Transcript Einkenni lífvera (glósur úr 8. bekk)

Einkenni lífvera glósur
Vallaskóli
1-1 Hvað eru vísindi?

Vísindalegar aðferðir:
 Ráðgátan
er skilgreind
 Upplýsinga er aflað
 Tilgáta er sett fram um lausn á ráðgátunni
 Tilraun er framkvæmd til þess að kanna gildi
tilgátunnar
 Niðurstöður tilraunarinnar eða annarra athugana eru
skráðar og metnar
 Niðurstöður eru túlkaðar

Tilgáta er sett fram sem líkleg lausn á ráðgátu.
2
1-1 framhald



Sá þáttur sem látið er reyna á í tilraun kallast
breyta og getur bara verið ein breyta í hverri
tilraun.
Samhliða öllum tilraunum þarf að gera
samanburðartilraun. Þá er gerð alveg eins
tilraun nema breytunni er sleppt.
Náttúruvísindi skiptast í þrjár megindeildir:
 Lífvísindi:
t.d. dýrafræði og grasafræði
 Jarðvísindi: t.d. jarðfræði og stjörnufræði
 Eðlisvísindi: t.d. efnafræði og eðlisfræði
3
1-2 Vísindalegar mælingar





Metrakerfið er hluti SI-kerfisins sem er
sameiginlegt mælikerfi í vísindum um allan heim.
Grunneining lengdar er metrinn (m)
Grunneining rúmmáls er rúmmetrinn (m3)
Grunneining massa er kílógrammið (kg)
Hiti er oftast mældur í gráðum á
celsíuskvarðanum en í vísindum er notaður
Kelvin kvarðinn.
4
1-2 framhald
Massi er mælikvarði á efnismagn hlutar
 Þyngd er mælikvarði á það hversu mikill
þyngdarkraftur verkar á hlut
 Eðlismassi er mælikvarði á efnismagn
hlutar í tiltekinni rúmmálseiningu.

massi
eðlismassi 
rúmmál
5
1-3 Vísindatæki

Smásjár: smásjá er tæki sem sýnir hluti í stækkaðri
mynd og notar við það linsur sem eru glerskífur með
íhvolfum eða kúptum flötum.




Ljóssmásjá: getur stækkað 2000 sinnum
Víðsjá: sýnir í þrívídd og geta stækkað 100 sinnum
Rafeindasmásjá: getur stækkað 1.000.000 sinnum
Leysar: mynda grannan og mjög sterkan ljósgeisla
sem nefnist leysigeisli. Nýtist sem t.d. skurðarhnífur.

Tölvur: notaðar til að safna saman upplýsingum, flokka
þær, vinna úr þeim og geyma þær.
6
1-3 framhald

Röntgengeislar: notaðir m.a. til að
mynda bein. Geislinn fer í gegnum mjúk efni
en ekki hörð eins og bein.
 Tölvusneiðmyndun: myndar mynd í
þrívídd sem er eins konar sneið af innri
líffærum. Notað m.a. í rannsóknum á heila.
 Segulómun: byggist á segulsviði og
útvarpsbylgjum. Tölva greinir þessar bylgjur
og gerir úr því mynd. Notað m.a. við
rannsóknir á heila og mænu.
7
1-4 Öryggi á rannsóknastofum

Farið ávalt eftir fyrirmælum kennarans
og/eða fara nákvæmlega eftir þeim
leiðbeiningum sem gefnar eru í bókinni.

Takið vel eftir öllum varúðarmerkjum og
lærið merkingu þeirra.
8
2-1 Einkenni lífvera
Lífverur geta hreyft sig, vaxið, fjölgað sér,
svarað áreiti og látið tiltekin efnaferli eiga
sér stað.
 Allt fram yfir aldamótin 1600 trúðu margir á
kenninguna um sjálfkviknun lífs, þ.e. að
líf kvikni af lífvana efni.
 Efnaskipti eru margs konar efnahvörf sem
fara fram í líkama lífvera. Skiptist í:

9
2-1 framhald
Næringarnám: taka til sín næringu með því
t.d. að setja hana upp í sig.
Melting: ferli þar sem fæðan er brotin niður í
einfaldari efni.
Öndun (frumuöndun): ferli sem felst í því
að lífvera tekur til sín súrefni og notar það til
þess að losa orku úr fæðuefnum.
Þveiti: ferli sem stuðlar að því að losa
úrgangsefni úr líkamanum.
10
2-1 framhald



