Transcript 11

ԲԱՆԿԵՐԸ, ՎԱՐԿԱՅԻՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՇՈՒԿԱՆԵՐԸ
ԲԱՆԿԻ ՊԱՍԻՎԱՅԻՆ ԳՈՐԾԱՌՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Բանկն իրենից ներկայացնում է ավանդներ ընդունելու առաջակությամբ
հանդես գալը և ավանդն ընդունողի անունից ու ռիսկով դրանք տեղաբաշխելը`
վարկեր, ավանդներ, դեպոզիտներ տրամադրելու կամ ներդրումների կատարելու
միջոցով: Խոսելով ժամանակակից առևտրային բանկերի մասին, անհրաժեշտ է
ընդգծել, որ ինչպես և ֆինանսավարկային կազմակերպությունների համակարգի
մյուս կառուցվածքները, դրանք գտնվում են մշտական զարգացման փուլում:
Փոխվում է գործունեության ուղղվածությունը և գործառույթների համակարգը,
մրցակցության
մեթոդները,
վերահսկման
ու
կառավարման
մակարդակները1:
Ընդհանուր առմամբ, բանկերը տնտեսության համար կատարում են արյունատար
անոթների դեր: Զարգացած մի շարք երկրներում բանկերը կարևոր դեր ունեն նաև
առանձին անհատ-քաղաքացիների կյանքում: Նրանք իրնեց դրամական բոլոր
տեսակի գործառնություններն ու գործարքները կատարում են բանկերի միջոցով`
պլաստիկ քարտերի, չեկերի և այլ միջոցներով: Դա նշանակում է, որ բանկերի
գործունեության զարգացումը լայն հանարավորություններ է ստեղծում անկանխիկ
վճարման համակարգի ընդլյանման համար:
Ընդհանուր առմամբ բանկի դերն ու
նշանակությունը երկրի տնտեսության զարգացման գործում բացահայտում են նրա
գործառույթները:
Բանկի գործառնությունները վերաբերում են այն գործողություններին, որոնք
ապահովում են միջոցների ներգրավումը, վարկերի հատկացումը, հաճախորդների
հաշվարկային սպասարկումը և այլ հանձնարարականների կատարումը:
Բանկային գործառնությունները ստորաբաժանվում են 2 գլխավոր մասի՝
պասիվային գործառնությունների, ակտիվային գործառնությունների2:
1
Վարդանյան Մ. Ա., Բանկային գործ, բանկային մենեջմենթ, Երևան, 2004, էջ 68:
2
Բադանյան Լ., Ֆինանսներ, դրամաշրջանառություն և վարկ, Երևան, 2003, էջ 253:
1
Ինչպես
ցանկացած
տնտեսավարող
սուբյեկտ,
այնպես
էլ առևտրային
բանկերը, իրենց գործունեության համար անհրաժեշտ ռեսուրսները հավաքագրում
են պասիվային գործառնությունների միջոցով: Դրանց շարքին դասվում են՝
1. ֆիզիկական և իրավաբանական անձանցից ավանդների ներգրավումը,
2. սեփական
բաժնետոմսերի
թողարկումը,
կազմակերպությունների
կողմից բանկում բանկային հաշիվների բացումը և այլն3:
Բանկերի պասիվային գործառնությունները ստորաբաժանվում են երկու խմբի՝
1. գործառնություններ,
որոնց
արդյունքում
ձևավորվում
է
բանկի
ձևավորվում
է
բանկի
սեփական միջոցները կամ կապիտալը,
2. գործառնություններ,
որոնց
արդյունքում
ներգործված միջոցները կամ պարտավորությունները:
Ընդ որում բանկերը հանդիսանալով ֆինանսական շուկաի մասնագիտացված
կառույց, որի հիմնական խնդիրը հաճախորդների ժամանակավորապես ազատ
դրամական միջոցների ներգրավումն է և դրանց հետագա տեղաբաշխումը՝
առևտրային բանկերի պասիվների
տնտեսվարող
սուբյեկտնեի
կառուցվածքը էապես տարբերվում է այլ
պասիվներից:
Միջազգային
ստանդարտներով
ընդունված է համարել, որ սեփական միջոցները պետք է կազմեն բանկի ընդհանուր
