Transcript Almenn lögfræði

LÖGFRÆÐI
-Inngangur
Tímaverkefni I
• Hvað er lögfræði?
• Hvað er það sem vekur helst áhuga þinn á
lögfræði?
• Hverjar eru væntingar þínar fyrir
áfanganum?
Lögfræðin sem fræðigrein
• “Hlutverk þeirrar greinar sem nefnd er
lögfræði er í sem víðustum skilningi að
gera grein fyrir lögunum eins og þau eru á
hverjum tíma og fella þau í ákveðið kerfi.”
Sigurður Líndal. Um lög og lögfræði.
• “Lögræði eða réttarfræði (lögvísindi) er sú
fræðigrein nefnd, sem fæst við að skýra
fræðilegar reglur laga og réttar og veita
almenna fræðslu um lögskipan ríkja svo og
að brjóta til mergjar með hlutdrægum
rannsóknaraðferðum ýmis grundvallaratriði
sem, eru undirstaða lögskipunar.” Ármann Snævar.
Almenn lögfræði.
Lögfræðin sem fræðigrein
• “Sú fræðigrein, er fæst við að lýsa réttinum
og skýra hann, er nefnd lögfræði.”Ólafur Jóhannesson.
Lög og réttur.
Einföldun...
• Lögfræðin er fræðigrein og hver fræðigrein
rannsakar, flokkar, skilgreinir og fræðir
með sínum eigin aðferðum.
• Í fræðigreinum eru mismunandi svið og
sérhæfing.
• Í lögfræði er reynt að skilja eðli laga, lagastofnana, lagakerfa og fengist við
lögskýringar.
• Almenn lögfræði fæst við undurstöður
greinarinnar, er inngangur að því að skilja
hana.
Hver eru viðfangsefni almennrar
lögfræði?
• Hvað eru lög og hvað einkennir þau?
• Hvað eru réttarheimildir?
• Hvaða aðferðir eru notaðar við að skýra
lagatexta?
• Staða lögfræðinnar í samhengi við aðrar
fræðigreinar?
• Lagaleg hugtök og merking þeirra.
Réttarheimspeki
• Almenn lögfræði gengur undir fleiri
nöfnum, eitt þeirra er réttarheimspeki,
annað lögspeki og síðan réttarspeki.
• Réttarheimspeki sameinar í raun, lögfræði
og heimspeki fæst við eðli og undirstöður
laganna og lagakerfisins.
• Við víkum betur að réttarheimspeki og
réttarfélagsfræði og kenningum á því sviði
seinna.
Tímaverkefni II
•
•
•
•
•
Eru lög nauðsynleg?
Af hverju er lög mikilvæg?
Hver er uppruni laganna?
Hvert sækja lögin réttmæti sitt?
Getur þú ímyndað þér samfélag án laga?
• Muna að rökstyðja öll svör!
Umræðuspurningar
• Þú ert skipreka á eyðieyju, þarfnastu laga?
• Þú ert skipreka á eyðieyju í félagi við
annan mann, þarfnastu laga?
• Hvernig lög yrðu það, ef svo væri?
Spurningarnar í tímaverkefninu...
• ... eru réttarheimspekilegs eðlis.
• ... eru grundvallarspurningar sem varða
eðli laga og skipulag mannlegs samfélags.
• ...varða einnig félagsfræðileg viðfangsefni.
Til hamingju!
• Með vangaveltunum að framan hefur þú
stigið fyrsta skrefið í að skilja eðli og
tilgang laga og annarra réttarreglna.
• Þú ættir nú að vera aðeins nær um þann
grunn sem lögfræðin byggir á.
Hlutverk réttarreglna í
samfélaginu
Hvað eru réttarreglur?
• Reglur sem taldar eru tilheyra réttarkerfi
tiltekins ríkis m.ö.o. eru réttarheimildir.
• Sett lög eru dæmi um réttarheimild.