Áreiti er eitthvað í umhverfi lífveru sem
veldur því að hún sýnir tiltekið viðbragð.
Viðbragð er einhver athöfn eða hreyfing
lífveru.
Æxlun er ferli þar sem lífverur geta af sér
afkvæmi í sömu mynd. Skiptist í:
 Kynæxlun
(mítósa): tveir foreldrar, fjölbreytileiki.
 Kynlaus æxlun (meiósa): eitt foreldri, t.d.
skipting, engin fjölbreytni þ.e. nákvæm eftirmynd
foreldris.
 Sumar lífverur geta valið milli mítósu eða meiósu,
11
2-2 Nauðþurftir lífvera





Lífverur geta ekki lifað nema þær fái orku, fæðu,
vatn og súrefni, þær eigi sér heimkynni og þeim
sé kleift að halda líkamshita sínum innan
ákveðinna marka.
Frumuppspretta orku flestra lífvera er sólin.
Vatn er einn mikilvægasti þáttur í starfsemi
lífveru.
Óðal: afmarkað svæði sem lífvera lítur á sem
athafnasvæði sitt.
Samkeppni: viss tegund tengsla milli lífvera þar
sem þær keppa hver við aðra um einhver
takmörkuð lífsgæði sem þær þurfa til þess að
12
lifa.
2-2 framhald



Samvægi: er hæfileiki lífvera til þess að halda
innri skilyrðum óbreyttum þótt aðstæður í
kringum þær breytist.
Dýr sem halda alltaf jörnum líkamshita eru sögð
vera jafnheit eða með jafnheitt blóð.
Dýr sem eru ekki fær um að halda líkamshita
sínum jöfnum heldur fylgja að nokkru leiti hita
umhverfisins hverju sinni eru sögð vera misheit
eða með misheitt blóð.
13
2-3 Efni í lífverum



Efnasambönd sem innihalda ekkert kolefni
kallast ólífræn efnasambönd. Þó eru til
undantekningar.
Efnasambönd sem innihalda kolefni ásamt
öðrum frumefnum, s.s. vetni og súrefni eru
kölluð lífræn efnasambönd.
Helstu flokkar lífrænna efnasambanda sem eru
undirstaða lífs eru sykrur, fituefni, prótín, ensím
og kjarnsýrur.
14
2-3 framhald
 Sykrur
(kolvetni): t.d. byggingarefni lífvera.
Skiptist í smásykrur (t.d. glúkósi og strásykur)
og fjölsykrur (t.d. mjölvi og beðmi). Mjölvi er
helsta forðanæring plantna.

Matartegundir: ávextir, brauð, kartöflur o.fl.
 Fituefni:
Geyma orku í líkamanum. Helsta
forðanæring dýra. Fita auðveldar okkar að
halda á okkur hita og hún verndar innri líffæri
gegn hnjaski.

Matartegundir: lýsi, hnetur, mjólkurvörur o.fl.
15
2-3 framhald

Prótín (hvíta): Byggingareiningar prótína
kallast amínósýrur. Prótín er nauðsynlegt
við vöxt og viðhald líffæra og frumna. Sum
prótín koma af stað, stöðva og stýra
margháttaðri starfsemi líkamans.


Matartegundir: kjöt, egg, fiskur, baunir o.fl.
Ensím: Sérstök prótín sem stýra
efnafræðilegri starfsemi líkamans kallast
ensím eða lífhvatar. Hvati er efni sem flýtir
efnahvörfum en tekur sjálft engri breytingu.
Nauðsynlegt til að líf geti þrifist.
16
2-3 framhald

Kjarnsýrur: Þær eru mjög stórar sameindir sem
varðveita upplýsingar um gerð þeirra prótína
sem líkaminn þarf á að halda. Tvær gerðir:
 Deoxýríbósakjarnsýra
(DKS eða DNA): varðveitir
upplýsingar um uppbyggingu prótína og geymir
heimildir um hverja lífveru.
 Ríbósakjarnsýra (RKS eða RNA): les heimildirnar
sem DKS varðveitir og stjórnar ferlinu sem annast
myndun prótína.
17
3-1 Gerð og hlutverk frumna