պասիվների 8-12%-ը: Եթե այս ցուցանիշը բանկում գերազանցում է 12%-ը, որեմն
բանկը արդյունավետ է գործում, իսկ եթե ցածր է 8%-ից՝ բանկը համարվում է խիստ
ռիսկային և վտանգավոր4:
ԲԱՆԿԻ ԱԿՏԻՎԱՅԻՆ ԳՈՐԾԱՌՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Առևտրային
բանկերի
ակտիվային
գործառնությունները
բազմաթիվ
են,
սակայն դրանցում գլխավոր դերը պատկանում է կարճաժամկետ ու երկարաժամկետ
վարկերի հատկացմանը, արժեթղթերի և արտարժույթի առք ու վաճառքին: Կախված
այն հանգամանքից, թե բանկային ռեսուրսներն ինչպիսի օբյեկտների մեջ են
տեղաբաշխվում` ակտիվային գործառնությունները կարող են բաժանվել հետևյալ
3
Աբգարյան Կ., Առևտրային բանկերի էությունն ու գործառույթները, Երևան, 2006, էջ 124:
4
Օրդուխանյան Վ., Բանկային համակարգը և դրամավարկային քաղաքականությունը, Երևան, 2004, էջ
76:
2
խմբերի` մուրհակային, ենթաապրանքային, ֆոնդային ու արժութային5: Առևտրային
բանկերի ակտիվային գործառնությունները բազմաթիվ են, սակայն դրանցում
գլխավոր դերը պատկանում է կարճաժամկետ ու երկարաժամկետ վարկերի
հատկացմանը, արժեթղթերի և արտարժույթի առք ու վաճառքին:
Ակտիվներ են համարվում բանկի հաշվին (ռիսկով) տեղաբաշխված վարկերը
(օվերդրաֆտ, վարկային քարտեր, ներդրված ավանդներ, (բացառությամբ ՀՀ ԿԲ-ի),
ֆակտորինգի, ֆինանսական լիզինգի, բանկային երաշխիքների
և ակրեդիտիվների
գծով պահանջները), բանկի ռիսկով այլ գործառնությունների գծով (արժեթղթերում
ներդրումներից՝
միայն
ծառայությունների
նախավճարները,
հետհաշվեկշռային
գծով
այլ
մուրհակների)
ստացվելիք
ընթացիկ
հոդվածները:
ստացվելիք
գումարները,
գումարները,
դրված
ակտիվները,վարկային
Ակտիվների
մատուցված
կանխավճարները,
ռիսկ
դասակարգումը
պարունակող
ակտիվների
խմբավորումն է հետևյալ 5 դասերի՝
1) ստանդարտ - ունեն բավարար ապահովվածություն ինչպես հիմնական
գումարի, այնպես էլ տոկոսային պարտքի գծով,
2) հսկվող - ամբողջությամբ համապատասխանում են ստանդարտ ակտիվների
սահմանմանը, սակայն դրանց հիմնական գումարի (կամ դրա մի մասի) մարումը կամ
տոկոսների վճարումը ուշացել է սահմանված ժամկետից մինչև 90 օր,
3)
ոչ
ստանդարտ
պարտավորությունները
չեն
-
այս
ակտիվների
կատարվում՝
գծով
պայմանագրային
կապված փոխառուի
ֆինանսական
վիճակից կամ նրա պարտքը մարելու ունակությունից,
4) կասկածելի - ունեն ոչ ստանդարտ ակտիվների բոլոր հատկանիշները,
սակայն առավել խնդրահարույց են ինչի արդյունքում դրանց հավաքագրումը տվյալ
պահին դառնում է չափազանց դժվար կամ անհնար,
5) անհուսալի - անհավաքագրելի և ամբողջությամբ արժեզրկված ակտիվներն
են, որոնց հաշվառումը հաշվեկշռում որպես ակտիվներ այլևս նպատակահարմար չէ:
Բանկերն առնվազն 30 օրը մեկ անգամ պետք է միաժամանակ դասակարգեն բոլոր
ակտիվները: Դասակարգումը հիմնված է օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ չափանիշների վրա:
5
Բադանյան Լ., Ֆինանսներ, դրամաշրջանառություն և վարկ, Երևան, 2003, էջ 232:
3
Օբյեկտիվ չափանիշն ի վերջո ակտիվը որպես ոչ աշխատող դիտարկելն է:
Չաշխատող են այն ակտիվները, որոնց.
