Handels- en investeringscijfers Kenia-Nederland

1

1. Samenvatting

Kenia behoort tot de negentig belangrijkste exportmarkten van Nederland. De bilaterale goederenhandel met Kenia had in 2015 een omvang van 690 miljoen euro. Daarbij beliep de Nederlandse goederenexport bijna 290 miljoen euro. De waarde van de financiële belangen (FDI) van het Nederlandse bedrijfsleven in Kenia bedroeg eind 2015 35 miljoen euro.

2. Economie en buitenlandse handel

Het gemiddelde inkomen in Kenia bedroeg in 2015 3.082 USD (gecorrigeerd voor koopkrachtpariteiten (PPP)) 2 per inwoner (46 miljoen inwoners), tegenover 2.719 USD in 2012 (EIU, 2016). T.i.: het Nederlandse gemiddelde bbp bedroeg in 2015 49.643 US dollar (PPP). Het bbp van Kenia bedroeg in 2015 volgens EIU 63 miljard US dollar. Dit was 8,3% van het Nederlandse bbp (755 miljard US dollar (680 miljard euro)). Volgens EIU groeit het Keniaanse bbp dit jaar met 5,9%. Voor 2018 voorziet EIU een bbp-groei van 6,1% (volumegroei t.o.v. voorgaand jaar, zie figuur 1). Hierdoor stijgt het bbp per hoofd naar verwachting tot 3.583 USD (PPP) in 2018 (EIU, 2016).

Figuur 1 – Economische ontwikkeling Kenia 10 8 2 0 6 4 16 % 14 12 2012 Bron: EIU, 2016.

2013 2014

investeringen

2015 2016

bbp-groei

2017 2018

6 >> Als het gaat om internationaal ondernemen en samenwerken 1 Dit overzicht is in opdracht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken gemaakt. 2 Dit wil zeggen dat gecorrigeerd is voor de feitelijke koopkracht van een US dollar in het betreffende land. In het ene land kun je voor een US dollar (of euro) meer goederen of diensten kopen dan in een ander land. Ergo, in het ene land kun je van een inkomen van 10.000 US dollar prima rondkomen, terwijl in het andere land dit bedrag amper voldoende is om fatsoenlijke huisvesting voor een half jaar te financieren. 1 van 11

Positie op Human Development Index

Op de Human Development Index van de VN – deze index kijkt breder dan het bbp per hoofd (PPP), namelijk ook naar levensverwachting/gezondheidszorg en analfabetisme/opleidingsniveau – staat Kenia 145 e . Nederland staat 5 e , de VS 8 e , Botswana 106 e , Zuid-Afrika 116 e , Namibië 126 e , Congo 136 e , Zambia 139 e , Angola 149 e , Zimbabwe 155 e , DR Congo 176 e , Mozambique 180 e . Het ondernemingsklimaat in Kenia is in regionaal perspectief redelijk, maar in mondiaal perspectief slecht: op de ranglijst van het World Economic Forum (WEF) staat Kenia op de 96 e positie qua meest aantrekkelijke vestigings- en investeringsklimaat (GCI 2016-2017, Nederland staat 4 e van in totaal 138 landen, zie figuur 2) 3 .

Figuur 2 – Score aantal Afrikaanse landen op WEF-GCI-ranglijst 2016-2017 Nederland Zuid-Afrika Namibië Botswana Kenia Ethiopië Oeganda Ghana Tanzania Mali Nigeria Zimbabwe Mozambique 0

WEF, 2016.

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140

Op

Doing Business 2016

4 – deze ranglijst van de Wereldbank kijkt naar een geringer aantal indicatoren dan die van het WEF – scoort Kenia in mondiaal perspectief een magere 92 e plaats (van in totaal 190 landen). In vergelijking met andere Afrikaanse landen is het echter een redelijke score (zie figuur 3). Een zwak punt van het Keniaanse ondernemingsklimaat is corruptie, zo blijkt uit de 139 e positie van Kenia op de

Corruption Perceptions Index 2016

van Transparency International – deze organisatie wordt vaak de 3 IMD (2016) heeft Kenia niet opgenomen op haar ranglijst, de

2016 IMD World Competitiveness Scoreboard

(NL staat hierop 8 e ). 4 Deze ranglijst meet het gemak waarmee in een land zaken kan worden gedaan. Daarbij wordt onder meer gekeken naar het starten van een bedrijf, het verkrijgen van een bouwvergunning, een elektriciteitsaansluiting en krediet, het registeren van eigendom, de mate van bescherming van investeerders, grensoverschrijdend kunnen handelen en de kosten daarvan en de mogelijkheid om contracten nageleefd te krijgen (functioneren van rechtbank (proceslengte, objectiviteit) e.d.). 2 van 11

internationale "corruptiewaakhond" genoemd (deze lijst telt in 168 landen, Nederland staat 5 e , zie figuur 4).