• Hvað er réttarregla ekki? Þín eigin
siðferðiskennd er t.d. ekki réttarregla.
• Við víkjum nánar að réttarheimildum síðar.
Hlutverk réttarreglna
• Þar sem réttarreglur verða til fyrir sambúð
manna og samskipta þeirra þá færi lítið
fyrir þeim hjá manni á eyðieyju, samfélagið
vantar.
• Réttarreglur greiða úr samskiptum manna,
auðvelda þau.
• Við vitum að í mannlegu samfélagi eru
sífelldir árekstrar og ágreiningur.
• Lögin eru leikreglurnar sem farið er eftir og
kveða einnig á um það með hvaða hætti
skal leysa ágreining þegar hann kemur
upp.
Samskipti manna
• Að selja og kaupa vöru er
samningssamband.
• Að ráða sig í vinnu felur í sér
gagnkvæman ávinning, réttindi og skyldur
launþega og atvinnurekanda.
• Lögin kveða veita umgjörð um slíka
samninga og hvernig ber að leysa
ágreining.
Staða manna
• Lagareglur kveða á um hvaða skilmála
menn verði að fullnægja til þess að njóta
tiltekinna réttinda eða kjara.
• Sem dæmi færðu ekki kosningarétt fyrr en
þú er 18 ára og þá aðeins að þú sért
íslenskur ríkisborgari (meginregla).
• Með sama hætti verður þú ekki kallaður til
ábyrgðar á saknæmu athæfi fyrr en þú
verður orðinn 15 ára, þá verður þú
sakhæfur.
A. Hugtök sem varða skilyrði til aðildar að
lögsambandi eða lagastöðu.
•
•
•
•
Aðildarhæfi eða rétthæfi
Gerhæfi
Ráðstöfunarhæfi
Löggerningshæfi; sjálfræði, bótahæfi,
sakhæfi
• (Sjá dreifiblað)
Skipulag þjóðfélagsins
• Þjóðfélag er alltaf bundið af tilteknu
afmörkuðu landsvæði með landamæri.
• Innan þess ríkir visst skipulag sem bundið
er í lögum.
• Án skipulagsreglna bundið í lögum er vart
hægt að gera kröfu til þess að kallast ríki.
• Í stjórnarskrá Íslands er t.d. Kveðið á um
að Ísland sé lýðveldi.
• “Ríki og réttur eru órófa hugtök frá
sjónarmiði nútíma lögfræði” Ármann Snævar
Starfsemi ríkisins
• Starfsemi ríkis er margbrotin og lagareglur
verða að taka til þess.
• Ákvörðun um að halda úti sveitarfélögum á
Íslandi og fela þeim viss verkefni varðar
t.d. Hlutverk laganna.
• Sama má segja um ýmsa starfsemi t.d. á
sviði heilbrigðis-félags-umhverfis-trúarsamgöngu-menntamála o.s.frv.
• Slík starfsemi verður að eiga sér lagastoð.
Opinber gjöld
• Starfsemi ríkis kallar á útgjöld og útgjöld
kalla á tekjur.
• Lagareglur taka á því hvernig slíkum
tekjum og útgjöldum er fyrirkomið.
• Íslenska ríkið má ekki standa fyrir
útgjöldum nema fyrir því sé lagastoðfjárlög.
• Skattar, tollar og ýmis opinber gjöld eru
ákvörðuð í lögum.
Dómgæsla og refsivarsla
• Lögum þarf að framfylgja og úrskurða um
ágreining.
• Í lögum ákveður samfélagið hvaða form
eigi að vera á slíku enda nauðsynlegt til
þess að tryggja jafnræði.
• Jafnframt eru viðurlög við brotum á lögum
ákveðin í lögum.
Lög og réttur
Lög og réttur
• Orðin eru oft notuð saman eða samhliða
og virka því eins og tvítekning á sama
hlutnum.
