehrambenoj industriji koriste se sve vrste žitarica za
primarne (brašno) i sekundarne (hleb, testenina, keks) proizvode. Povrće, voće kao i
mnogobrojne začinske i aromatične biljke najčešće se fizičkim (duboko hlađenje,
zamrzavanje, sušenje) ili hemijskim (kuvanje uz dodatak velike količine šećera,
kiseljenje uz dodatak hemikalija) metodama ili njihovom kombinacijom
konzerviraju ili prerađuju. Različte vrste ulja za neposrednu upotrebu i dalju
preradu u prehrambenoj industriji dobijaju se od naših samoniklih biljaka.
Za tekstilnu industriju izuzetno su značajne vrste Linum usitatissimum, Urtica
dioica, Cannabis sativa i dr. Snažna i duga vlakna ovih biljaka koristila su se od
davnina.
Kozmetička industrija obilno koristi sirove produkte naših divljih biljaka, aktivne
supstance, kompleksna hemijska jedinjenja, enzime, vitamine, hormone i dr.
Najširu upotrebu i veliku ekonomsku vrednost imaju: Achillea millefolium,
Angelica silvestris, Artemisia absinthium, Asperula odorata, Geranium
macrorhizum, Juniperus sp., Matricaria chamomilla, Melissa officinalis, Salix
alba, Tilia sp., Thymus sp., Vaccinium sp. i mnoge druge. Izrazito važne biljke za
industrijsku proizvodnju su i Althaea officinalis, Arctostaphyllos uva-ursi,
Artemisia absinthium, Betula sp., Calendula officinalis, Chelidonium majus,
Colchicum autumnale, Convallaria majalis, Crataegus sp., Gentiana lutea,
Geranium macrorhizum, Plantago sp., Primula sp., Salix sp., Thymus sp., Tilia sp.
i mnoge druge.
Dekorativne biljke. Mnoge biljke naše flore imaju izuzetno dekorativne osobine.
One unapređuju i oplemenjuju estetski izgled okoline i prostora. Zbog toga se ove
biljke specijalno gaje i održavaju i veštački razmnožavaju. Lepota cveta, listova ili
habitusa biljke odlućujuća je pri izboru vrsta za dekorativne namene.
Veliki broj naših divljih vrsta, među njima mnoge endemične, potencijalno su
ukrasne biljke. Ovakve biljke, daljim oplemenjivanjem, selekcijom i
hibridizacijom mogu dati nove sorte i varijetete, pogodne za širu upotrebu. U
ovom pogledu flora naše zemlje je nepresušan izvor biljaka koje mogu ispuniti i
najstrože hortikulturne kriterijume. Neke od biljaka se već odavno koriste i
uvedene su u standardnu ukrasnu floru ne samo našeg područja, već i mnogih
drugih predela širom sveta (Aesculus hippocastanum, Picea omorika, Corylus
colurna).
Biljni materijal neophodan za introdukciju ili reintrodukciju najčešće se dobija
plantažnim gajenjem, umnožavanjem sadnog i semenskog materijala,
razmnožavanjem biljaka „in vitro“ kulturama.
Mere zaštite
- Ekološko upravljanje
- Odživi razvoj poljoprivrede
- Zakonska zaštita autohtonih biljaka, ekosistema i specifičnih
staništa
- Kontrola eksploatacije divljih biljaka u prirodi
- Kontrola izvoza i trgovine retkim, endemičnim i reliktnim
biljkama
- Stvaranje fondova, banki ili kolekcije gena, semena, sadnog
materijala
- Osnivanje plantaža za bržu i obimniju proizvodnju neophodnih
autohtonih biljaka od naročitog ekonomskog interesa.
Zaštita biodiverziteta je jedna od najznačajnijih mera koju čovek
treba da sprovodi kao uslov života i opstanka čovečanstva.
U najširem smislu biodiverzitet obuhvata klimatsku, geološku,
hidrografsku, orografsku, predeonu (biomsku), pedološku, biološku i
ekosistemsku raznovrsnost.
Biodiverzitet treba shvatiti kao fenomen žive prirode. Raznovrsnost
postojećih, nekada postojećih i u budućnosti postojećih vrsta
omogućava preobražaj prirode koji nikada ne prestaje.
Ekološke kategorije biodiverziteta su
ŽIVOTNE FORME I EKOLOŠKI TIPOVI
Biodiverzitet je povezan sa evolucijskim tokom stvaranja biljnih i
životinjskih vrsta, njihovim ekološkim prilagođenostima (specijacija
i filogenija) i prvenstveno se odnosi na evolucioni napon i adaptivnu
radijaciju.
Biodiverzitet je uslovljen ekološkom adaptacijom i specijskom
divergencijom.
