Transcript Lees hier de analyse van alle reacties die het

Analyse consultatiefase
Onderwijs2032
Reacties op hoofdlijnen advies
December
2015
1
2
Inleiding
Verantwoording, feiten en cijfers
04
08
7
Vakoverstijgend leren,
denken en werken
7.1 Thematische versus
vakgeoriënteerde kennis
3
Algemene indruk
12
inhoudsopgave
52
54
7.2 Vaardigheden en kennis van leraren 55
7.3 Indeling vakoverstijgende domeinen 56
4Persoonsvorming
16
4.1Algemeen
17
8
Voorwaarden voor
4.2 In de praktijk
20
toekomstgericht onderwijs
58
20
8.1 Toezicht en examinering
59
4.2.1 Filosofie
4.2.2
Innovatie
20
8.2 Positie van de leraar
62
4.2.3 Beweging en gezondheid
21
8.3 Lesmethoden en werkvormen
65
4.2.4 Taal en literatuur
22
8.4 Maatwerk en persoonlijke aandacht 66
4.2.5 Omgaan met geld
23
8.5 Doorlopende leerlijnen
8.6 Overige benodigdheden
5
Vaste kern aan basiskennis
en -vaardigheden
5.1 Taalvaardigheid en rekenvaardigheid 25
en voorwaarden
67
68
24
9
De hoofdlijnen van het advies:
5.1.1 Algemeen
25
wat verdient meer aandacht?
70
5.1.2 Engels vanaf groep 1
26
9.1 Inhoudelijk
71
5.1.3 Tweede moderne vreemde taal 30
5.1.4 Overige taal- en
en beweging
71
74
9.1.1 Gezondheid, voeding
rekenvaardigheid
31
33
9.1.3 Duurzaamheid
33
9.1.4 Religieonderwijs
77
78
5.2 Digitale geletterdheid
5.2.1 Algemeen
5.2.2 Programmeren en
9.1.2 Kunst en cultuur
9.2 Rollen, partijen en invalshoeken
76
computational thinking
33
9.2.1 Ouders
78
5.2.3 Mediawijsheid
35
9.2.2 Onderwijstypen
79
37
9.2.3
Lerarenopleidingen
80
38
9.2.4 Omgeving van de school
80
5.3.1 Algemeen
38
9.2.5 Wat, waartoe en hoe
81
38
9.2.6 Vernieuwing
82
41
9.2.7 Reikwijdte
82
9.2.8 Onderbouwing
83
5.2.4 Typen versus schrijven
5.3 Burgerschap
5.3.2 Burgerschap in de praktijk
5.3.3 Wereldburgerschap
5.4 Kennis van de wereld:
meer van minder
41
5.4.1 Algemeen
41
42
5.4.2 Kennis en informatie
10 Dialoog: terugblik en vervolg84
11 Over dit onderzoek
6
Verdieping en verbreding
48
6.1 Motivatie
49
Bijlage I:
6.2 Praktijk
50
Overzicht bronnen consultatiefase
88
90
Deze rapportage is opgesteld door een onderzoeksteam van EMMA - Experts in Media en Maatschappij.
02
03
1
In februari 2015 ging het Platform Onderwijs2032 van start, in het leven geroepen door
staatssecretaris Sander Dekker (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) om een kabinetsadvies te
schrijven over de inhoud van toekomstgericht onderwijs. Het Platform, onder leiding van Paul
Schnabel, baseert zich voor dat advies op een maatschappelijke dialoog, voorbeelden uit het
buitenland en wetenschappelijke inzichten.
Op 1 oktober 2015 presenteerde het Platform de hoofdlijnen van zijn advies, met het
uitdrukkelijke verzoek aan eenieder om hierop feedback te geven. Waarmee is men het eens of
INLEIDING
oneens, hoe kunnen bepaalde onderdelen uit de hoofdlijnen van het advies concreet worden
ingevuld, missen er onderdelen? Vragen als deze markeerden de ‘consultatiefase’ die na 1 oktober
van start ging en die tot begin december duurde.
