Transcript TAXONOMY

UTANGULIZI
UCHAMBUZI
WA VIUMBE
www.bionet-intl.org | [email protected]
Mchanganuo huu umekusanywa na BioNET
(Posa Skelton & Kornelia Rassmann)
kwa ushirikiano na wafwatao
Ufahamu wa ulimwengu
uliokuzunguka!
Henrik Enghoff
Natural History Museum of Denmark
Ulf Gärdenfors
ArtDatabanken, Swedish Species
Information Centre
Fabian Haas
African Insect Science for Food
and Health
Chris Lyal
Natural History Museum, London
Yves Samyn
1
Royal Belgian Institute of Natural
Sciences
Kiswahili: Melckzedeck K. M. Osore,
Western Indian Ocean Marine Science Association (WIOMSA)
Ensifera ensifera (Boissonneau, 1840)
Mchoraji: Ernst Haeckel
UTANGULIZI
MIMI NI
NANI?
2
Je, unataka kujua?
Muulize mchambuzi
wa viumbe
Au bonyeza Kiunganishi hiki …
© Stuart Wynne
UCHAMBUZI WA VIUMBE NI
3
UCHAMBUZI WA VIUMBE NI
… Sayansi ya
Kugundua
Kutoa jina
Kueleza
Kuainisha
viumbe
Ili kuelewa bioanuai (na mengine yanayohusu…)
Neno Taxonomy asili yake ni maneno mawili ya kigiriki:
Taxis = mgao/mpangilio, nomos = Sheria
UCHAMBUZI WA VIUMBE NI
4
KUGUNDUA
Samaki aina ya Dracula (Dracula fish)
Danionella dracula
Amegunduliwa nchini Burma
Ameelezewa 2009
© Ralf Britz | Natural History Museum, London
Ugunduzi wa viumbe
wapya ndio hatua ya
kwanza ya uchambuzi
wa viumbe. Kila mwaka
viumbe wapya
wanagunduliwa kote
ulimwenguni, kadri
wachambuzi wanapo
tembelea maeneo
mapya, au
vinapopatikana
vitendea kazi vipya vya
kuchambua sampuli
UCHAMBUZI WA VIUMBE NI
5
KUTOA JINA
Electrolux addisoni
(Compagno & Heemstra, 2007)
Jina lina muundo
gani?
Jina la kisayansi ni hati
inayo tambulisha
viumbe wote
Photo: Phil Heemstra |
Wikimedia Commons
Sio fagio lako la kawaida!
UCHAMBUZI WA VIUMBE NI
6
KUELEZEA
Sehemu ya mchakato huu
inahusu kulinganisha viumbe
wanao husiana karibu ili
kuthibitisha kama kiumbe
fulani ni wa aina mpya.
Hypsiboas calcaratus (Troschel, 1848) | Photo: P. J. R. Kok
UCHAMBUZI WA VIUMBE NI
7
UAINISHAJI
Kingdom - Animalia
Phylum - Chordata
Class - Mammalia
Infraclass - Eutheria
Order - Artiodactyla
Family - Bovidae
Subfamily - Caprinae
Genus - Ovis
Species - Ovis aries
Jina
langu
ni Dolly!
MAJINA NI MUHIMU
UAINISHAJI ni muhimu katika
8
maisha yako ya kila siku
Uainishaji ni sehemu ya
maisha yetu ya kila siku.
Hutuwezesha kupanga
vitu katika utaratibu
unaofaa kama uhakiki
mali katika (Supermarket)
maduka makubwa.
Je, unategemea kuzipata
bidhaa za maziwa
zimeorodheshwa
pembeni mwa zile za usafi
wa nyumbani?
Photo: G. R. South
MAJINA NI MUHIMU
MAJINA ni muhimu katika
9
siku
maisha yako ya kila
Photo: Sergio Kaminski | Wikimedia commons
Drawing: Peter Aertsen
?