PRIMERI ZA RAZLIČITE FORME U OKVIRU RODOVA
(Euphorbia, Ranunculus)
Po značaju i izgradnji predela familija Poaceae zauzima jedno od najznačajnijih
mesta u biljnom pokrivaču zemlje. Sa svojih 222 vrsta i 68 rodova familija Poaceae i
u Srbiji predstavlja izuzetno začajnu grupu biljaka. Predstavnici familije Poaceae su
širom Srbije rasprostranjeni na geofizički i ekološki vrlo raznovrsnim teritorijama,
od nizije do visokoplaninskih predela, od vodenih i vlažnih staništa do krajnje suvih,
od intenzivno osunčanih do onih u potpunoj zaseni. Samim tim došlo je do
ispoljavanja niza specifičnosti, kao i ekstremnih i polivalentnih osobenosti adaptivne
radijacije. Ova familija je, putem svojih specifičnih vrsta, prilagođena životu na
veoma raznovrsnim staništima. Osnovni tip građe vegetativnog tela je valjkasta
stabljika i listovi koji varijaju po svojoj dužini i širini. Oblik lista varira od kratko
lancetastog do izduženog ili trakasto lancetastog. I korenov sistem je uglavnom
jednoobrazan-žiličast. Nešto veća raznovrsnost je izražena u cvetnom regionu. Kod
nekih vrsta kao što su Bromus, Stipa, Festuca cvasti su razgranatije, dok su kod
drugih Phleum, Alopecurus zbijene, cilindrične ili ovalne.
Pri dosta ujednačenom spoljašnjem izgledu biljnog tela vrsta iz ove
familije, prilagođenosti na različite ekološke uslove se ogledaju u
raznovrsnosti morfoanatomskih karakteristika, kao što su različite
tvorevine epidermisa, uvijanje listova i variranje unutrašnjih
struktura. Sklerofite kao što su Aegylops cilidrica, Scleropoa dura
rastu na sušnim i jako insoliranim staništima, livadska mezofita
Alopecurus pratensis raste na vlažnim livadama, a šumska mezofita
Poa nemoralis naseljava vlažna i zasenjena mesta u kitnjakovograbovim šumama.
Nasuprot familiji Poaceae kod koje je ekološka raznovrsnost izražena
uz jednostavnost morfološke organizacije, u biljnom svetu se javlja
čitav niz familija i rodova kod kojih se bogatstvo adaptivne radijacije
ispoljava i kroz morfološku raznovsnost njihovog vegetativnog tela.
Takav primer je kod familije Ranunculaceae. Ranunculus aquaticus,
koji raste u vodenoj sredini i planinski heliofitni Rnunculus thora u
morfološkom pogledu se potpuno razlikuju, što je naročito upadljivo
kod listova (kod prvog listovi končasto deljeni, kod drugog celi i
okruglasti).
Još izrazitiji primer je kod familije Euphorbiaceae i roda Euphorbia.
Kao rezultat adaptivne radijacije kod ovog roda, vrste se mogu
sistematisati u 3 kategorije životnih formi. Zastupljene su i drvenaste
E. dendroides, zeljaste E. cyparissias i sukulente E. obovatifolia.
Analizirajući ove primere može se zaključiti da je konzervativizam
kod familije Poaceae izražen na nivou familije, a promenljivost kod
Ranunculus i Euphorbia na nivou rodova. Kada bi se poređenje
vršilo na nivou familija, sve vrste familije Poaceae sa svim vrstama
familije Ranunculaceae, odnosno Euphorbiaceae, razlike bi bile još
drastičnije.
Adaptivna radijacija se zasniva na principu veoma složenog molekula
DNK, koji se ponaša delom veoma elastično, a delom veoma
konzervativno. Međutim, treba uzeti u obzir da je konzervativizam
nekog dela DNK samo „briga“ organizma da se očuva nešto što se već
pokazalo kao uspešno. Kod pripadnika familije Poaceae, oblik tela je,
iako jednostavan, veoma dobro prilagođen na sve uslove staništa.
Takav oblik se sačuvao kako u genotipskom, tako i u fenotipskom
(individualnom) trajanju vrsta, a složenost adaptivne radijacije se
ispoljila u drugim formama i strukturama.
Suština biodiverziteta nije samo u broju biljnih i životinjskih vrsta, već
u njihovoj suštinskoj morfološkoj i funkcionalnoj raznovrsnosti.
Po savremenom shvatanju strukture i funkcionisanja biodiverziteta
sistematika i ekologija su povezane i iste naučne discipline. Svaki
sistematski karakter istovremeno je i ekološki i obrnuto. Ukoliko je
neka vrsta izdvojena od ostalih po određenoj osobini i po toj osobini je
i izdvojena kao vrsta, tim svojim karakterom ona je i ekološki
opredeljena da bi opstala. Poznata je dlakavost mnogih vrsta, koja
predstavlja važan sistematski karakter, a u ekološkom pogledu vrsta se
na taj način štiti od sunca na izloženim progalama i pripada dlakavim
kserofitama. Poznata je sintagma da evolucijski proces stvara
određene forme i karakteristike živih bića, a ekologija ih u
savremenom životu koristi za opstanak.
Pre više od dvadeset godina termin biološka raznovrsnost ili
biodiverzitet ušao je u standardizovanu upotrebu. Danas je ovaj
termin opšte prihvaćen u nauci, praksi i svakodnevnom životu i njime
je, u širokom smislu, obuhvaćena problematika očuvanja i korišćenja
bioloških resursa.
Konstituisanjem Konvencije o očuvanju biodiverziteta u Rio de
Ženeiru 1992. godine, koju su potpisale 163 zemlje među kojima i
Srbija, naznačen je značaj očuvanja biološke raznovrsnosti u
globalnim razmerama.
Poznavanje i verifikacija ukupnog biodiverziteta na Zemlji, kroz
proučavanje biološke raznovrsnosti pojedinih regiona, predstavlja
polaznu osnovu njegovog očuvanja, zaštite i racionalnog korišćenja.