In deze periode voerden de Platformleden,
onderwijs is samenhangend en begeleidt leerlingen
net als in de dialoogfase, gesprekken over de
in hun ontwikkeling tot vaardige, waardige én
hoofdlijnen van het advies met leraren, leerlingen,
aardige volwassenen die zelfstandig en zelfbewust
schoolleiders, ouders, bestuurders, werkgevers
zijn. Scholen krijgen in het voorstel ruimte en
en culturele en maatschappelijke organisaties
flexibiliteit om hun onderwijsaanbod in te richten
die het Nederlandse onderwijs een warm hart
op een manier die past bij hun leerlingen, hun
toedragen. Ook verspreidde het Platform gerichte
onderwijsvisie en locatie.
vragen via gesprekskaarten en de website
onsonderwijs2032.nl. Tot slot ontvingen de
Samenvattend stelt het Platform in de
Platformleden tegen de tweehonderd inhoudelijke
hoofdlijnen van het advies onderwijs voor waarin
reacties per mail of post. Daaronder vallen ook
onderstaande onderdelen terugkeren.1 De
goede voorbeelden van hoe de voorstellen nu
onderdelen hebben betrekking op het primair en
al in de praktijk worden gebracht. De resultaten
voortgezet onderwijs, zowel speciaal als regulier
van de consultatiefase worden meegenomen
onderwijs en van praktijkonderwijs tot vwo.
in het opstellen van het uiteindelijke advies,
dat in januari 2016 aan staatssecretaris Dekker
wordt gepresenteerd. Het Platform vroeg een
- Persoonsvorming is in toekomstgericht
onderwijs van groot belang.
onderzoeksteam van EMMA - Experts in Media en
Het Platform beschouwt de school als oefenplaats
Maatschappij de resultaten te analyseren. In deze
om persoonlijke kwaliteiten te ontwikkelen.
rapportage doet het team daarvan verslag.
Leerlingen worden gestimuleerd een nieuwsgierige
en creatieve houding in te nemen en leren
Hoofdlijnen advies: een voorstel
ondernemend en flexibel te zijn. Beweging en
expressie zijn daarbij van belang, ook omdat
Op 1 oktober 2015 presenteerde het Platform
dit bijdraagt aan groepsvorming en omdat
Onderwijs2032 de hoofdlijnen van zijn advies,
leerlingen er hun eigen fysieke mogelijkheden
een voorstel voor toekomstgericht onderwijs. Dat
mee leren kennen. Bovendien stimuleert fysieke
1
Het gaat in deze rapportage met nadruk om onderdelen die terugkeren in de hoofdlijnen van het advies die het Platform
Onderwijs2032 op 1 oktober 2015 presenteerde. Die hoofdlijnen zijn te vinden op onsonderwijs2032.nl. Omdat het eindadvies
dat in januari 2016 aan de staatssecretaris wordt gepresenteerd mede gebaseerd is op input die het Platform in de consultatiefase na 1 oktober heeft ontvangen, verschilt dit eindadvies op bepaalde onderdelen mogelijk van de hoofdlijnen.
04
05
activiteit de gezondheid. Het Platform stelt voor
terugkeren. Scholen en leraren krijgen in de ogen
persoonsvorming in het gehele onderwijsaanbod
van het Platform meer flexibiliteit om keuzes te
vorm te geven.
maken die passen bij hun profiel en visie. Het is
belangrijk dat ze hiervoor verantwoordelijkheid
- Leerlingen leren een vaste kern aan
basiskennis en -vaardigheden.
nemen. Op dit moment wordt hun vrije ruimte
nog (te)veel bepaald door de druk van toezicht en
Die kern hebben ze nodig om de wereld om
examinering. Het Platform hecht daarom waarde
hen heen te begrijpen en mede vorm te geven.
aan een andere balans tussen centrale examens
Tot de vaste kern behoren: taalvaardigheid
en schoolexamens. Sommige vaardigheden zijn
en rekenvaardigheid, digitale geletterdheid,
immers niet meetbaar, maar wel merkbaar. Tot
burgerschap en kennis van de wereld in drie
slot spelen leraren in de voorgestelde hoofdlijnen
domeinen (natuur & technologie, mens &
een stevige rol bij de uitwerking. Zij krijgen meer
maatschappij, taal & cultuur).
regie over de onderwijsinhoud en geven daar met
hun lerarenteam vorm aan.
- Leerlingen verdiepen of verbreden die
kennis en vaardigheden op basis van eigen
mogelijkheden en interesses.
Leeswijzer
Doordat de vaste kern aan basiskennis en
De structuur van deze rapportage volgt de lijn
-vaardigheden goed wordt afgebakend, ontstaat
van de hoofdlijnen van het advies, aangezien alle
ruimte deze te verdiepen en verbreden. Daarbij
bijdragen direct zijn te koppelen aan hetgeen in
vormen de vragen, nieuwsgierigheid, interesses
de hoofdlijnen staat. Dat is ook niet verwonderlijk:
en mogelijkheden van leerlingen een belangrijke
het Platform heeft mensen actief opgeroepen te
leidraad. Zij kunnen bijvoorbeeld kiezen uit
reageren op zijn voorstel. De hoofdstukken 4 tot en
specialisaties als beroepsgerichte vakken, moderne
met 7 bevatten daarom reacties op de inhoudelijke
vreemde talen of informatica. Ook is het belangrijk
kern van die hierboven zijn beschreven: (4)
dat scholen structureler met andere partijen
persoonsvorming, (5) een vaste kern aan
samenwerken, bijvoorbeeld met maatschappelijke
basiskennis en -vaardigheden, (6) verdieping en
en culturele instellingen, het bedrijfsleven en
verbreding en (7) vakoverstijgend leren, denken
sportclubs.