1. հիմնական գումարի (կամ դրա մի մասի) մարումը կամ տոկոսների
վճարումն ուշացել է սահմանված ժամկետից կամ
2. տոկոսային վճարները կապիտալացվել են (գումարվել են չմարված
փոխատվության գումարին) կամ
3. վճարման պայմանները վերանայվել կամ էլ փոխանցվել են նոր
փոխատվության գումարին:
Սուբյեկտիվ չափանիշները հիմնված են բանկերի և ՀՀ կենտրոնական բանկի
վերահսկողության ծառայության դատողությունների և մասնագիտական կարծիքի
վրա:
Այսպիսով,
բանկերի
ակտիվային
գործառույթներն
են`
մուրհակայինը,
ենթաապրանքայինը, ֆոնդայինը ու արժութայինը:
ՎԱՐԿԻ ԷՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՁԵՎԵՐԸ
Տնտեսական գործառնությունների իրականացման ընթացքում, ձեռնարկությունների
ու
կազմակերպությունների
շրջանառու
միջոցների
մի
մասը
ժամանակավորապես գտնվում է ազատ վիճակում, կամ էլ օրինակ, որոշ դեպքերում,
արտադրության և շրջանառության գործընթացների կազմակերպման առանձնահատկությունների, ինչպես նաև օբյեկտիվ կամ սուբեկտիվ պատճառների հետ
կապված, առաջանում է դրամական միջոցների ժամանակավոր կամ լրացուցիչ
պահանջ: Մյուս կողմից, օրինաչափորեն, արտադրական ծախսերի և եկամուտների
ու
շահույթի
ստացման
անհամապատասխանություն,
ժամկետների
այսինքն`
միջև
գոյություն
արտադրության
և
ունի
որոշակի
շրջանառության
գործընթացները, ժամանակի առումով, չեն համապատասխանում: Վարկը այս
դեպքում, հնարավորություն է տալիս մի կողմից արդյունավետ կազմակերպել
արտադրության
հնարավորության
ու
շրջանառության
շրջանակներում
գործընթացները,
կրճատել
իսկ
արտադրական
մյուս
պարբերաշրջանի
տևողությունը6:
6
Гамидов Г. Н., Банковское и кредитное дело, Москва: ЮНИТИ, Банки и биржи, 1994, с. 225.
4
կողմից
Վարկը ընդհանուր առմամբ տնտեսական այնպիսի հարաբերություն է, որն
առաջանում
է
արժեքը
(բնաիրային
և
դրամական
ձևով)
մեկ
անձի,
կազմակերպության, պետության կողմից վերադարձելիության ու վճարելիության
սկզբունքներով ուրիշին ժամանակավոր օգտագործման հանձնելու ընթացքում: Դրա
էությունը, ձևերն ու դերը որոշվում է հասարակության տնտեսական կառուցվածքով:
Կապիտալիստական արտադրության, բնականաբար, շուկայական տնտեսության
պայմաններում վարկը արտահայտում է փոխատվական կապիտալի շարժումը և
արտացոլում է փոխառուի և փոխատուի միջև դրամական հարաբերություններ,
ժամանակավորապես ազատ դրամական միջոցների հաշվին դրանց նկատմամբ
ժամանակավոր պահանջները բավարարելու հիմքի վրա: Վարկի անհրաժեշտությունը պայմանավորված է նրանով, որ կապիտալի շրջապտույտի ընթացքում
ձեռնարկությունների
ու
կազմակերպությունների
մոտ
առաջանում
է
ժամանակավորապես ազատ դրամական կապիտալ, մյուսների մոտ նույն պահին
զգացվում է լրացուցիչ կապիտալի պահանջ: Ժամանակավորապես ազատ միջոցների
հավաքագրման և շրջանառության մեջ դնելու գործընթացը առաջացնում է տարբեր
բնույթի փոխատվական հարաբերություններ` պահանջ դնելով համապատասխան
միջնորդ կազմակերպությունների ստեղծման: Պատմականորեն դրանցում գլխավոր
դերակատարությունը ստանձնել են բանկերն ու պետությունը: Այստեղից էլ վարկը
հանդես է գալիս տարբեր ձևերով, որոնցից հիմնականները հետևյալն են`
առևտրական, բանկային, սպառողական և պետական վարկերը: Առևտրային վարկը
գործում է արտադրական ու առևտրային կազմակեր¬պությունների միջև և միմյանց
տրվում է վաճառված ապրանքների դիմաց վճարումը հետաձգելու ճանապարհով:
Այս վարկի գործողության արդյունքում տեղի է ունենում կապիտալի ժամանակավոր
վերաբաշխում գործող ձեռնարկատերերի միջև` այն ավելանում է փոխառուի,
պակասում
վարկավորողի
սահմանափակումներ
չունի,
մոտ:
Այս
առումով,
գործող
կապիտալիստների
բանկային
միջև
վարկը
կապիտալի