Hebu fikiria kama
yasingekuwepo
majina ya watu
na vitu…
Photo: Wikimedia commons | public domain
MAJINA NI MUHIMU
MAJINA yanahitajika
10
kwa mawasiliano
Muis
Panya
マウス
Ποντίκι
Souris
쥐
‫فأس‬
Мышь
Mouse
Mus
Maus
© Kornelia Rassmann
Ratón
老鼠
Majina ya
kawaida au ya
lugha za asili ni
muhimu kwa
mawasiliano ya
kila siku lakini
matumizi yake ni
finyu kutegemea
mahali na lugha
MAJINA NI MUHIMU
MAJINA YA KISAYANSI
11
kwa mawasiliano kimataifa
Alternanthera philoxeroides
Bursaphelenchus xylophilus
Photo: Gary Buckingham
USDA Agricultural Research Service,
United States | forestryimages.org
Photo: L.D. Dwinell
USDA Forest Service,
United States | forestryimages.org
Pseudophilotes sinaicus
Photo: BioNET-NAFRINET
Kutumia jina la kisayansi ni
hakikisho kwamba
tunazungumza kuhusu
kiumbe fulani bila pingamizi
kutokana na eneo letu
kijiografia au lugha
MAJINA NI MUHIMU
12
Kulijua JINA SAHIHI
- kunaokoa fedha
Photo: Oliver Spalt | Wikimedia commons
Scotinophara lurida
Photo: Natasha Wright, Florida Department of
Agriculture and Consumer Services, Bugwood.org
Elimu ya uchambuzi imesaidia kubaini aina ya kombamwiko weusi 24 tofauti
inchini Ufilipino, na kati ya hao ni 2 pekee ndiyo waharibifu walioshambulia
mchele. Ujuzi huu anaokoa mamilioni ya dola katika matumizi ya viuwa tilifu
vya wadudu kwa kuwadhibiti na husaidia kulinda mazingira.
See
case study no. 39
MAJINA NI MUHIMU
KUTOJUA JINA
13
- kunaweza kuua!
Boletus aurantiacus | Photo: Wikimedia commons | public domain
Nile au nisile?
Muulize mchambuzi wa uyoga (mycologist)!
MAJINA NI MUHIMU
14
LINNAEUS
"Ikiwa hauyajui majina
ya vitu, ni kazi bure
kuelewa umuhimu wa
vitu hivyo"
Critica Botanica 1737
Carl von Linné (au
Linnaeus), ndiye “baba
wa uchambuzi wa
viumbe”, yeye ndiye
aliyeweka msingi wa
mfumo wa kisasa wa
majina – wakuwapa
viumbe majina kisayansi.
Carl von Linné, 1707-1778
Drawing: AMNH Library
Linnaeus ndiye alieanzisha
uainishaji thabiti na sahihi
unaohitajika kuieleza bioanuwai,
bidhaa za biashara, ununuzi wa
mbegu za ukulima, udhibiti wa
wadudu waharibifu, au
ushughulikiaji wa aina nyingine
ya maeneo mengi yanayohitaji
ujuzi wa uchambuzi wa viumbe.
UCHAMBUZI - MANUFAA
15
UMUHIMU NA UHUSIANO
NA BIOANUWAI
© A. De Kesel
Uelewa wa uchambuzi
wa viumbe una
manufaa kwa sekta
nyingi zinazoshirikiana
kufanya kazi moja kwa
moja au kwa namna
mbalimbali na
bioanuwai. Ikiwa
unajihusisha na biashara
ya kuigiza na kutoa
bidhaa inchini, uhakiki
wa chakula, madawa,
afya ya jamii, mabadiliko
ya tabia inchi, usalama
wa viumbe, kilimo, kilimo
cha bustani, uvuvi,
sayansi ya mifugo,
madini, utalii, au hata
kazi za jikoni, masuala ya
sekta hizi zote yanahitaji
elimu ya dunia hai.