• Í sumum tilvikum er engin greinarmunur á
merkingu þeirra svo vissulega er hægt að
tala um tvítekningu en í öðrum er munur.
• Í sitthvoru lagi hafa þau einnig ólíka
merkingu eftir því hvað við er átt.
• Í öðrum tungumálum eru hugtökin fleiri t.d.
Í Latínu og betur afmarkandi.
• Skoðum þetta frekar...
Lög
• Skilgreining orðsins er hvergi fastsett í
íslenskri löggjöf.
• Það er fræðigreinarinnar sjálfrar að koma
með skilgreiningu.
• Merkingin í fornu lagamáli er háð sögulegri
túlkun.
• Í nútíma lagamáli (í rýmri merkingu) taka
lög til allrar gildandi réttarreglna, óháð
uppruna og skiptir þá engu hvort þær eru
skráðar eða óskráðar.
Lög
• Þegar talað er um lög í daglegri merkingu
er jafnan átt við löggjöf sem löggjafinn
setur.
• Vísar einnig til heildarlöggjafar, löggjafar
einstakra ríkja eða tiltekinn lagabálk.
• Víða í erlendum tungumálum eru
mismunandi orð fyrir heildarlög og
lagabálk.
• Latína:
• Lex= einstakur lagabálkur
• Jus= heildarlöggjöf
Lög
• Í ensku er vísað til; The Law þegar átt er
við lögin í heild sinni en: a law þegar átt er
við einstök lög, lagabálk.
• Í frönsku merkja orðin; droit og loi hið
sama.
• Í Þýsku er talað um um Recht og Gesetz.
Réttur
• Í almennu málfari tölum við oft um að eiga
rétt á einhverju, að eiga tilkalls til einhvers.
• Réttur og réttindi hafa sömu merkingu.
• Í lagaskilningi getur orðið, réttur, haft sömu
merkingu hugtakið lög.
• Getur vísað til heildarlöggjafar eins og
íslenskur réttur (íslensk löggjöf) eða
einstaks lagabálks t.d. skaðabótaréttur.
• Oft notað í sögulegri merkingu sbr.
rómverskur réttur.
Réttur
• Réttur getur einnig vísað til einstaklingsbundinna réttinda.
• Dæmi um þetta eru heimildir og aðild.
• Réttur og réttindi tákna í því samhengi eitt
og hið sama.
• Einstaklingur getur átt kröfuréttindi á
hendur öðrum en um það t.d. fjallar
kröfuréttur sem er sérstakt réttarsvið innan
lögfræðinnar.
Réttur
• “Réttur er settur” hljómar kunnuglega og
vísar til þess að dómhald er hafið.
• Réttur getur því vísað til dómstóla sbr.
hæstiréttur.
Hvernig eiga lög að
vera?
Hvernig eiga lög að vera?
• 1. Lög eiga að vera almenn, þannig að
þau taki allra. (Jafnræðis sé gætt).
• 2. Lög eiga að vera framvirk, en ekki
afturvirk.
• 3. Lög verður að birta, svo að hægt sé að
kynna sér efni þeirra.
• 4. Lög þurfa að vera stöðug, forðast tíðar
eða skyndilegar lagabreytingar.
Hvernig eiga lög að vera?
• 5. Lög þurfa að vera afdráttarlaus, skýr og
sett fram með skiljanlegum hætti.
• 6. Í lögum mega ekki vera mótsagnir sem
valda því að með því að fylgja einum séu
önnur brotin.
• 7. Lög vera vera þannig úr garði gerð að
hægt sé að fara eftir þeim.
Hvernig eiga lög að vera?
• 8. Lög verða ganga jafnt yfir valdastofnanir
sem þegnana. Athafnir framkvæmdarvalds
mega ekki stríða gegn lögunum.
Hlutverk dómstóla í þessu ferli
• 1. Dómstólar verða að vera sjálfstæðir og
óháðir bundnir að engu nema lögunum.