վերաբաշխում չի կատարվում, գործողության շրջանակները շատ լայն են. բանկերում
կենտրոնացված ազատ դրամական կապիտալը ազատորեն տեղափոխվում է
արտադրության ճյուղերի և տնտեսության ոլորտների միջև: Առևտրային ու բանկային
վարկերին զուգահեռ գործում են նաև սպառողական ու պետական վարկերը:
5
Սպառողական վարկերը տրվում են ոչ միայն ապրանք արտադրող և առևտրային
կազմակերպությունների, այլև բնակչության մյուս խավերի կողմից անձնական
օգտագործման ապրանքներ գնելու պահին, հատկապես երկարատև օգտագործման
թանկարժեք կուլտուրկենցաղային օգտագործման և տնտեսական գործածության
ապրանքների առք ու վաճառքի դեպքերում, երբ արժեքի վճարումը հետ է ընկնում
գործարքի կատարումից, ինչը առաջարկը վճարունակ պահանջարկին գերազանցելու
հետևանքն է: Այս վարկի ձևը նպաստում է ապրանքաշրջանառության ծավալների
ընդլայնմանը:
Պետական վարկը վարկի հատուկ ձև է, երբ որպես փոխառու է հանդես գալիս
պետությունը, իսկ ինքը` վարկը ընդունում է պետական փոխառությունների
թողարկման տեսք: Սովորաբար պետական վարկը,ծառայում է բյուջեի դեֆիցիտի
ծածկման նպատակներին: Զուգահեռաբար վարկային հարաբերություններ կարող են
առաջանալ ոչ միայն երկրների ներսում, այլև նրանց միջև` միջազգային վարկերի
ձևով: Գործնականում կոնկրետ պետության կամ միջազգային ֆինանսավարկային
կազմակերպությունների միջոցով մի երկիր վարկավորում է մյուսին, մեծամասամբ
դրամական
ձևով
(արժույթով):
Վարկի,
մասնավորապես
բանկայինի,
կազմակերպման ու արդյունավետ իրականացման նպատակով յուրաքանչյուր երկիր
իր
առանձնահատկություններին
համապատասխան
ձևավորում
է
կոնկրետ
բանկային համակարգ և դրա գործունեության օրենսդրական դաշտ ու խաղի
կանոններ7:
ԲԱՆԿԱՅԻՆ ՌԻՍԿԵՐԻ ԷՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ռիսկը ապագայում անցանկալի երևույթի ի հայտ գալու կամ այնպիսի
պայմանների առաջացման հավանականությունն է, որոնք հետագայում կարող են
հանգեցնել
կորուստների:
Ռիսկեր
կարող
են
առաջանալ
տնտեսական
գործունեության բոլոր ոլորտներում: Ռիսկերի ճիշտ կանխատեսումը, գնահատումն
ու կառավարումը ձեռնարկատիրական ցանկացած գործունեության հաջողության
գրավականն է: Ի տարբերություն գործունեության այլ ձևերի, բանկերն առնչվում են
տնտեսության մեջ գոյություն ունեցող գրեթե բոլոր ռիսկերին: Չէ որ բանկը, որպես
7
Բադանյան Լ., Ֆինանսներ, դրամաշրջանառություն և վարկ, Երևան, 2003, էջ 217-218:
6
ֆինանսական շուկայի միջնորդ օղակ, կոչված է ստանձնել, կենտրոնացնել
բազմաթիվ ու բազմաբնույթ ռիսկեր8:
Բանկային գործունեության մեջ առկա են բազմաթիվ ռիսկեր, որոնցից
յուրաքանչյուրն ունի իրեն բնորոշ կառավարման մոտեցումները և գնահատման
մեթոդները, ուստի բանկային համակարգում էլ ավելի է կարևորվում ռիսկերի
դասակարգման խնդիրը: Այսպես, ըստ ռիսկի գործունեության միջավայրի և
ազդեցության ոլորտի` բանկային ռիսկերը կարելի է ստորաբաժանել երկու խմբի`
արտաքին
և
ներքին:
Արտաքին
ռիսկերի
խմբում
ներառվում
են
բանկի
գործունեության ընթացքում առաջացող այն ռիսկերը, որոնք կապված չեն բանկի
ներքին աշխատանքների, գործունեության կազմակերպման հետ, սակայն կարող են
էապես անդրադառնալ բանկի ֆինանսական գործունեության արդյունքների վրա: Այս
խմբում ընդգրկվում են հետևյալ ռիսկերը` երկրի, քաղաքական, սոցիալական,
շուկայական,
տարերային
աղետների,
տնտեսական,
մակրոտնտեսական,
ֆինանսական, օրենսդրական, փոխանցման, ճյուղային և այլն: Ներքին ռիսկերն
առաջանում են բանկի գործունեության ընթացքում և պայմանավորված են դրա
կողմից իրականացվող գործարքներով: Բանկային գործունեության ընթացքում
առաջացող ներքին ռիսկերը դասակարգվում են հետևյալ խմբերի.