Uelewa wa uchambuzi wa viumbe unatuwezesha
kuelewa uanuwai wetu wa viumbe.
UCHAMBUZI - MANUFAA
16
UFAHAMU WA
DUNIA HAI
© Kornelia Rassmann
Utofauti wa viumbe
mbali mbali unafanya
dunia yetu iwe ya
utata.
Uelewa wa
uchambuzi wa
viumbe unasaidia
kufahamu huu utofauti
kwa njia ya kupanga
na kwa kuuweka
ulimwengu wetu katika
makundi yanayo
eleweka vizuri.
UCHAMBUZI - MANUFAA
UCHAMBUZI WA VIUMBE
manufaa kwa ustawi wa binadamu
Photo: Bigstockphoto.com
Photo: ???
Photo: Posa A. Skelton
17
Huleta uelewa wa msingi
katika maeneo mbali mabli
ya manufaa kwa
mwanadamu yakiwemo
uhifadhi wa bioanuwai,
kukabiliana na madadiliko
ya tabia nchi, usalama wa
viumbe , ukulima,ufugaji
samaki, afya, utalii, biashara
na mengine mengi.
UCHAMBUZI - MANUFAA
18
UCHAMBUZI WA VIUMBE
ni Swala muhimu kimataifa
Husaidia katika maamuzi mema ya sera na udhibiti,
hutoa muongozo katika huduma za msingi (kwa mfano
katika ukulima, dawa) na ni msingi wa miundombinu ya
Malengo ya Milennia yanayohusu kupunguza umaskini,
kupambana na magonjwa na kuendeleza mazingira.
© Kornelia Rassmann
UCHAMBUZI - MANUFAA
19
MSINGI WA ELIMU
kwa sayansi nyingine
Photo: G. R. South
Photo: BioNET-MESOAMERINET
Elimu ya uchambuzi wa
viumbe husaidia maeneo
mbalimbali ya kisayansi
pamoja na sayansi ya
hifadhi, biolojia ya
uzinduzi, biologia ya
uvumbuzi, ikolojia,
biojiografia, dawa na
mengine mengi.
UCHAMBUZI - MANUFAA
20
Uhifadhi wa BIOANUWAI
Kwa kutambua
bioanuwai zetu
tunaweza kuzihifadhi
na kuzitumia kwa
uendelevu.
© Posa A. Skelton
Kwa mfano:
Hifadhi mbalimbali
zimeanzishwa kwa
sababu ya kugundulika
kuwa maeneo ya
viumbe hadimuni au
maeneo hayo
kutambulika kuwa
makazi ya viumbe
waliodhaniwa kuwa
wameshatoweka.
Brachylophus bulabula – aina mpya ya Iguana
(aina ya mjusi mkubwa sana) anaye patikana tu katika nchi ya Fiji.
UCHAMBUZI - MANUFAA
21
TABIA NCHI
kukabiliana na mabadiliko
Kusambaa kwa viumbe
kutaathiriwa na mabadiliko ya
tabia nchi.
Maktaba ya viumbe
huchangia pakubwa kuhifadhi
kumbukumbu za kudumu za
kihistoria jinsi viumbe wa aina mbali
mbali walivyo sambaa, na kutoa
fursa nzuri ya kutabiri uwezekano wa
© Gert Brovad
viumbe hao kutoweka, kuenea kwa
wadudu waharibifu na maambukizi
ya magonjwa na kusaidia katika
hatua za kukabiliana na mazingira.
UCHAMBUZI - MANUFAA
22
VIUMBE WAVAMIZI &
WADUDU WAHARIBIFU
Usimamizi mzuri
Utumizi wa kombamwiko
wa aina ya Cyrtobagous
salviniae kudhibiti kuenea
kwa gugu maji mkubwa wa
aina ya Salvinia molesta.