Figuur 3 – Kenia’s score op Doing Business-ranglijst Nederland Rwanda Botswana Zuid-Afrika Kenia Zambia Ghana Namibië Oeganda Tanzania Mozambique Benin Zimbabwe

World Bank, 2016.

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 Figuur 4 – Kenia’s score op Corruption Perception Index Nederland Botswana Rwanda Namibië Zuid-Afrika Zambia Ethiopië Mozambique Tanzania Kenia Oeganda Zuid-Soedan Soedan 0

Transparency International, 2016.

20 40 60 80 100 120 140 160

3 van 11

Buitenlandse handel

Kenia heeft al jaren een tekort op de lopende rekening (import overstijgt export). Hierdoor is het land afhankelijk van buitenlands kapitaal (voor financiering van de geïmporteerde goederen). Voor 2017 en 2018 verwacht EIU, net als in 2016, een flinke stijging van de buitenlandse handel (zie tabel 1).

Tabel 1: Buitenlandse goederen- en dienstenhandel, %-volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar

Uitvoer Invoer

2012 2013 2014 2015 2016 2017 -0,2 0,5 5,3 -0,9 4,5 5,0 2018 Bron: Economist Intelligence Unit, 2016 5,5 5,4 -0,8 10,6 -1,2 5,5 5,5 6,0

Belangrijkste handelspartners en positie van Nederland

India, China en de VS zijn verreweg de belangrijkste handelspartners van Kenia (zie tabel 2A en 2B, data over 2015 is nog niet beschikbaar). Nederland staat daarbij in de top-3 van exportmarkten; ‘we’ staan op de 3 e positie als belangrijkste Keniaanse exportmarkt (zie tabel 2A). In 2014 ging 7,6% van de Keniaanse goederenexport naar Nederland.

Tabel 2A: Voornaamste Keniaanse exportpartners (bedragen x 1.000 euro) Importers Exported value in 2012 Exported value in 2013 Exported value in 2014

Totale waarde Keniaanse goederenexport

1 Uganda 2 Tanzania, United Republic of

3 Netherlands

4.770.366

621.550 424.168

286.044

4.168.592

495.945 319.356

284.640

4.598.459

520.601 365.727

347.831

Bron: ITC, 2016 Als goederenleverancier is Nederland voor Kenia het 17 e importland (zie tabel 2B). In 2015 kwam 1,2% van de goederenimport uit Nederland.

Tabel 2B: Voornaamste Keniaanse importpartners (bedragen x 1.000 euro) Exporters Imported value in 2012 Imported value in 2013 Imported value in 2014

Totale waarde Keniaanse goederenimport

1 India 2 China

12.661.905

1.797.162 1.540.371

12.342.862

2.257.417 1.594.128

13.833.233

2.261.850 2.120.948 4 van 11

3 United States of America 4 United Arab Emirates 5 Japan 6 South Africa 7 Saudi Arabia 8 Indonesia 9 Germany 10 United Kingdom 11 Bahrain 12 Korea, Republic of 609.557 1.383.061 580.968 570.760 617.624 509.072 382.095 403.775 209.363 207.347 502.511 1.025.948 731.876 618.263 362.115 393.744 327.711 416.315 305.768 213.919 1.439.596 884.523 739.944 546.977 482.282 416.016 405.751 402.407 356.458 248.041 13 Egypt 14 Russian Federation 15 France 16 Italy 275.358 139.907 249.715 191.144 223.818 202.654 181.590 177.687 218.066 197.610 192.903 170.445