1. հաշվեկշռային
ակտիվային
ռիսկ,
որն
իր
հերթին
գործառնություններով
ստորաբաժանվում
պայմանավորված
է`
բանկի
ռիսկեր,
բանկի
պասիվային գործառնություններով պայմանավորված ռիսկեր:
2. հետհաշվեկշռային ռիսկ,
3. բանկի կողմից ակտիվների և պասիվների արդյունավետ կառավարման հետ
կապված ռիսկեր,
4. բանկի
կողմից
ֆինանսական
ծառայությունների
իրականացման
հետ
կապված ռիսկեր9:
Բանկային ռիսկերի կանխարգելման եղանակների համակարգի կառուցման
նպատակով անհրաժեշտ է` հաշվի առնելով ռիսկերի կառավարման համակարգի
8
Банковские риски, Под. ред. И. О. Лаврушина, Н. И. Валенцевой, Москва, 2010, с. 208.
9
Բ. Ասատրյան, Բանկային գործ, Երևան, 2004, էջ 385:
7
կառուցման
սկզբունքները,
հստակ
ձևավորել
կառավարման
խնդիրները
և
ռազմավարությունը, սահմանել ռիսկերի որոշման և գնահատման սկզբունքները,
իրականացնել միջոցառումնե` կառավարչական վերահսկողության ձևավորման
ուղղությամբ,
մոնիտորինգի
սահմանել
պատասխանատվություն`
ուղղությամբ
իրականացվող
ռիսկերի
կառավարման
գործունեության
և
արդյունքների
գնահատման նպատակով:
ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՔՆԵՐԻ ԷՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ
Ֆինանսական գործիքներն իրենցից ներկայացնում են բոլոր այն մեթոդները,
ուղիները, տարբերակները, որոնց միջոցով կատարվում է դրամական ռեսուրսների
ներգրավումը և դրանց հետագա տեղաբաշխումը: Տնտեսական հարաբերությունների
զարգացմանն ու կատարելագրծմանը զուգընթաց, ձևավորվում են նոր, առավել ճկուն
և կատարյալ գործիքներ: Ֆինանսական գործիքները պայմանականորեն կարելի է
ստորաբաժանել երկու խոշոր խմբի` ավանդական և ժամանակակից10: Ավանդական
ֆինանսական
գործիքների
շարքն
են
դասվում,
օրինակ,
ավանդը,
վարկը,
արժեթուղթը: Ընդ որում, դրանք կարող են կիրառվել խնայողությունների թե
ներգրավման, թե տեղաբաշխման ժամանակ (եթե գործարքը պասիվային է, ապա
գործիքը
ծառայում
է
ներգրավման
նպատակով,
իսկ
եթե
ակտիվային
է`
տեղաբաշխման նպատակով): Վերջին ժամանակներս լայն տարածում են գտել
ֆինանսական գործիքների առավել բարդ և ժամանակակից ձևերը` ֆինանսական
շուկայի
դերիվատիվ
(ածանցյալ)
գործիքները:
Ավանդական
ֆինանսական
գործիքներից` ավանդին և վարկին մենք անրադարձել ենք սույն աշխատանքում:
Ստորև կներկայացնենք ավանդական ֆինանսական գործիքներից արժեթղթերի
էությունը
ու
առանձնահատկությունները:
Արժեթղթերը
ֆինանսական
կամ
դրամական փաստաթղթեր են, որոնք վկայում են ներդրված կամ էլ փոխատվությամբ