Viumbe wavamizi huathiri
karibu kila aina ya
mazingira duniani na ni
tishio kubwa kwa
bioanuai. Ili kuepukana na
hathari hizi, wachambuzi
wa viumbe wenye uzoefu
na vifaa vya kutosha
wanahitajika kutoa taarifa
upesi na kutambua haraka
aina na vifaa muhimu
vinavyohitajika kutumiwa
na viongozi na wanajamii.
Photo: Katherine Parys, Louisiana State University, United States
See
case study no. 27
UCHAMBUZI - MANUFAA
23
SERA / MAAMUZI
Viumbe wanaoorodheshwa na Mkataba kwa ajili
ya Biashara ya Kimataifa ya Viumbe Wanaotishia
Kuangamia (ujulikanao kama CITES) hulindwa kwa
viwango na aina tofauti dhidi ya matumizi holela.
Karibu aina zote za mimea hii zimeorodheshwa na
CITES, idadi kubwa katika Kiambatanisho cha pili
(appendix II) ambacho kinajumuisha aina ambazo
sasa hazitishiwi na kuangamia lakini zinaweza kuangamia kama biashara haitadhibitiwa kwa makini.
Uelewa wa uchambuzi wa
viumbe husaidia kuratibu sera
na mfumo wa muongozo.
Kwa mfano:
Mkataba kwa ajili ya Biashara
ya Kimataifa ya Viumbe
Wanaotishia
Kuangamia (CITES ),
hutegemea taarifa sahihi za
uchambuzi kufanikisha udhibiti
mzuri wa biashara ya aina ya
viumbe hao, kama vile orchids
(aina ya mmea wa maua).
© Martin Voggenreiter
clockwise: Ophrys fusca, Orchis italica,
Cypripedium calceolus, Ophrys lutea
UCHAMBUZI - MANUFAA
24
UGUNDUZI WA
VIUMBE HAI & AFYA
Mimea yenye dawa ni muhimu
katika sehemu nyingi duniani,
na uchambuzi wa viumbe
hutumika kutambua mimea
yenye manufaa, kama vile
tunda la Noni.
© Posa Skelton - Morinda citrifolia
© Stuart Wynne - Niphates digitalis
Sifongo wa baharini (marine
sponges) ni chanzo kizuri cha
misombo ya muhimu kwa
kutengeneza madawa, viungo
vya chakula na vifaa vingine kwa
matumizi ya kibiashara. Elimu ya
uchambuzi wa viumbe husaidia
kugundua na kubainisha haya.
UCHAMBUZI - MANUFAA
25
UHAKIKA WA
VIUMBE HAI & BIASHARA
Mdudu asiye fahamika anapopatikana katika shehena ya kilimo, anaweza
kusababisha kupungua kwa kasi ya biashara duniani na shehena husika
inaweza kucheleweshwa kwa muda mrefu na gharama kubwa ikisubiri
mdudu huyo atambuliwe barabara. Katika hali hii, uelewa wa uchambuzi
wa viumbe unaweza kuokoa fedha.
Madai ya kuwepo kwa aina fulani ya mba
(anaye julikana kama Karnal bunt fungus)
katika shehena ya ngano toka nchi ya
Australia kulisababisha kukataliwa kwa
shehena hiyo kuingia nchini Pakistan. Kwa
kutumia uchambuzi wa viumbe, ilibainika
kwamba chembechembe zilikua sio za mba
husika ambao hutambulika kwa kuvamia
maeneo. Kutatuliwa kwa swala hilo kulizuia
kusitishwa kwa biashara ya ngano yenye
thamani ya dola za kimarekani bilioni nne.
For a similar case study see
case study no. 8
Tilletia indica|Photo: Ruben Durán,
Washington State University, Bugwood.org
UCHAMBUZI - MANUFAA
26
KUPUNGUZA UMASKINI&
UHAKIKA WA CHAKULA
© bluerain | Dreamstime.de
Kupunguza umaskini, uhakika wa chakula na
uhifadhi wa viumbe hai huenda sambamba.
