Transcript SUICIDI , VLERESIMI DHE PARANDALIMI

UFO UNIVERSITY 2011
Dept Psikologjise
2010-2011
Leksion:
VETEVRASJA
VLERESIMI DHE
PARANDALIMI
Lektor ©2011 S. H . Lala MD
Përmbajtja e leksionit:
Historik I shkurtër i konceptit : paradalimi i tij në këndvëshrimin e konteksin
historik
Problem filozofik dhe praktik
Pse njerezit kryejne vetevrasje
Harakiri , sepuku., aktet kamikaze, eutanazia
Programet e parandalimit të suicidit : Diferencat dhe ngjajshmerite ne vende te
ndryshme
Identifikimi i modeleve me të shpeshta të suicideve
ne vënde të ndryshme dhe metodat e perdoura
Rekomandime të specialisteve mbi arandalimin njohja evidentimi ndihma dhe
programet e ndihmes si dhe trajtimi psikologjik dhe mjekesor
KONCEPTIMI I MODELEVE
TË PARANDALIMIT DHE STRATEGJITË PËRKATËSE
Observimi/ mbikqyrja
Skema e parandalimit
Shenjat parandaluese në internet (Mandrusiak 2006)
Ne nje studim te bazuar ne Google search: “shenja paralajmërimi ” dhe
“suicide”
U hasen rreth 183,000 raste
Ne 200 web site të tjera 3266 njoftime per suicide
Elementet e suicidit
•
ide suicidale nga komunikimi direkt
•
abuzimi me substanca shtimi ose nderprerja
Si manifestohet:
1. idete suicidale
2. Qëllimet suicidale
3. Tentativat perpjekjet( suicidet e deshtuara) suicidale
• /aresyet per te jetuar
•
DEPRESIONI 2 kriteret baze Anhedonia dhe humori depresiv
•
ankthi, axhitimi pagjumesia
•
mungesa e shpreses
• “Gjendja pa rrugezgjidhje”
•
vecimi nga shoket familja shoqeria
•
zemerimi I pakontrolluar dhe pasojat…
•
Ndryshime “ dramatike” në humor
SHKAQET DHE EDUKIMI PROFESIONAL
SSRI fëmijet dhe adoleshentet
Nje ne 10 raportime profesionale mbi mjekimin referojne se
mjeket pediatër dhe mjekët e familjes
japin mjekime te papershtatshme me SSRI dhe nuk ndiqen rregullisht
JAMA, 1999; North Carolina
Rritja e njohurive mbi suicidin
Trajnime te shkurtra per personelin
Punonjes sociale
Mjeke familje
Psikologe te pergjithshem
edukim mediatik
zgjidhja e krizes
rritja e aftesive/ trainime (per te rritur faktoret mbrojtes
kontribuojne ne
Reduktimi i mundshem i suicidit
Jo te gjithe njerezit që kryejne suicid kanë vendosur të vdesin
Disa veprojnë impulsivisht gjate periudhave të përkohshme të krizave
90% e atyre qe bejne përpjekje suicidi jo fatale
i shpetojne vdekjes
(Owens, 2002)
Tendencat metodat:
• psh., pesticidet/ në zonat rurale
• arme zjarri – mbizotërojnë në SHBA
• hedhje nga lartsite– thuajse ne te gjithe boten
Ndryshimet kulturore janë të rëndësishme
Ne shume vende me e shpeshte ne moshat 45-54
vjec
Nivelet te larta tek te moshuarit PSE?
SHKAQET MË TË ZAKONSHME TË VETËVRASJEVE
Mbi 90 % e vetëvrasjeve kanë një çrreg mendor në kohën e vdekjes së tyre
Zakonisht depresioni.
depresioni patrajtuar është shkaku numër një për vetëvrasje.
çrreg mendore të patrajtuara (duke përfshirë depresionin, çrregullim
bipolar, skizofreninë etj , janë shkaku kryesor
individë të predispozuar gjenetikisht ndaj depresionit
shumë shkaqe
1.
2.
personi nuk merr trajtim ose nderpret mjekimin e rekomanduar
merr trajtim jo efektiv
Shkaqe të tjera:
Viktimizimi në familje, përdhunimin,
Abuzimi me Alkool
Abuzimi seksual në përgjithësi
Humbja e shpresës
Ndjenja e pafuqisë për të përballuar jetën
Vdekja e një të dashuri.
Problemet e mëdha ligjore: ndjekja penale
ose burgosja
divorci/ndarja
Kujdestarinë e fëmijëve Humbja,
Abuzimi me drogën.
vetërespekti I rënë
humbje të mëdha financiare, prona
punësimi
të gjitha këto janë të lidhura me depresionin,
Një sëmundje serioze
Tendence e brendshme gjenetike me
trazhegimi
Një sëmundje terminale/kancer etj
Dhimbje kronike fizike.
SHENJAT PARALAJMËRUESE TË TENTATIVAVE
SUICIDALE TË FËMIJËT DHE TË RINJTË
•
•
Bisedat rreth vdekjes dhe / apo vetëvrasjes (qoftë edhe duke u tallur).