Allar lífverur eru úr einni eða fleiri frumum sem eru
grunneiningar hennar bæði að gerð og hlutverki. Í
hverri frumu eru síðan enn smærri einingar sem
kallast frumulíffæri.
Frumuveggurinn: gerður úr efni sem kallast beðmi.
Ver og mótar frumuna. Einungis í plöntufrumum.
Frumuhimna: þunnur, sveigjanlegur hjúpur sem
umlykur frumuna og stjórnar flutningi efna inn í
frumuna og út úr henni. Hún er valgegndræp þ.e.
að hún hleypir aðeins tilteknum efnum inn í frumuna
með t.d. flæði.
Frymi: allt lifandi efni frumunnar.
18
3-1 framhald

Kjarninn: stjórnstöð “heili” frumunnar.






Kjarnahimnan: lík frumuhimnunni. Stjórnar gang efna inn í
og út úr kjarnanum.
Litningar: grannir þræðir sem fljóta í kjarnanum.
Kjarnsýrurnar (DKS og RKS) eru uppistaða litninganna.
Kjarnakorn: gert úr prótínum og RKS. Gegnir mikilvægu
hlutverki í smíði prótína.
Umfrymi: sá hluti frymisins sem er utan kjarnans.
Frymisnetið: flókið kerfi rása og ganga sem liggur
út frá kjarnanum í öll líffæri frumunnar.. Tekur þátt í
smíði og flutningi prótína.
Ríbósóm (ríplur): eru úr RKS og sitja föst á
frymisnetinu. Þar tengjast amínósýrur saman og
mynda prótín.
19
3-1 framhald




Hvatberar: helsta orkuuppspretta frumunnar. Þarna fer
fram sundrun glúkósa og annarra einfaldra fæðuefna.
Safabólur: stærri í plöntufrumum. Hálfgerðir
geymslutankar frumunnar. Geymir vatn, fæðuefni og
úrgang o.fl.
Leysikorn (leysibóla): sjaldgæf í plöntufrumum.
Inniheldur ensím sem sér um að brjóta niður stórar
fæðusameindir í smærri, fyrir hvatberann, og endurnýja
úr sér gengna frumuhluta.
Grænukorn: Bara í plöntufrumum. Innihalda blaðgrænu
sem beislar orku sólarljóssins til að búa til fæðuefni í ferli
sem kallast ljóstillífun.
20
3-2 Starfsemi frumna

Sú starfsemi sem einkennir lífið og fer fram í frumum
felst meðal annars í efnaskiptum, flæði, osmósu og
æxlun.



Efnaskipti: Umbreyting orku úr einni mynd í aðra er flókið
ferli sem krefst margra efnahvarfa sem annað hvort eru
sundrunar- eða uppbyggingahvörf.
Flæði: ferli þar sem sameindir efnis sem er í ákveðnum
styrk færast til svæðis þar sem minna er af sama efni.
Þarfnast ekki orku.
Osmósa: ferli þar sem vatn er flutt gegnum himnu frá
svæði þar sem mikið er af því til svæðis þar sem styrkur
þess er minni. Þarfnast ekki orku.
21
3-2 framhald


Burður (virkur flutningur): ferli þar sem efni er flutt inn
eða út um himnu fyrir tilstilli orku. Við burð geta efni flust
frá svæði þar sem styrkur þeirra er lítill til svæða þar sem
hann er meiri, andstætt flæði.
Frumuskiptingar:
 Mítósa (jafnskipting): fruman skiptir sér þannig að
dótturfruman er með nákvæmlega jafn marga litninga
og móðurfruman.
 Meiósa (rýriskipting): fruman skiptir sér þannig að
dótturfruman er með helmingi færri litninga en
móðurfruman, t.d. myndun kynfruma.
22
4-1 Verkaskipting

Verkaskipting felur í sér að sú starfsemi
sem nauðsynleg er til þess að halda lífveru
lifandi fer fram í mismunandi hlutum
líkamans. Sérhver líkamshluti gegnir
tilteknu hlutverki. Samhliða því að vinna
sitt starf leggur hver hluti líkamans sitt af
mörkum ásamt öllum öðrum til þess að
halda lífverunni hraustri og sprækri.
23
4-2 Skipulag lífvera

Í lífverum er heppilagt að greina milli fimm grunnstiga
skipulagsins þar sem smæstu og einföldustu einingar
lífveranna eru á því fyrsta en þær flóknustu og stærstu á
því fimmta. Skipulagsstigin fimm eru frumur, vefir, líffæri,
líffærakerfi og lífverur.