Kimataifa, umaskini na uhaba wa chakula
mara nyingi hupatikana sehemu zilizopoteza
idadi kubwa ya viumbe hai.
Uelewa wa uchambuzi wa viumbe
husaidia kuendeleza mazingira yenye afya
katika nchi zinazoendelea, ambapo
hupatikana kiwango kikubwa cha bioanuai
duniani, lakini pia idadi kubwa ya watu wa
kipato cha chini vijijini wakitishiwa na
upungufu wa bioanuai.
© imagedirekt.de
CHANGAMOTO
UCHAMBUZI WA VIUMBE:
27
kuendeleza elimu yetu
Viumbe wapatao 18,500
wa aina impya waligunduliwa
mwaka 2007
Hadi sasa, aina takriban
milioni 1.8 wamegunduliwa. Inakisiwa yakwamba
idadi kamili ni kati ya
milioni 5 hadi 50.
Tafakari mfano huu:
Katika utafiti uliyohusisha
kiumbe aitwaye cricket
(anayefana kama panzi) wa
nchini Australia, asilimia 76
ya viumbe hao waligunduliwa kuwa wapya.
Unka boreena (Otte & Alexander) | Photo: David Rentz
From Otte, D., and R. D. Alexander.
1983. The Australian Crickets
(Orthoptera: Gryllidae). Academy of
Natural Sciences of Philadelphia.
UKUBWA tu wa KUKUMBATIWA
CHANGAMOTO
Sio hoja
© Tatiana Goydenko | Dreamstime.com
© Josef Szasz–Fabian | Dreamstime.com
28
Uchambuzi unahusu sio tu viumbe
wenye karama wanaojulikana na kila
mtu, kama vile Nyangumi, na
wanyama wengine wakubwa
wanaoishi nje ya Afrika kama Giant
Panda, na Polar bear (aina ya dubu).
Unahusu pia viumbe wadogo
wanaosababisha mazingira yetu
kustawi. Baadhi ya viumbe hawa
wadogo wadogo wanaweza kutufaa
maishani mwetu (mfano chachu)
ama kutuathiri (mfano mbu
anaye eneza malaria)!
CHANGAMOTO
DUNIA ina SHANGAZA
Hippocampus satomiae | © Rudie Kuiter
© John Sear
29
Sayari yetu ina maajabu mengi ya
kushangaza na hazina nyingi –
viumbe wapya hugunduliwa kila siku
lakini mwanadamu (Homo sapiens
kwa jina la kisayansi) haupi ugunduzi
huu thamani inavyostahili.
Kiumbe huyu aitwaye Seahorse
(mwenye umbile la farasi mdogo
sana anayeishi baharini)
aliyegunduliwa rasmi mwaka 2008
ndiye mnyama mdogo sana wa aina
yake. Ana urefu wa 13.8 mm na kimo
chake ni takriban 11.5mm.
Una hamu ya kujua mengi kuhusu
UCHAMBUZI WA VIUMBE?
MAELEZO
Hapa utapata maelezo zaidi kuhusu...
Uchambuzi wa viumbe
Global Taxonomy Initiative (GTI, Convention on Biological Diversity)|
European Distributed Institute of Taxonomy (EDIT) |Natural History
Museum, London, UK) |Royal Belgian Institute of Natural Sciences |
BioNET-International
Aina ya viumbe
Encyclopedia of Life (EoL) |Wikispecies | ARKive |IUCN Red List |
Top 10 New Species Discoveries International Institute for Species
Exploration (IIES) | Tree of Life | Census of Marine Life (CoML) |
Catalogue of Life (ITIS, Species2000) | Global Biodiversity Information
Facility (GBIF)
Umuhimu wa uchambuzi, aina ya viumbe & bioanuai
BioNET case studies |GTI case study on taxonomy & climate change |
Convention on Biological Diversity – 2010 International Year of Biodiversity
30
Photos: BioNET-SAFRINET, BioNET ANDINONET, BioNET-EAFRINET, BioNET-NAFRINET