Transcript vııı. hafta sanayi inkılabı

İKTİSAT TARİHİ
ÜNİTE 8
SANAYİ INKILABI
SANAYİ İNKILABININ AÇIKLAMALARI

İktisat tarihçileri tarafından Sanayi İnkılabını hazırlayan
faktörler olarak ileri sürülen nedenler şöylece özetlenebilir:
– Sermaye teşkili oranındaki artış
– Dünya ticaretinde modern zamanlarda meydana gelen
artış
– Teknolojik değişmeler
– Serbest ekonominin gelişmesi ve insanların servete karşı
daha rasyonel bir ahlaka sahip olmaları

–

–

–

–
Sermaye teşkili oranındaki artış
iktisat tarihçileri, bu artışı da ya yatırımları teşvik eden düşük faiz oranlarına ya da
kar enflasyonuna bağlamışlardır.
Dünya ticaretinde modern zamanlarda meydana gelen artış
Bu dünya ticaretindeki artıştan en büyük payı İngiltere almış ve bu da İngiliz ihracat
sanayiini uyararak genel ekonomik büyümeyi sağlamıştır.
Teknolojik değişmeler
Bilgi alanında bağımsız olarak ortaya çıkan gelişme ile bilgi birikiminin sınai
makinelere ve iş organizasyonuna uygulanması ekonomik verimliliği yükseltmiştir.
Serbest ekonominin gelişmesi ve insanların servete karşı daha
rasyonel bir ahlaka sahip olmaları
Bu sonuç felsefi ve dini düşüncelerdeki bir değişmenin ürünüydü ve böylece
ekonomik teşebbüsler hür hale gelmişti.
SANAYİ İNKILABININ ZAMANI




İngiliz sanayileşme tecrübesini inkılap kavramı çerçevesinde ele alan ilk iktisat
tarihçisi Arnold Toynbee idi. Ona göre 1750’lerde İngiliz ekonomisinde köklü
bir değişim başladı ve bunu 1850’lere doğru tamamlanan hızlı ve genel bir
sanayileşme süreci izledi.
Daha sonra pek çok iktisat tarihçisi Toynbee’nin önerdiği tarihlere itirazda
bulundular.
1850’lerde sanayileşmenin yalnızca pamuklu dokuma ve demir sanayileriyle
sınırlı olduğu; makineleşmenin ve fabrika sisteminin diğer alanlara
yayılmasıyla genel bir sanayileşmenin çok daha ileri tarihlerde tamamlandığı
ileri sürüldü.
Bazıları ise, tarihte devamlılığın esas olduğunu belirterek büyük ölçekli
sanayinin ve teknolojik değişmenin başlangıçlarının 16. ve 17. yüzyıla kadar
götürülebileceğini, bu yüzyıllardaki ekonomik gelişmelerin 18. yüzyılın ikinci
yarısı ile 19. yüzyılın ilk yarısındaki değişmeler kadar önemli olduğunu
savundu.




Yakın zamanlarda yapılan çalışmalarda ise Sanayi İnkılabının zamanıyla ilgili
yorumlara, ekonomik büyüme hızıyla ve dış ticaretin gösterdiği gelişmeyle ilgili
istatistik bilgiler yön vermektedir.
Bu çerçevede bugün genellikle kabul edilen görüş, ilk sanayi inkılabını İngiliz
uluslararası ticaretinin yukarıya doğru önemli bir sıçrama gösterdiği
1780’lerden başlatmaktadır.
Hatta Prof. W. Rostow Sanayi İnkılabını uzun bir süreçten çok, Toynbee gibi
ani ve hızlı bir değişme olarak görmüş ve onu 1783-1802 yılları gibi çok kısa
bir döneme sıkıştıran bir teori geliştirmiştir.
Rostow, ekonomik gelişme safhalarıyla ilgili modelinde bu dönemi, İngiliz
ekonomisinin sürekli büyüme için “kalkış” a geçtiği, modernleşmeye dönük
güçlerin kesin başarı kazandığı ve ekonomik gelişmeye doğru otomatik ve geri
dönülmez bir değişimin başladığı bir zaman olarak tanımlamıştır.
SANAYİ İNKILABINI HAZIRLAYAN
EKONOMİK DEĞİŞMELER