տրամադրված դրամագումարի մասին և դրանից եկամուտ ստանալու իրավունք են
տալիս: Արժեթուղթը սպեցիֆիկ ապրանք է: Այն միաժամանակ հանդիսանում է և
սեփականության տիտղոս, և պարտային պարտավորություն, եկամուտ ստանալու
իրավունք և այն վճարելու պարտավորություն: Արժեթուղթը, փաստորեն սեփական
10
Սահակյան Ռ., Ֆինանսական գործիքներ և մեխանիզմներ, Երևան, 2006թ., էջ 3:
8
արժեք չունենալով, կարող է վաճառվել բարձր շուկայական գնով:
Արժեթղթերը
ֆինանսական անհրաժեշտ գործիք են, որոնց միջոցով լուծվում են ներդրումային,
վճարային, հաշվարկային, կազմակերպչական և այլ հարցեր: Որպես ֆինանսական
գործիք արժեթղթերը օգտագործվում են ներդրումների ներգրավման և ֆինանսական
ռեսուրսների ներդրման, վճարների ծածկման, գրավի, վարկի և դրա ապահովման,
ունեցվածքի փոխակերպման և այլնի համար: Որպես արժեթուղթ ընդունվում են այն
արժեթղթերը,
որոնք
համապատասխանում
են
հետևյալ
պահանջներին.
շարժունակութունը շուկայում, բնակչության մեջ շրջանառության հասանելիությունը,
ստանդարտ լինելը և սերիականությունը, կարգավորելիությունը և ընդունելիությունը
պետության
կողմից,
լիկվիդայնությունը,
ռիսկայնությունը,
կատարման
անհրաժեշտությունը: Արժեթուղթ հասկացությունը բազմաբնույթ է, այն կարելի է
դիտարկել ինչպես տնտեսական, այնպես էլ իրավաբանական տեսանկյունից:
Իրավաբանորեն արժեթուղթը սահմանվում է որպես փաստաթուղթ, որը հավաստում
է սահմանված ձևը և անհրաժեշտ ռեկվիզիտների ունեցվածքային իրավունքները,
որոնց իրականացումը կամ փոխանցումը հնարավոր է միայն դրանց ներկայացման
դեպքում:
ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ԱԾԱՆՑՅԱԼ ԳՈՐԾԻՔՆԵՐԸ
Ինչպես նշեցինք վերևում վերջին ժամանակներս լայն տարածում են գտել
ֆինանսական գործիքների առավել բարդ և ժամանակակից ձևերը` ֆինանսական
շուկայի դերիվատիվ (ածանցյալ) գործիքները: Տնտեսագիտական գրականության մեջ
դրանք անվանում են նաև ածանցյալ արժեթղթեր` ֆյուչերս, ֆորվարդ, օպցիոն, սվոպ
գործառնություններ11: Ածանցյալ ֆինանսական գործիքները և դրանց շուկաները
զարգացած տնտեսություն ունեցող ցանկացած երկրի ֆինանսական համակարգի
առավել դինամիկ տարրերից են: Ֆինանսական շուկայի ածանցյալ գործիքների
առկայությունը և դրանցով գործառնությունների իրականացումը հետապնդում են
հետևյալ
նպատակները`
ռիսկերի
հեջավորում,
ռիսկերի
ապահովագրում,
ֆինանսական շուկայում կատարվող կանխատեսումների և գնահատումների հիման
11
Ковалёв В. В., Курс финансового менеджмента: учеб. М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2008, с. 48.