17 Netherlands 162.520 216.693 160.544

Bron: ITC, 2016

Kader - Toelichting bij cijferverschillen totale in- en uitvoerwaarden

De diverse tabellen in dit document bevatten (o.a.) de totale uit- en invoerwaarde van Nederlandse goederenhandel met Kenia. De cijfers in tabel 3 en 4 stammen van het CBS. In de tabellen 2A en 2B staan de cijfers met de belangrijkste handelspartners van Kenia. Deze handelscijfers stammen van het ITC (onderdeel van UNCTAD). Helaas blijken deze cijfers af te wijken van de CBS-cijfers. Dit komt vaak voor. De oorzaak is in belangrijke mate terug te voeren op verschillen in meten/betrouwbaarheid van meetmethode. De CBS-cijfers geven o.i. een (veel) getrouwer beeld van de Nederlandse totale handel met Kenia dan die van ITC. Wel geven de ITC-cijfers een goede indicatie van de omvang/importantie van de verschillende Keniaanse handelspartners.

Handel vanuit Nederlands perspectief

Kenia behoort tot de negentig belangrijkste Nederlandse exportmarkten. Onze goederenexport naar Kenia bedroeg in 2015 volgens het CBS 288,5 miljoen euro (zie tabel 3, ook voor de samenstelling). Kenia was in de eerste helft van 2016 de 81 e exportmarkt voor goederen van Nederland (zie tabel A in de bijlage). 5 van 11

Tabel 3: Nederlandse goederenuitvoer naar Kenia, bedragen x 1.000 euro (volgens SITC-indeling) 2012 2013 2014

Totale Nederlandse goederenuitvoer 180.268 228.368 185.977

0 Voeding en levende dieren 1 Dranken en tabak 10.263 5.084 8.376 5.830 5.159 6.564 2 Grondstoffen 3 Minerale brandstoffen 4 Dierlijke en plantaardige oliën 5 Chemische producten 10.460 12.510 195 35.603 11.357 20.420 32 49.384 10.844 18.006 223 37.574 6 Fabricaten 7 Machines en vervoermaterieel 8 Diverse gefabriceerde goederen 9 Niet afzonderlijk genoemde goederen 10.619 81.494 10.815 3.226 13.752 109.734 8.554 928 15.418 82.589 8.542 1.058

2015

288.521

7.291 8.319 12.314 77.348 68 43.605 13.979 113.390 11.519 688 Bron: CBS, 2016 De Nederlandse goederenimport uit Kenia had in 2015 volgens het CBS een waarde van bijna 403 miljoen euro (zie tabel 4, ook voor de samenstelling). Kenia was voor Nederland in 2015 het 66 e invoerland van goederen.

Tabel 4: Nederlandse goedereninvoer uit Kenia, bedragen x 1.000 euro (volgens SITC-indeling) 2012 2013 2014

Totaal Nederlandse goedereninvoer 371.490 375.300 393.197

0 Voeding en levende dieren 1 Dranken en tabak 54.579 1.491 55.527 710 70.372 410 2 Grondstoffen 3 Minerale brandstoffen 4 Dierlijke en plantaardige oliën 5 Chemische producten 289.010 0 443 59 286.482 0 475 276 308.712 1 384 91 6 Fabricaten 7 Machines en vervoermaterieel 8 Diverse gefabriceerde goederen 9 Niet afzonderlijk genoemde goederen 274 24.970 657 6 565 29.991 1.268 5 273 11.568 1.385 2

2015

402.998

74.873 512 319.362 11 559 302 268 5.924 1.187 1 Bron: CBS, 2016.

3.

Directe buitenlandse investeringen

 De gecumuleerde Nederlandse directe buitenlandse investeringen (FDI) 5 (standencijfers en FDI-cijfers exclusief BFI’s (Bijzondere Financiële Instellingen 6 )) in Kenia bedroegen volgens de Nederlandsche Bank (DNB) eind 2015 35 miljoen euro. 5 6 Directe buitenlandse investeringen (FDI) zijn investeringen door buitenlandse ondernemingen, waarbij de buitenlandse onderneming (mede)zeggenschap verkrijgt over het bedrijf waarin wordt geïnvesteerd. Het kan de vorm hebben van onder meer een participatie (als een