1. skipulagsstig: Frumur.


2. skipulagsstig: Vefir.


Þessar smáu einingar eru grunneiningar lífsins hvort sem um er
að ræða einfrumunga eða fjölfrumunga.
Hópur frumna sem eru svipaðar að gerð og gegna sams konar
hlutverki.
3. skipulagsstig: Líffæri.

Hópur mismunandi vefja sem vinna saman.
24
4-2 framhald

4. skipulagsstig: Líffærakerfi







Hópur líffæra sem vinna hvert með öðru og sinna tilteknum
störfum. 10 talsins
Beinagrind: Verndar og ber uppi líkamann.
Vöðvakerfi: Ber uppi líkamann og gerir honum kleift að
hreyfast.
Húð: Verndar líkamann.
Meltingarkerfi: Innbyrða fæðu, flytja hana áfram, brjóta
hana niður og færa einföld fæðuefni út í líkamann.
Blóðrásarkerfi: Flytur súrefni, úrgangsefni og melt fæðuefni
um líkamann.
Öndunarkerfi: Annast upptöku súrefnis í líkamann og losun
koltvíoxíðs.
25
4-2 framhald





Þveitiskerfi: Annast losun fljótandi og fastra úrgangsefna úr
líkamanum.
Innkirtlakerfi: Stýrir margvíslegri starfsemi líkamans.
Taugakerfi: Flytur boð um líkamann og á þátt í að samhæfa
líkamsstarfsemina.
Æxlunarfæri: Mynda karl- og kvenkynfrumur
5. skipulagsstig: Lífvera

Lífvera er lifandi líkami í heild sinni sem annast alla þá starfsemi
sem einkennir lífið.
26
5-1 Lífverur og umhverfi þeirra

Lífverurnar hafa áhrif á lífvana þætti í
umhverfi sínu og öfugt.

Vistfræði: fræðigrein sem fjallar um samskipti
lífvera innbyrðist og hvernig þær tengjast
umhverfi sínu.
Vistkerfi: tiltekið svæði þar sem lífverur tengjast
hver annarri og lífvana umhverfi sínu á einn eða
annan hátt.
Líffélag: lifandi hluti hvers vistkerfis, það er að
segja allar þær fjölmörgu og margvíslegu lífverur
sem lifa á tilteknu svæði.


27
5-1 framhald



Stofn: hópur lífvera af sömu tegund sem lifir á
afmörkuðu svæði.
Kjörbýli (búsvæði): sá staður sem lífvera hefur
lagað sig að og á að heimkynnum sínum.
Sess: öll umsvif tiltekinnar lífveru og allt sem hún
þarfnast innan kjörbýlis síns.
28
5-2 Fæða og orka í vistkerfi




Plöntur eru fæðuverksmiðjur náttúrunnar.
Ljóstillífun: ferli í frumbjarga lífverum þar sem orka
sólarljóss er beisluð og notuð til þess að búa til fæðuefni
úr ólífrænum efnum.
Frumbjarga lífvera: lífvera sem myndar sjálf þau
fæðuefni sem hún þarf til eigin nota, í flestum tilvikum
með ljóstillífun.
Flokka má lífverur í þrjá meginhópa eftir því hvernig þær
afla sér orku. Hóparnir eru frumframleiðendur, neytendur
og sundrendur.
29
5-2 framhald


Frumframleiðendur: frumbjarga lífverur, aðallega
plöntur. Lífverur sem framleiða sína fæðu sjálf.
Neytendur (ófrumbjarga): lífverur sem nærast
beint eða óbeint á frumframleiðendum. Neytendur
eru ekki sjálfum sér nægir um frumþarfir. Dæmi um
neytendur eru menn, mýs o.fl.


Hræætur: neytendur sem lifa á hræum annarra neytenda
Sundrendur (rotverur): lífverur sem nýta líkama
dauðra plantna eða dýra, sér til viðurværis. T.d.
gerlar.