9
վրա, ակտիվի գնի (փոխարժեքի, տոկոսադրույքի և այլն) տատանումներով
պայմանավորված` սպեկուլյատիվ եկամտի ստացում:
Հեջավորումը ռիսկերի կառավարմանն ուղղված այնպիսի գործունեություն է,
որը ձեռնարկվում է առաջիկայում հնարավոր կորուստների ստացման ռիսկը
նվազեցնելու կամ չեզոքացնելու համար, սակայն այն բացառում է առաջիկայում
հնարավոր
եկամուտների
ստացման
հավանականությունը`
բարենպաստ
իրավիճակների ձևավորման պայմաններում: Ածանցյալ ֆինանսական գործիքներից
հեջավորման նպատակով կիրառվում են ֆյուչերսը, ֆորվարդը և սվոփը, իսկ
ապահովագրման նպատակով` օպցիոնը:
Ֆորվարդային պայմանագիրը երկու կողմերի միջև կնքված համաձայնություն
է` ապագայում որոշակի ծավալով և սահմանված գնով ապրանքի գնման կամ
վաճառքի վերաբերյալ: Գործարքի բոլոր պայմանները (գին, ժամկետ, ծավալ)
կողմերը սահմանում են` ելնելով իրենց նպատակահարմարությունից: Դրանք ազատ
և կամայական բնույթ ունեն: Ֆորվարդային գործառնությունների ոչ ստանդարտ
պայմաններն էապես սահմանափակում են ֆորվարդային պայմանագրերի ազատ
շրջանառության հնարավորությունը, ինչի արդյունքում նշված գործառնությունները
համարվում են արտաբորսայական12: Ֆորվարդային պայմանագրի հետ կապված`
անհրաժեշտ է հստակ տարանջատել երկու հասկացություն` առաքման գին և
ֆորվարդային գին: Առաքման գինը ֆորվարդային պայմանագրում հաստատագրված
այն գինն է, որով ապրանքը պետք է առաքվի գնորդին: Ֆորվարդային գինը տվյալ
պահին կնքված ֆորվարդային պայմանագրում հաստատագրված առաքման գինն է:
Հետևաբար, պայմանագրի կնքման պահին ֆորվարդային և առաքման գները
համընկնում են: Ի տարբերություն առաքման գնի, ֆորվարդային գինը պայմանագրի
գործողության
ժամկետում
անընդհատ
փոփոխվում
է`
կախված
շուկայի
իրավիճակից և ակտիվի սփոթ գնի վերաբերյալ կատարվող կանխատեսումներից:
Ֆյուչերսային պայմանագիրը երկու կողմերի միջև կնքված համաձայնություն է,
որով կողմերից մեկը պարտավորվում է գնել, իսկ մյուսը` վաճառել որոշակի
ծավալով ապրանք` սահմանված ժամկետում, սահմանված գնով: Ֆյուչերսային
12
Халл Дж. К. Опционы, фьючерсы и другие производные финансовые инструменты (пер. с англ., под
ред. Клюшина Д. А.) Изд. 6-е, 2008, М: ИД Вильямс, c. 107-108.
10
պայմանագրի պայմանները (ժամկետ, ծավալ) ստանդարտ են, ինչի արդյունքում
ֆյուչերսը դասվում է բորսայական գործառնությունների շարքը: Բորսան ակտիվի
յուրաքանչյուր տեսակի համար ինքն է մշակում պայմանագրի ստանդարտ
պայմաններ:
Սա
ֆյուչերսի
ամենաէական
տարբերությունն
է
ֆորվարդային
գործառնություններից: Արդյունքում` ֆյուչերսային պայմանագրերն ունեն բարձր
իրացվելիություն, երկրորդային շուկա: Հետևաբար, ներդրողը վստահ է, որ
ցանկացած պահին կարող է գնել կամ վաճառել ֆյուչերսային պայմանագիրը, իսկ
անհրաժեշտության դեպքում` փակել գրաված դիրքը, իրականացնելով հակադիր`
օֆսեթային գործարք: Ֆյուչերսային պայմանագրի կնքման ժամանակ կողմերը
պարտավոր են բրոքերային ընկերության հաշվին որպես գրավ մուծել որոշակի
գումար, որը կոչվում է սկզբնական մարժա: Իսկ այն հաշիվը, որտեղ մուտքագրվում է
սկզբնական մարժան, կոչվում է մարժային հաշիվ: Եթե տվյալ բրոքերային
ընկերությունը չի հանդիսանում հաշվարկային պալատի անդամ, ապա նա հաշիվ է