joint venture

wisselkoers- en overige mutaties (waaronder ), een totale overname of een geheel van de grond af op te bouwen dochteronderneming. Voor de volledigheid: FDI omvatten geen aankopen van aandelen door beleggers of speculanten. De "stock"- of standencijfers vertegenwoordigen de gecumuleerde waarde van alle in het verleden tot heden gedane FDI. (Deze omvatten de totale waarde van de vorderingen en verplichtingen van ondernemingen ten opzichte van het buitenland op een bepaald moment. De standen omvatten de gecumuleerde transacties, aangepast voor prijs-,

goodwill

) en betreffen zowel kapitaaldeelnemingen als alle overige financiële transacties tussen gelieerde ondernemingen (leningen, ingehouden winsten, mutaties in rekeningen-courant, storting van werkkapitaal), evenals de aan- en verkoop van onroerend goed). BFI's worden in de volksmond brievenbusfirma's genoemd. Ondernemingen (dus) die veelal om fiscale redenen formeel/juridisch in een land zijn gevestigd zonder dat sprake is van wezenlijke feitelijke economische activiteiten in dat 6 van 11

 T.i: de totale waarde van Nederlandse FDI in de wereld bedroeg eind 2015 1.018 miljard

euro

(DNB, 2016). Het VK was in 2015 de grootste Nederlandse bestemming van FDI (met 135 miljard euro, stand ultimo 2015), gevolgd door Zwitserland (109 miljard), de VS (107 miljard euro), Luxemburg (91 miljard), België (66 miljard) en Duitsland (55 miljard).   De gecumuleerde waarde van alle FDI in Kenia bedroeg eind 2015 9,6 miljard

US dollar

(World Investment Report 2016, standen), tegenover 8,0 miljard

US dollar

ultimo 2000. De Keniaanse FDI in Nederland beliepen eind 2015 13 miljoen euro. Dit was een bescheiden deel van de totale FDI in Nederland; de totale waarde van alle FDI in Nederland bedroeg eind 2015 693 miljard

euro

(DNB, 2016). De totale Keniaanse FDI in de wereld bedroeg eind 2015 566 miljoen

US dollar

, tegenover 115  miljoen US dollar in 2000 (UNCTAD, 2016).

Tabel 5: Investeringsrelatie Kenia-Nederland Keniaanse investeringen in Nederland, excl. BFI's (x miljoen euro)

2012 2013 2014 Standen Vertrouwelijk Vertrouwelijk 13

Nederlandse investeringen in Kenia, excl. BFI's (x miljoen euro)

2012 2013 2014 Standen 116 117 71 2015 13 2015 35 Bron: DNB, 2016

Kader - Impact directe buitenlandse investeringen

Volgens onderzoek leveren directe buitenlandse investeringen (FDI) vaak een belangrijke bijdrage aan het versterken van de economie en de groei van de welvaart van een land. Cijfers voor Nederland kunnen dit illustreren, te meer omdat Nederland zowel absoluut als relatief veel directe buitenlandse investeringen heeft aangetrokken. Zo zorgen buitenlandse bedrijven voor circa 15% van alle banen in de private sector in Nederland. Het gaat dan om ruim 935.000 arbeidsplaatsen. Ook zijn buitenlandse ondernemingen goed voor ongeveer 26% van de totale toegevoegde waarde van het bedrijfsleven (dit is de bijdrage aan het bbp). Verder zijn buitenlandse bedrijven goed voor 34% van de totale omzet in Nederland en voor 24% van de investeringen in vaste activa. Daarnaast zijn ze verantwoordelijk voor 30% van de R&D-uitgaven. Buitenlandse bedrijven zijn innovatiever dan het gemiddelde Nederlandse bedrijf en de arbeidsproductiviteit van hun werknemers ligt op een hoger niveau. Zij betalen hun werknemers doorgaans 10% meer en spenderen meer geld en tijd aan training van hun werknemers dan nationale bedrijven. Bron: CBS, 2016