Günümüzde sanayileşmenin ön şartları olan belirli değişmelerden söz etmek
mümkün olmadığı gibi, geçmişte de tüm sanayileşme olayları aynı şemaya
uygun olarak ortaya çıkmış değildir.
Ancak Sanayi İnkılabı olarak adlandırılan İngiliz sanayileşme tecrübesi, tarım
ve sanayideki belirli değişmelerle yakından alakalıydı. İngiltere’deki Sanayi
İnkılabını hazırlayan bu değişmeleri şöylece özetlemek mümkündür.
Tarımsal Değişmeler
Tarımdaki en önemli değişme, çitleme yoluyla açık tarla sisteminin tasfiye
edilmiş olmasıydı.
Fiyatların yükselmesi, şehir nüfusunun artışı ve taşıma imkanlarının gelişmesi
artan ölçüde tarımın ticarileşmesini teşvik etmişti.
İngiltere artan nüfusuna yetecek derecede yiyecek üretemez durumdaydı.
Açık tarla sisteminde sahipleri farklı çizgiler halinde dağılmış tarlalarda çok
sayıda çiftçinin tarımsal faaliyetleri ortaklaşa olarak yürütmesi, yeni ürün ve
rotasyon şekillerinin denenmesini, ortak çayırlarda hayvanların otlatılması da
besicilik çalışmalarını imkansız kılıyordu.








Gelişmiş rotasyon sistemleri ve hayvan besiciliğinin temel şartı, açık
tarla sisteminin tasfiye edilerek tarlaların toplulaştırılmasıydı.
Bazen bir köy topluluğunun üyeleri, lordla anlaşma yaparak
toprakların hak sahipleri arasında birleştirilmiş tarlalar halinde
dağıtılmasını sağladılar.
Bazen de büyük toprak sahipleri köylülerin aleyhine olarak
topraklarının etrafını çitle çevirdiler. Bazı topraklar da parlamento
tarafından çıkarına zorunlu çitleme yasalarıyla toplulaştırıldı.
Sonuçta 100’lerce hektardan oluşan büyük çiftlikler İngiltere’de
yaygın işletme tipi haline geldi. Böylece İngiliz tarımında teknik
gelişmenin önü açılmış oldu.
17. yüzyılın ikinci yarısında daha önce Hollanda’da geliştirilmiş olan
ileri tarım teknikleri İngiltere’ye aktarıldı.
Sınai Teknoloji ve Yenilikler
Tarımdaki gelişmeler teknolojik değişmelerle de desteklenmişti.
Ancak, teknolojik değişmeler asıl tarımdışı alanlarda, özellikle de
sanayide daha büyük önem taşıyordu.
17. yüzyıl boyunca Hollanda, sanayi ve teknoloji alanında Avrupa’nın
lideri durumundaydı. 18. yüzyılda ise İngiltere liderliği eline geçirdi.






Sınai teknoloji alanında pek çok yenilik İngiltere’de ortaya çıktı. Bu
yenilikler madencilik ve metalürji ile tekstil alanında üretimi büyük ölçüde
etkiledi.
Madencilik alanında en belirgin değişme kömür üretiminin artışıydı.
Enerji alanındaki en büyük değişme ise buharlı motorun icadıydı. Buharlı
motor, ucuz ve kolaylıkla kontrol edilebilen bir güç kaynağıydı; kömürden
sağlanan kimyasal enerjiyi, mekanik enerjiye dönüştürüyordu.
Artık, sınai teşebbüslerin artık nehir kenarlarında kurulması gerekmiyordu.
Bunun yerine yakında bir kömür madeninin bulunması sanayinin yerini
tayin eden temel faktördü.
Nüfus ve üretim kömür bulunan alanlara doğru kayma gösterdi.
Metalürji alanındaki temel değişme demirin kok kömürü ile eritilmesi
metodunun keşfedilmesiydi. Bu buluş sayesinde İngiltere, demir üretimi
için azalan odun kömürü arzına bağımlı olmaktan kurtuldu. Bu tekniğin
yaygınlaşmasıyla demir, daha ucuz olarak üretilmeye başlandı.




