Transcript Από το βιβλίο: Γιώργος K. Καπλάνογλου – Μαριάνθη Γ

Από το βιβλίο:
Γιώργος K. Καπλάνογλου – Μαριάνθη Γ.
Καπλάνογλου
Παροιμίες της Κοζάνης
Εγώ αγάς, εσύ αγάς, ποιος θα πάει τα βόδια για πότισμα;
Η παροιμία σατιρίζει τη διαδομένη διάθεση της αρχομανίας που συμβαδίζει με την
απροθυμία για εργασία.
Η αγελάδα γέμισε μια καρδάρα γάλα, κι ύστερα έδωσε μια κλοτσιά και το ’χυσε.
Σχόλιο για την αυτοκαταστροφική συμπεριφορά ή, ειδικότερα, για κέρδη που
συγκεντρώνονται με πολύ κόπο για να χαθούν γρήγορα εξαιτίας μιας λανθασμένης
ενέργειας.
Άγιο που δε βοηθάει, γύρνα τον από την ανάποδη και στούμπιζε κρέας.
Γνωστότερες είναι οι παραλλαγές «Άγιος που δε βοηθάει, κερί μην τον ανάβεις» ή
«Άγιος που δε θαυματουργεί, λιβάνι δεν τον καίνε». Βλ. και την επόμενη.
Ήρθε τ’ Αϊλιός, γύρνα την κάπα αλλιώς.
Αϊλιός: Άγιος Ηλίας. Μετεωρολογική παροιμία, για τον ερχομό του χειμώνα. Βλ. και
την γνωστή πανελλήνια «Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα». Υπάρχει
και τουρκική παροιμία «Ατανάς γκελντί, γιαζ γκελντί» («Ήρθε ο Αϊ-Θανάσης, ήρθε
το καλοκαίρι»). Στην Κοζάνη είναι γνωστές και άλλες μετεωρολογικές παροιμίες,
που βασίζονται και σε λαϊκές παρετυμολογίες των ονομάτων των αγίων: «ΑγιάΒαρβάρα μαρμαρώνει, Αϊ-Σάββας σαβανώνει κι Αϊ-Νικόλας παραχώνει» ή «Του ΑηΑντριά αντρειώνονται τα χιόνια». Αλλού λέγεται ως: «Τα Νικολο-βάρβαρα οι τοίχοι
ιδρώνουν, αλλά στα Φωτοκάλανδα αποξυλώνουν».
Άδειο σακκί δε στέκεται ορθό.
Ο πεινασμένος δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια του. Υπάρχουν παραλλαγές από όλες
τις βαλκανικές χώρες (Μερακλής, 40, 13).
Η αλεπού είδε τα σταφύλια κι έκανε να τα φτάσει· άμα δεν τα ’φτασε είπε πως δεν ήθελε
γιατί ήταν ξινά!
Παραλλαγή του Αισώπειου μύθου «αλώπηξ και βότρυς». Γνωστότερη είναι η
παροιμία «Όσα δε φτάν’ η αλεπού, τα κάνει κρεμαστάρια». Οι άνθρωποι, ό,τι δεν
καταφέρνουν, παριστάνουν ότι δεν το θέλουν. Στην Κοζάνη είναι γνωστές και άλλες
διατυπώσεις πάνω στην ίδια βασική ιδέα, όπως: «Η γάτα, άμα δε φτάσει τα ψάρια,
γυρίζει και τα φτύνει». (βλ. και ΛΑ 2899, 1964). Ο Λουκάτος (31, 118) αναφέρει την
παροιμία: «Ο γάτος είδε το τυρί κι έκανε να το φτάσει·άμα δεν το ’φτασε είπε πως
δεν ήθελε, γιατ’ ήταν Σαρακοστή» με κυπριακές και ποντιακές παραλλαγές.
Χαριτωμένη είναι και η τουρκική παροιμία: «Η γάτα δεν μπόρεσε να φτάσει τον
παστουρμά και είπε: Σήμερα είναι Παρασκευή!»
Η αλεπού εκατό χρονώ και τ’ αλεπόπουλο εκατό δέκα!
Όταν τα παιδιά αποδεικνύονται πιο έξυπνα από τους γονείς τους. Ωστόσο, η παροιμία
μπορεί να σημαίνει και το ακριβώς αντίθετο, δηλ. μια απαξιωτική κρίση για τους
νέους που προσπαθούν να κάνουν τους έξυπνους μπροστά σε μεγαλύτερους. Η
σημασία της παροιμίας λοιπόν είναι διφορούμενη ανάλογα με το ποιος και σε ποια
περίσταση τη χρησιμοποιεί. Για τον αναπτυγμένο σχετικό παροιμιόμυθο βλ. και Γ.Α.
Μέγα, Ελληνικά παραμύθια, τόμ. Β΄, σ. 16.
Άλλος κρατούσε τον ταβά κι άλλος πήρε τα σιμίτια.