Den Haag, januari 2017 drs. R.J. (Ron) Hogenboom ([email protected]) Rijksdienst voor Ondernemend Nederland/Concernstaf/Unit Omgevingskennis

land zelf. DNB omschrijft BFI's (Bijzondere Financiële Instellingen) als "ondernemingen of instellingen, ongeacht de rechtsvorm, welke ingezetenen zijn en waarin niet-ingezetenen, direct of indirect, via aandelenkapitaal of anderszins deelnemen en die tot doel hebben, of zich in belangrijke mate bezighouden met, het ontvangen van middelen van niet ingezetenen en het doorbetalen daarvan aan niet-ingezetenen" (DNB, 2011). De economische bijdrage van de brievenbusfirma’s aan de Nederlandse economie is 3 tot 3,4 miljard euro inclusief alle belastinginkomsten (SEO, 2013). Volgens

de Volkskrant

(13 oktober 2015) kent Nederland 14.425 van deze firma’s. 7 van 11

Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland www.rvo.nl

januari 2017 8 van 11

Bijlage Tabel A – Ontwikkeling Nederlandse goederenuitvoer naar belangrijkste exportmarkt (bedragen x 1.000 euro, tenzij anders aangegeven) 2014 2015 1e helft 2015 1e helft 2016 1 1 e e % mutatie helft 2016 tov helft 2015

1 Duitsland 2 België 3 Verenigd Koninkrijk 4 Frankrijk 5 Italië 6 Verenigde Staten 7 Spanje 8 Polen 9 China 10 Zweden 11 Tsjechië 12 Zwitserland 13 Denemarken 14 Turkije 15 Oostenrijk 16 Singapore 17 Zuid-Korea 18 Russische Federatie 19 Finland 20 Noorwegen 21 Ierland 22 Hongarije 23 Brazilië 24 Taiwan 25 Japan 26 Verenigde Arabische Emiraten 27 Canada 28 Portugal 104.470.896 47.512.467 36.751.455 35.494.085 18.727.331 18.979.889 11.988.523 9.622.357 7.920.224 7.793.778 6.543.745 5.549.159 5.538.048 5.067.135 5.104.451 3.495.963 3.749.135 6.288.751 4.414.621 3.764.072 3.787.907 2.809.598 2.816.764 2.493.170 3.320.386 2.794.280 2.550.763 2.670.885 99.222.241 44.584.609 38.109.141 34.418.403 17.695.033 18.078.274 12.387.415 10.231.584 8.545.106 7.822.877 6.762.601 5.718.545 5.790.097 5.443.748 4.992.525 3.997.864 4.209.206 4.289.865 4.367.338 3.817.123 3.466.477 3.176.512 2.919.959 2.782.874 3.487.718 2.961.276 3.005.507 2.582.926 50.124.157 22.284.485 18.876.555 17.289.834 9.099.892 9.055.165 6.123.027 5.025.251 4.017.539 3.896.594 3.223.097 2.869.653 2.893.757 2.729.884 2.531.377 2.201.700 1.981.661 1.921.821 2.299.198 1.986.548 1.792.680 1.568.043 1.496.740 1.519.808 1.667.996 1.431.973 1.509.192 1.306.047 48.145.869 21.539.561 19.554.736 17.691.128 8.928.542 8.237.377 6.325.131 5.221.604 4.788.422 4.177.735 3.404.472 2.918.146 2.912.762 2.657.170 2.560.862 2.390.604 2.102.652 2.081.918 2.034.180 1.965.330 1.757.736 1.643.985 1.608.543 1.565.927 1.535.297 1.427.859 1.420.317 1.265.992 -5,9 -3,1 6,1 8,3 -11,5 -1,1 -1,9 4,8 7,5 3,0 -8,0 -0,3 -3,9 -3,3 3,6 2,3 -1,9 -9,0 3,3 3,9 19,2 7,2 5,6 1,7 0,7 -2,7 1,2 8,6 9 van 11

29 Roemenië 30 Saoedi-Arabië 31 Nigeria 32 Australië 33 Griekenland 34 Hongkong 35 Zuid-Afrika 36 Mexico 37 Israël 38 India 39 Slowakije 40 Egypte 41 Maleisië 42 Thailand 43 Luxemburg 44 Bulgarije 45 Indonesië 46 Marokko 47 Litouwen 48 Vietnam 49 Argentinië 50 Estland 51 Togo 52 Slovenië 53 Gibraltar 54 Algerije 55 Iran (Islamitische Republiek) 56 Oekraïne 57 Koeweit 58 Kroatië 59 Chili 60 Filipijnen