բացում պալատի որևէ անդամի մոտ: Հաշվարկային պալատը սահմանում է մարժայի
նվազագույն չափը: Ինչպես և ֆորվարդային գործառնությունների ժամանակ,
ֆյուչերսային գնի բարձրացման դեպքում պայմանագիր գնողը շահում է, իսկ
վաճառողը` վնաս է կրում, և հակառակը: Ֆյուչերսային պայմանագրի կնքման
պահին ամրագրված գինը կոչվում է ֆյուչերսային գին: Ֆյուչերսային պայմանագրի
կնքման պահին պայմանագրում ամրագրված ֆյուչերսային գինը կարող է լինել
ակտիվի սփոթ գնից բարձր կամ ցածր: Ֆյուչերսային պայմանագրի ժամկետի
ավարտին ֆյուչերսային և սփոթ գները պետք է հավասարվեն: Հակառակ դեպքում,
եթե ֆյուչերսային գինը բարձր է սփոթ գնից, ապա անհրաժեշտ է վաճառել
պայմանագիրը և գնել ակտիվ, իսկ եթե ֆյուչերսային գինը ցածր է սփոթ գնից`
անհրաժեշտ է վաճառել ակտիվը և գնել պայմանագիր:
Օպցիոն պայմանագիրը երկու կողմերի միջև կնքվող համաձայնություն է, ըստ
որի` մի կողմը պարտավոր է, իսկ մյուս կողմը` իրավունք ունի ձեռք բերել (առաքել)
որոշակի
ապրանքատեսակ`
Ժամկետային
շուկայում
պայմանագրով
օպցիոն
սահմանված
գործառնությունների
պայմաններով:
իրականացումը
պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ կատարված կանխատեսումների
իրականացման տարբեր հավանականությունները գործարքի մասնակիցների մոտ
11
առաջացնում են տարբեր աստիճանների ռիսկեր: Ստանձնած ռիսկը որոշակիորեն
սահմանափակելու տարբերակներից մեկը օպցիոն գործառնությունն է: Գործարքին
մասնակցում է երկու անձ: Նրանցից մեկը գնում է օպցիոնը, այսինքն` ձեռք է բերում
ընտրելու իրավունք: Մյուս կողմը վաճառում կամ դուրս է գրում օպցիոն, այսինքն`
տրամադրում
է
ընտրելու
իրավունք:
Ընտրության
իրավունք
ձեռք
բերելու
նպատակով առաջին մասնակիցը երկրորդին վճարում է որոշակի գումար`
պարգևավճար:
Հենց
այդ
գումարի
կորստի
հավանականությունն
էլ
այն
առավելագույն ռիսկն է, որը ստանձնում է իրավունք գնող կողմը: Ըստ կատարման
ժամկետի` օպցիոնները լինում են` ամերիկյան, եվրոպական13: Ամերիկյան օպցիոնը
կարող է իրականացվել
պայմանագրի
գործողության
ժամկետի
ընթացքում`
ցանկացած օր: Եվրոպական օպցիոնն իրականացվում է միայն պայմանագրի
ժամկետը
լրանալու
օրը
(օպցիոնների
անվանումները
կապ
չունեն
դրանց
կատարման աշխարհագրական վայրի հետ, որպես կանոն, պայմանագրերի մեծ
մասը կնքվում է ամերիկյան օպցիոնի տարբերակով): Ըստ գործարքի մասնակից
կողմերին իրավունքի տրամադրման` օպցիոնները լինում են.
1. Գնման` քոլ (call) օպցիոն. երբ գործարքի մասնակիցը ձեռք է բերում ակտիվը
գնելու իրավունք: Քոլ օպցիոնը գնորդին իրավունք է տալիս օպցիոնը վաճառողից
պայմանագրում նշված ակտիվը սահմանված պայմաններով ձեռք բերելու կամ
հրաժարվելու
այդ
գնումից:
Գնելով
քոլ
օպցիոն`
ներդրողն
ակնկալում
է
առաջիկայում այդ ակտիվի փոխարժեքի բարձրացում:
2. Վաճառքի` փութ (put) օպցիոն. երբ գործարքի մասնակիցը ձեռք է բերում
ակտիվը վաճառելու իրավունք: Փութ օպցիոնը գնորդին իրավունք է տալիս
սահմանված պայմաններով վաճառելու պայմանագրում նշված ակտիվը վաճառողին
կամ հրաժարվելու այդ վաճառքից: Գնելով փութ օպցիոն` ներդրողն ակնկալում է
ակտիվի փոխարժեքի առաջիկա նվազում:
13
Սահակյան Ռ., Ֆինանսական գործիքներ և մեխանիզմներ, Երևան, 2006թ., էջ 110-111:
12