Παραπλήσιος είναι ο παροιμιόμυθος που παραθέτει ο Λουκάτος (5, 10), «Άλλος
βαστούσε την κοφίνα κι άλλος έτρωε τα σιμίτια» (Πολίτης, 1, 537). Η ιδέα ότι από
τον κόπο κάποιου ωφελείται όχι ο ίδιος άλλά συνήθως κάποιοι άλλοι ενυπάρχει σε
πολλές παροιμίες. Πρβλ., «Άλλοι σκάφτουν και κλαδεύουν κι άλλοι πίνουν και
μεθούν». Ο Μερακλής σημειώνει τη μεταβολή της παροιμίας σε γνωμικό σε αρχαία
(και ευαγγελικά) παράλληλα (Μερακλής, 46-47, 28) και δίνει αντίστοιχες παροιμίες
από την Ιταλία και τα Βαλκάνια. Η παροιμία «Άλλος σπέρνει κι άλλος θερίζει»
αναφέρεται και από τον Ευαγγελιστή Ιωάννη (Δ΄, 37): «Άλλος ο σπείρων και άλλος ο
θερίζων» και από τον Χρυσόστομο («Εν γαρ τούτω φησίν ο λόγος εστίν αληθής ότι
άλλος εστίν ο σπείρων και άλλος ο θερίζων», Κουκουλές, 438). Παρεμφερής είναι
και η κοζανίτικη παροιμία «Δλέβν τ’ άλογα και τρών τα γαϊδούρια», που σημαίνει ότι
οι καλοί και ικανοί άνθρωποι κοπιάζουν για να απολαμβάνουν οι ανάξιοι. Οι τοπικές
παραλλαγές πάνω στην ίδια ιδέα επίσης ποικίλλουν, π.χ. η αντίστοιχη σερραϊκή
παροιμία: «Άλλους τζιτς κι άλλους του φλουρί» (Σχινά 1911-12, 185).
Άπλωσε τα πόδια σου όσο φτάνει το πάπλωμα.
Λέγεται και ως: «Κατά το πάπλωμα και των ποδιών το άπλωμα». Να επιχειρείς ως
εκεί που φτάνουν οι δυνατότητές σου. Από τις παραλλαγές που παραθέτει ο Πολίτης,
η παροιμία φαίνεται διαδομένη σε πολλούς λαούς, από τη Δυτ. Ευρώπη έως τους
Τούρκους και τους Άραβες (Πολίτης, 2, 351-355).
Το αρνί που μακραίνει απ’ το κοπάδι το τρώει ο λύκος.
Έμμεση απειλή προς εκείνους που θέλουν να απομακρυνθούν ή να ξεχωρίσουν από
μια ομάδα. Η παροιμία απέκτησε ιδιαίτερη διάδοση στο σύγχρονο πολιτικό και
δημοσιογραφικό λόγο από τη στιγμή που τη χρησιμοποίησε ο Ηπειρώτης πολιτικός
Ευάγγελος Αβέρωφ στη δεκαετία του 1980.
Θα αφήσουμε το γάμο να πάμε για πουρνάρια;
Όταν εγκαταλείπουμε μια χρήσιμη, ευχάριστη ή προσοδοφόρα ενασχόληση για την
ανάληψη μιας άσκοπης και κουραστικής δραστηριότητας.
Περασμένη βροχή κάπα δε χρειάζεται.
Για την αξία της προνοητικότητας. Πρέπει να παίρνουμε τα μέτρα μας έγκαιρα, εκ
των υστέρων δεν έχει νόημα. Ας παρατηρήσουμε τη νεωτερική αντικατάσταση της
κάπας (που φορούσαν οι τσοπάνηδες) από την ομπρέλα.
Ρώτησαν το γάιδαρο τι του αρέσει: ο ανήφορος ή ο κατήφορος; Κι εκείνος αποκρίθηκε:
χάθηκε το ίσιωμα;
Σε περιπτώσεις που βάζουμε κάποιον να διαλέξει μία από τις δύο λύσεις σε ένα
πρόβλημα, τη στιγμή που υπάρχει και τρίτη πιο απλή. Ωστόσο, υπολανθάνει μια
βαθύτερη, παιδαγωγική θα λέγαμε χρήση της παροιμίας: ο ένας δρόμος (ο
κατήφορος) ακολουθείται χωρίς κόπο. Ο άλλος (ο ανήφορος) έχει δυσκολίες που
κάθε παιδί (ή νέος άνθρωπος) πρέπει να λύσει μόνος του για να νιώσει τη χαρά του
τερματισμού.
Ο Θεός κι ο γείτονας.