Önemli teknik yeniliklerin olduğu bir diğer alan tekstil sanayii idi. Dokuma sanayii
putting-out sistemi çerçevesinde sanayi inkılabı donemi öncesinde de önem
kazanmıştı. Ancak önemli olan yünlü kumaş üretimiydi.
Pamuklu kumaş sanayii, 17. yüzyılda ilk kez başlamıştı ve yünlü kumaş sanayiine
göre çok önemsiz bir sanayi koluydu. Aynen yünlü kumaş sanayiinde olduğu gibi
üretim faaliyetleri elle yapılıyordu. O yeni ve önemsiz bir sanayi kolu olduğundan,
diğer sanayilerdeki sınırlayıcı düzenlemeler ve lonca kontrollerine ve dolayısıyla
teknik değişimi engelleyen geleneksel uygulamalara daha az bağımlıydı.
Gerek iplik yapma ve gerekse dokuma safhasında işgücünden tasarruf sağlayacak
makineler icat etme çabaları 18 yy da başlamıştı. Birbirini izleyen teknik yenilikler
sonucu hem ürün kalitesi yükseltildi hem de önemli verimlilik artışları sağlandı.
Tekstil üretimi evlerde icra edilen aile içi bir faaliyet olmaktan çıkıp fabrikalarda
toplanmaya başladı.
Üretim maliyetleri düşerken pamuklu kumaş üretim ve ihracatı süratle arttı. 19 yy ın
başına gelindiğinde pamuklu kumaş İngiliz sanayinin katma değeri en yüksek sektörü
olmuştu.
SANAYİ İNKILABININ SONUÇLARI

Sanayi inkılabı tarım inkılabından farklı olarak kısa sayılabilecek bir sürede
gerçekleşen önemli sonuçlar ortaya çıkardı:
– Nüfus çok hızlı oranda artmaya başladı. Nüfus artışının nedenleri insanların
daha az hastalığa yakalanması, doğum oranlarının yükselmesi ve insan
ömrünün uzamasıydı.
– Batı dünyası geçmişte benzeri olmayan bir hayat seviyesine ulaştı. Ortalama
zenginlikte bir şehir sakini, daha önceki toplumların zenginlerinin bile elde
edemediği lüks mallara sahip oldu. Ayrıca, hayat düzeylerindeki bu yükselme,
geçmiş dönemlerdekinden farklı olarak istikrarlılık ve süreklilik kazandı.
– Batı dünyasında tarım hakim ekonomik faaliyet olmaktan çıktı, işgücü temel
mallar üretiminden mamul mallar üretimine kaydı ve böylece sanayi ve hizmet
sektörleri daha önemli hale geldi. Bu netice tarımsal verimlilikte olağanüstü bir
artışla sağlandı. Nitekim sanayi öncesi bir ekonomide faal nüfusun % 60 ile
80’i arasında değişen bir bölümü tarımda çalışmak zorundadır. Oysa
sanayileşmiş bir ülkede faal nüfusun % 5 ile 10’undan da azı tüm nüfusun
yiyecek ihtiyacını karşılayabilmektedir.
– Batı dünyası bir şehir toplumu haline geldi. Kırdan şehire göç oldu ve bu nüfus
gelişen fabrika sisteminde çalışan işgücü kitlesini oluşturdu.




Sürekli teknolojik değişme bir kural haline geldi. Modern bilim ve deneysel bilgi pazar
için üretim sürecine geniş ölçüde ve sistematik olarak uygulandı. Üretimde daha çok
makineden yararlanıldı. Cansız enerji, hayvan ve insan kaynaklı canlı enerjinin yerini
aldı. İnsan ihtiyaçları için yeni pek çok madde üretimde kullanılmaya başlandı.
Gelir dağılımında değişmeler oldu. Yeni gelir dağılımından sana-yiciler ve bankerler
kesin olarak kazançlı çıkarken, esnaf kesimi gelir kaybına uğradı.
Ekonomik faaliyet aileiçi veya mahalli kullanımlardan çok ülke çapında ve uluslararası
pazarlar için üretime doğru ihtisaslaşmaya yöneldi.
Tipik üretim birimi genişledi, şahsi esaslı olmaktan çıktı ve böylece aile ve akrabalığa
daha az, buna karşılık ortaklık ve kamu teşebbüslerine daha fazla dayalı hale geldi.
Toprak dışındaki üretim araçları -yani sermaye- sahipliğinin ya da bu araçlarla ilişkinin
belirlediği yeni sosyal ve mesleki sınıflar doğdu.