• 2. Þinghöld verða að vera opin og hlutlaus.
• 3. Dómstólar verða að hafa vald til þess að
endurskoða lög- og reglur sem löggjafinn
og stjórnvald setur.
• 4. Rúmur aðgangur verður að vera að
dómstólum svo miklar tafir eða kostnaður
rýri ekki gildi laga eða leiðsagnargildi
þeirra.
Hlutverk löggæslunnar í þessu
ferli
• Löggæslan verður að fylgja eftir ákveðnum
föstum reglum til þess að tryggja að lögin
verði ekki að öðru en þeim er ætlað að
vera í meðförum þeirra.
Tímaverkefni III
• Vinnið saman 3-4 í hóp
• Leggið út frá hverju atriði fyrir sig í
umfjölluninni um hvernig lög eigi að vera,
komið með skýringar og dæmi.
• Gerið það sama í umfjölluninni um
dómstóla og löggæsluna.
Réttarríkið
Grundvöllur réttarríkisins
• Þau atriði sem við fórum yfir í hvernig eiga
lög að vera? Getum við kallað grundvöll
réttarríkisins, þ.e.a.s. Þau verða að vera til
staðar í ríki til þess að ríkið geti kallast
réttarríki.
Hugtakið
• Fræðimenn hafa í gegnum tíðina fært rök
fyrir mismunandi skilningi á réttarríkinu.
• Þær forsendur sem við notuðum að
framan eru efnislegar lúta að innihaldi
laganna.
• Önnur kenning heldur fram sjónarmiðum
formsins. Ef öllum formskilyrðum laga er
framfylgt þá er réttarríkið til staðar.
• Í þeim tilvikum skiptir eðli laganna og
innihald engu máli.
Meira um réttarríkið....
• Réttarríkið tengist mannréttindum
órjúfanlegum böndum.
• Þau leggja kvaðir á ríkisvaldið til
ákveðinna verka sbr. félagsleg ákvæði
Mannréttindasáttmála Sameinu þjóðanna.
• Á 18. og 19. öld laut réttaríkið meira að því
að binda hendur valdhafa og tryggja
réttindi þegnanna gegn þeim.
• Réttarríkið var andsvar við gerræði og
íhlutun einveldisstjórna.
• Sjálfstæði dómsvaldsins var mikilvægt
skref í að tryggja framgöngu réttaríkisins.
Til einföldunar....
• Réttarríkinu er ætlað að binda hendur
valdhafanna, takmarka vald þeirra.
• Þeir eru bundnir lögum og lögin verða að
efni og innihaldi samræmast hugmyndum
um réttlæti.
Dæmi um þjóðfélag þar sem
réttarríkið er ekki til staðar
• Ríkisvaldið fer sínu fram og virðir ekki
lögin.
• Lögin brjóta á viðurkenndum alþjóðlegum
skilgreiningum um rétt manna
(náttúruréttur).
• Dómstólar eru háðir ríkisvaldinu, s.s. ekki
óháðir í ákvörðunum sínum.
• Löggæslan brýtur gegn lögum eða
skilgreinir þau að vild.
Umræðuverkefni
• Getur þú nefnd ríki sem þú telur uppfylla
skilyrðið um réttarríki?
• Af hverju?
• Getur þú nefnt ríki sem þú telur brjóta
gegn skilyrðunum um réttarríkið?
• Hvernig?
Um réttarríkið og réttlætið
• Hvað er réttlæti? Annað hugtak sem býður
upp á ótal skilgreiningar.
• Það er enda eðli heimspekinnar að ræða
hugtök af þessum toga.
• Réttur og réttlæti verða ekki sundurslitinn.
• Réttlát málsmeðferð fyrir dómstólum eða
stjórnvöldum er einn af hornsteinum
réttarríkisins.
• Að hver maður sé saklaus þangað til sekt
hans er sönnuð.
• Að allir séu jafnir fyrir lögunum.