Planet dhe mënyrat për të vrarë veten
•
Shqetësime dhe shprehi kronike se askush nuk kujdeset për të
•
Nëse ka tentuar vetëvrasje në të kaluarën
•
ndryshime të rëndësishme të personalitetit dhe sjelljes.
•
Tërheqje nga marrëdhënjet normale nga shokët dhe familja
•
Nëse tregon simptoma dhe shenja depresioni
Nëse konstatohet abuzimi me substanca
Nëse fillon të falë ose zhdukë objektet e një rëndësie sentimentale për të
Nëse jep ndonjë mesazh qoftë dhe në dukje si shaka në internet sidomos,
apo bashkërendon me site me mesazhe të tilla apo formume problematike
Nëse shprehet pakashumë si “e di une zgjidhjen e kësaj situate” etj
Të vlerësohen mendimet suicidale gjatë një depresioni
FAKTORE FAVORIZUES RREZIKU:
Perpjekje te meparshme
Rreg mendore vecanerisht DEPRESIONI
crreg I abuzimit me substanca : ndrysh dramatike te humorit
Histori familjare suicidi
Mungesa e shpreses , vetmia e izolimi
Tendenca impulsive dhe ose agresive per te moskerkuar ndihme
Humbje te medha:
Marredhenjesh
Marredh sociale, pune ose shkolle
Humbje financiare
Burimi: Surgeon General’s Call to Action, 1999
NDERHYRJA —HAPAT QE NDERMERREN
Tre “hapa” kryesore:
Pyetje te pershtatshme per te siguruar informacion.
Ndihma per te kerkuar NDIHME
Orientimi tek specialisti per KESHILLIM dhe trajtim mjekesor
Keshillim Individual, ciftesh dhe grupi
Sherbimet shendetesore te menaxhimit te stresit
Keshilim kariere dhe sherbimet e edukimit
Edukim ne aftesite perballuese te jetes:
(Menaxhimi I kohes(time management, testimi I ankthit, tranzicionet e buta
ne siituata te ndryshme jetesore literature profesionale te vetendihmes)
STATISTIKA PER FENOMENIN
Shkaku i 8 qe con ne vdekje ne SHBA (afersisht 30 000 ne vit) per moshen 25-34
Shkaku i 3 I vdekjes per adoleshentet
Raporti M:F = 3-4 deri 5 here me shume
Femrat tentojne 3 here me shume se meshkuj per te bere vetevrasje
90% e te gjithe suicideve kane crreg psikologjike ne anamnezen e tyre
60% shoqerohen me crreg humori
25%-50% me abuzim me alkool dhe substanca
10% kane crreg te personalitetit te llojit borderline
Ndihme konkrete realizohet nepermjet:
Mbeshtetjes se fuqishme psiko sociale
Duke perdorur Teknikat e CBT/ zgjidhja e problemit
Trajtim psikiatrik dhe psikologjik ( Barna dhe psikoterapi)
Rekomandime te specialisteve suicidologe:
Cfare nuk duhet te beni ne nje intreviste klinike
• Injorimi ose neglizhimi I mendimeve suicidale te klinetit
• Psh “nejse , le te bisedojme per …dicka tjeter.”
• “dot gjesh dike tjeter ….s ja vlen te mendosh keshtu .”
•
“nuk besoj se ju mendoni realisht per suicid apo jo? ”
MOS SFIDONI NE MENYRA TE TILLA SI psh
“a nuk e di se kjo eshte e gabuar?”
•
apo dhenja e keshillave te demshme
“harroje futi nje gote ose ndonje qetesues dhe do te shohesh qe do te
harrosh gjithshka dhe gjithshka do te kaloje….” etj etj
DUHET MARRE SHUME SERIOZISHT CDO MENDIM SUICIDAL ME OSE PA
PLANE KONKRETE VETEVRASESE
Por:
• Trego vemendje dhe interesim
“dua te di si ndihesh nga kjo ndjesi gjendje etj.”
Pyet – MUNDOHU TE JESH DIREKT
Ji I/e kujdsesshem dhe jo konfrontues me klientin
Jepi ndihme dhe zgjoji shprese – mos e ler klientin vetem:
“ju s` jeni vetem”.
“Une do te te jem prane ne cdo moment sa here te kesh nevoje kontakto
me mua .”
Etj etj
Literature e rekomanduar :
•
The Handbook of Adult Clinical Psychology
2010
nga A Carr & Muireann Mcnulty
KAPITULLI : SUICIDE RISK
FAQE 328-421
•
Jacobs DG, ed. The Harvard Medical
School Guide to Suicide Assessment and
Intervention. San Francisco, CA. JosseyBass Publisher, 1998.
•
Practice Guideline for the Assessment and
Treatment of Patients with Suicidal
Behaviors. American Journal of Psychiatry
(Suppl.) Vol. 160, No. 11, November 2003