Rotnun: aðferð sundrenda við fæðuöflun. Þeir brjóta
fæðuna niður í smáar sameindir sem þeir taka síðan upp í
líkamann.
30
5-2 framhald




Innan hvers vistkerfis má geina hvernig fæða og
orka berast milli mismunandi tegunda plantna og
dýra sem lifa þar. Til þess er gott að notast við
fæðukeðju.
Fæðukeðja: lýsir því hvernig mismunandi hópur
lífvera afla sér fæðu og þar með orku.
Fæðuvefur: gerður úr öllum fæðukeðjum sem finna
má í hverju vistkerfi og tengjast saman.
Þegar fæðuhlekkir eru settir upp á mynd þannig að
breidd hvers hlekks er látin tákna orkuna sem býr í
honum, kemur í ljós að hlekkirnir mjókka eftir því
sem ofan dregur og þá kemur fram mynd sem
minnir á píramída. Þetta köllum við fæðupíramída.
31
5-3 Tengsl í vistkerfi





Samkeppni: er viss tegund tengsla þar sem
lífverurnar keppa hver við aðra um einhver
takmörkuð lífsgæði (auðlind) sem þau þurfa til þess
að lifa.
Rándýr: lífverur sem veiða, drepa og éta aðrar
lífverur. Lífverurnar sem rándýrin veiða sér til matar
nefnast bráð.
Ránlíf: lifnaðarháttur rándýra.
Afrán: lifnaðarhættir lífvera sem éta aðrar lífverur að
hluta eða í heild sinni.
Samlíf: byggist á tengslum milli lífvera þar sem ein
lífvera lifir á, í nágrenni við eða jafnvel inni í annarri
lífveru. Annar eða báðir aðilar samlífsins geta
32
hagnast af samverunni.
5-3 framhald
 Gistilíf:
samlíf meðal lífvera þar sem annar aðilinn
hefur hag af tengslunum, en hinn ber hvorki hag né
skaða af þeim. T.d. hrúðurkarlar á hvölum.
 Samhjálp: samlíf tveggja lífvera sem er til hagsbóta
fyrir þær báðar. T.d. fléttur
 Snýkjulíf: tengsl milli lífvera sem lýsa sér með því að
önnur þeirra hagnast á samlífinu en hin ber beinlínis
skaða af því. Lífveran sem hagnast á tengslunum er
sníkill (sníkjudýr eða sníkjuplanta) en lífveran sem
sníkillinn leggst á og verður fyrir skaða kallast hýsill.
T.d. bandormur, lús o.fl.
33
5-3 framhald


Náttúruval: flókið ferli sem á sér stað vegna samspils
sem verður milli lífvera og umhverfis þeirra og leiðir til
þess að tegundirnar taka breytingum þegar horft er til
langs tíma. Breytingarnar valda því að lífverurnar falla
betur að umhverfi sínu en ella og komast betur af fyrir
vikið. “Hinir hæfustu komast af.” T.d. Neanderdalsmenn
og Cro Magnon menn
Aðlögun: ferli sem stafar af náttúruvali og leiðir til þess
að atferli og líkamlegir eiginleikar einstaklinga af hverri
tegund breytast á löngum tíma og þannig laga þeir sig að
umhverfi sínu. T.d. stór eyru eyðimerkurrefa til að auka
uppgufun og þar með kælingu.
34
5-3 framhald
 Aðlögun
að óvinum: aðlögun lífvera að hættum
frá óvinum, getur verið t.d. eiturmyndun,
flóttaaðferðir, dulargerfi eins og kamelljónið,
rjúpan o.fl. eða hópefling eins og margar tegundir
hafa tekið upp t.d. maurar, moskusuxar o.fl.
 Aðlögun að samkeppni: aðlögun lífvera að
mismunandi lífsgæðum þannig að þær geti lifað
saman í sátt og samlindi. T.d. mismunandi
goggar kólembrífugla.
 Aðlögun að samlífi: aðlögun lífvera sem gerir
það að verkum að samlíf geti orðið sem best og
árangursríkast. T.d. maurar og akasíutré.
35
5-3 framhald


Í vistkerfi ríkir jafnan allgott jafnvægi og þar lifa
lífverur yfirleitt góðu lífi í nánum tengslum hver
við aðra.
Röskun á vistkerfi stafar ýmist af atburðum sem
eiga sér stað í náttúrunni t.d. eldgos, flóð, hlaup,
jarðskjálftar o.fl. eða umsvifum mannsins t.d.
virkjanir, stóriðjur, mengun, jarðrót o.fl.
36