2014

1.883.342 2.515.957 2.634.541 2.180.993 2.267.248 2.206.007 1.770.293 2.696.934 1.252.637 1.856.903 1.505.845 1.465.246 929.176 932.514 1.088.854 801.018 682.538 806.924 732.696 541.361 851.415 835.695 922.489 751.531 406.006 1.001.288 375.646 775.766 440.651 456.135 449.394 427.868

2015 1e helft 2015

2.072.966 2.725.136 2.943841 2.260.828 2.124.480 2.252.729 2.111.959 2.403.098 1.603.602 1.926.813 1.404.159 1.420.692 1.121.247 1.068.450 1.050.247 924.489 725.963 865.014 819.827 806.414 682.481 722.293 1.026.934 684.448 473.530 1.120.154 455.966 641.606 626.670 546.488 502.823 457.173 974.045 1.400.963 1.536.031 1.078.282 1.105.724 1.165.570 9926.00 1.251.021 741.345 988.046 670.796 690.559 526.370 509.138 538.792 471.867 329.969 453.266 422.274 358.959 348.213 384.389 513.641 335.407 298.807 525.355 186.972 278.563 285.299 274.614 223.805 215.938

1e helft 2016 1 1 e e % mutatie helft 2016 tov helft 2015

28,3 -12,0 -20,5 -0,4 -3,5 -10,5 -3,2 -25,0 25,1 -9,0 12,9 -3,1 23,4 5,8 -9,6 -0,3 40,7 0,4 2,4 15,3 18,4 4,5 -24,4 13,7 27,2 -28,2 89,7 19,8 -1,3 0,3 21,7 25,9 1.249.314 1.233.154 1.221.164 1.074.490 1.066.981 1.042.996 960.437 938.630 927.147 899.339 757.236 669.489 649.697 538.592 487.106 470.462 464.289 455.100 432.507 414.013 412.134 401.626 388.190 381.383 380.189 377.410 354.686 333.846 281.699 275.405 272.481 271.874 1 0 van 11

2014 2015 1e helft 2015

61 Letland 62 IJsland 63 Ghana 64 Kazachstan 65 Qatar 66 Pakistan 67 Nieuw-Zeeland 68 Servië 69 Colombia 70 Libanon 71 Guinee 72 Tunesië 73 Cyprus 74 Jordanië 75 Senegal 76 Oman 77 Irak 78 Malta 79 Caymaneilanden 80 Peru

81 Kenia

82 Curaçao 83 Bangladesh 84 Libië (Arabische Republiek) 85 Wit-Rusland 86 Ecuador 87 Panama 88 Bahrein 89 Ivoorkust 408.508 381.888 1.199.538 407.885 383.766 368.021 317.837 378.638 454.418 332.292 491.477 267.885 504.931 324.473 650.326 317.400 385.558 259.720 123.314 247.184

185.977

163.763 151.997 247.641 303.070 222.936 107.483 147.404 201.649 482.156 453.891 803.738 385.441 440.497 377.248 366.165 419.507 548.666 310.830 304.307 273.164 337.045 347.694 339.822 354.423 288.852 309.287 173.102 274.262

288.521

216.167 184.479 195.418 209.090 375.106 162.021 152.087 221.210 105.900 230.905 83.647 72.199 112.518 90 Bosnië-Herzegovina 129.998 143.252 Bron: CBS, 2016 en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, 2016.

70.460 232.468 225.967 541.836 195.513 209.449 192.321 164.427 177.290 281.290 143.466 134.764 136.546 171.054 174.803 125.492 150.821 150.569 123.187 119.411 143.181

179.138

99663 94129 86397

1e helft 2016

268.810 267.591 241.578 214.146 213.375 199.983 197.742 190.856 183.154 165.094 163.474 161.376 156.026 153.567 150.204 142.929 142.526 137.018 126.766 115.209

109.545

98.478 94.755 88.979 88.895 82.324 81.173 80.738 80.152 71.339

1 1 e e % mutatie helft 2016 tov helft 2015

15,6 18,4 -55,4 9,5 1,9 4,0 20,3 7,7 -34,9 15,1 21,3 18,2 -8,8 -12,1 19,7 -5,2 -5,3 11,2 6,2 -19,5

-38,8

-1,2 0,7 3,0 -16,1 -64,3 -3,0 11,8 -28,8 1,2 1 1 van 11