Για τη σπουδαιότητα της καλής γειτονίας. Πολύ λιτά διατυπωμένη η κοζανίτικη
παροιμία (όμοια και ηπειρώτικη παραλλαγή, βλ. Πολίτης, 3, 456) σε σχέση με άλλες
παρόμοιες: «Από το Θεό και το γείτονα δεν μπορείς να φυλαχτείς», «Γείτονα έχεις;
Θεόν έχεις» (Πολίτης, 3, 446), «Θεό και γείτονα δε γελάς», «Θεός και γείτονας δε
λαθεύουν» (Πολίτης, 3, 449). Η ίδια ιδέα υπάρχει και στις παροιμίες «Ο γείτονας
έρχεται άντυτος και ο δικός ντυμένος», «Άζωστος τρέχει ο γείτονας, κι ο συγγενής
ζωσμένος». Σε μια επείγουσα ανάγκη ο γείτονας είναι αυτός που έρχεται αμέσως.
Γράψ’ τα στον πάγο.
Γι’ αυτούς που δεν έχουν σκοπό να πληρώσουν τα χρέη τους. Η παροιμία
συσχετίζεται με τη συνήθεια του βερεσέ (δηλ. της πώλησης επί πιστώσει) και του
τεφτεριού, δηλ. του βιβλίου όπου οι μαγαζάτορες σημείωναν τα χρέη των πελατών
τους (βλ. και την παροιμία «Ο νους μου δεν είναι τεφτέρι»). Το παράδοξο προκύπτει
με την αντικατάσταση του βιβλίου από τον πάγο (λιώνοντας ο πάγος θα σβηστούν και
τα χρέη). Ανάλογες αναφορές σ’ εκείνους που δεν πληρώνουν φόρους, δεν τηρούν τις
υποχρεώσεις τους ή εκφράζουν αδιαφορία απέναντι στους άλλους έχουν οι παροιμίες
«Γράψ’ τα στο χιόνι», «Τον έγραψε στα παλιά του τα παπούτσια», «Τον έγραψε στ’
αρχίδια του» ή, απλούστερα, «Τον έγραψε κανονικά». Ο κύκλος αυτών των
παροιμιών ενδεχομένως να έχει και ένα βαθύτερο ανθρωπολογικό υπόβαθρο, καθώς,
εξίσου στους αρχαίους ελληνικούς μύθους και τα νεοελληνικά παραμύθια, η ίδια η
ανθρώπινη μοίρα φαίνεται να αναγράφεται κάπου: Έχουν μείνει έως σήμερα οι
φράσεις «Ό,τι γράφει, δεν ξεγράφει» ή «Τα γραμμένα δεν ξεγράφονται».
Με τον δικό σου φάε και πιες κι αλισβερίσι μην κάνεις.
Η παραπάνω αντίληψη προκύπτει στο περιβάλλον της παραδοσιακής κοινωνίας, όπου
οι προφορικές συμφωνίες που γίνονταν μεταξύ μελών της ίδιας οικογένειας,
συγγενών ή φίλων, οδηγούσαν συχνά σε οικονομικές ατασθαλίες. Ο Πολίτης
(Πολίτης, 4, 429-430) παραθέτει πλήθος ελληνικών παραλλαγών. Η παροιμία είναι
γνωστή και σε άλλα μέρη του κόσμου. Πολλά παραδείγματα αναφέρονται από τον
αγγλοσαξωνικό χώρο, μεταξύ των οποίων και μια φράση που χρησιμοποιεί ο
Πολώνιος στον Άμλετ του Σαίξπηρ: «Neither a borrower nor a lender be; For loan oft
loses both itself and friend» (Hamlet, πράξη 1η, σκηνή 3η). Στη σύγχρονη εποχή η
παροιμία έχει εισχωρήσει σε πολλά βιβλία και άρθρα οικονομικής θεωρίας και
εργασιακών σχέσεων.
Δώσε τ’ ορφανού και τ’ αρρώστου και λειτουργιά μην κάνεις.
«Ότι αι φιλάνθρωποι πράξεις είναι ευπροσδεκτότεραι παρά τω Θεώ και προς
σωτηρίαν της ψυχής είναι τελεσφορώτεραι των λειτουργιών και μνημοσύνων»,
σχολιάζει ο Πολίτης (Πολίτης, 4, 461).
Κάθε θαύμα τρεις μέρες και το παραθαύμα πέντε.
Ο αντίκτυπος ή η εντύπωση που προκαλεί ένα θεωρούμενο σημαντικό γεγονός δεν
κρατά τελικά πολύ.
Κάθε δέντρο με τον ίσκιο του.
Ο κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός από τους άλλους, ο καθένας έχει τα δικά του
προτερήματα, τη δική του προσωπικότητα και χαρακτήρα. Διαφοροποιημένη είναι η
σημασία της παροιμίας «Καθένας με το μπαϊράκι του» (καθένας με τις παραξενιές,
τις ιδιοτροπίες του).
Όλη τη μέρα καθόμασταν και το βράδυ «άναψε, κυρά, το λύχνο να κουρέψουμε τα
πρόβατα».
Η κτηνοτροφική ζωή και ιδιαίτερα η φροντίδα των ποιμενικών ζώων τροφοδότησε
πολλές παροιμίες. Η συγκεκριμένη αναφέρεται σε άκαιρη ή σε ακατάλληλη χρονική
στιγμή ανάληψη μιας εργασίας ή δράσης.