en werken. Hoofdstuk 8 bevat reacties die niet
zozeer de inhoudelijke kern raken, maar die
- Leerlingen leren, denken en werken
vakoverstijgend.
veel meer gaan over de (rand)voorwaarden
voor toekomstgericht onderwijs: toezicht en
Wat het Platform betreft, staat de klassieke
examinering, benodigdheden om onderwijs te
indeling in vakken in toekomstgericht
veranderen (zoals een andere positie van de
onderwijs niet meer centraal. Eerder moeten
leraar en maatwerk) en doorlopende leerlijnen.
maatschappelijke thema’s en de ontwikkeling en
In hoofdstuk 9 beschrijven we welke onderdelen
vragen van leerlingen het vertrekpunt vormen, aan
in de hoofdlijnen van het advies meer aandacht
de hand van drie domeinen: natuur & technologie,
zouden verdienen, zowel op inhoudelijk vlak
mens & maatschappij en taal & cultuur. Die
(thema’s en disciplines die gemist worden) als op
domeinen zullen bestaan uit vraagstukken
meer procesmatig niveau (bijvoorbeeld partijen die
waarin kennis en vaardigheden uit verschillende
te weinig gehoord zouden zijn en invalshoeken).
vakdisciplines samenkomen.
Hoofdstuk 10, tot slot, gaat over de dialoog en het
vervolg van Onderwijs2032: over het voortzetten
Naast dit inhoudelijke deel - het zwaartepunt van
van het gesprek.
de hoofdlijnen van het advies - bevat het nog korte
paragrafen waarin het eigenaarschap van scholen,
toezicht en examinering en de rol van de leraar
06
07
2
VERANTWOORDING,
Feiten en cijfers
Op 1 oktober 2015 heeft het Platform
Alle bijeenkomsten zijn op de website van Ons
Onderwijs2032 zijn voorlopige advies op hoofdlijnen
Onderwijs2032 weergegeven in een tijdlijn, zie
gepresenteerd en iedereen uitgenodigd zijn of
hiervoor www.onsonderwijs.nl/tijdlijn.
haar reacties en/of aanvullingen hierop toe te
sturen. Mede op basis van deze reacties hebben
Naast alle inbreng uit bijeenkomsten hebben - net
de Platformleden getoetst of de hoofdlijnen
als in de dialoogfase van Onderwijs2032 - veel
herkend worden als belangrijk voor het toekomstig
mensen zich uitgesproken over de hoofdlijnen van
onderwijs. Deze rapportage doet verslag van de
het advies via (social) media en op de dialoogsite.
reacties die het Platform Onderwijs2032 in de
Ook zijn ruim tweehonderd inhoudelijke bijdragen
periode van 1 oktober tot begin december 2015
aan het Platform verstuurd per mail of post.
heeft ontvangen op de hoofdlijnen van het advies.
Hieronder staat een overzicht van het aantal
bijdragen per bron. Zoals onderstaande tabel laat
In deze periode hebben uiteenlopende
zien, zijn verreweg de meeste berichten verstuurd
bijeenkomsten plaatsgevonden waarin de
via Twitter. Inhoudelijk ligt het zwaartepunt van
hoofdlijnen van het advies zijn besproken, zo
deze rapportage echter niet bij dit medium, maar bij
hebben Platformleden een toer georganiseerd langs
de overige bronnen (zie de bijlage van dit rapport),
scholen in het primair en voortgezet onderwijs.
die meer ruimte bieden voor diepgang. Dat wil niet
Het Platform bezocht o.a. de middelbare school
zeggen dat we geen gebruik hebben gemaakt van
’t Ravelijn (MAVO en voorbereidend MBO) in
Twitter: alle verwijzingen (hyperlinks) die in tweets
Steenbergen, openbare basisschool De Vlashof
zijn opgenomen, zijn meegenomen in de analyse
in Tilburg en middelbare school De Optimist in
(deze verwijzingen bevatten in de regel aanzienlijk
Emmeloord (speciaal onderwijs). Op deze scholen
meer diepgang). Daarnaast kan het medium een
spraken zij met leraren, schoolleiders, leerlingen
indicatie geven van de mate waarin een opvatting al
en ouders. Ook vonden er gesprekken plaats en
dan niet breed wordt gedeeld.
congressen, bijvoorbeeld het Lerarencongres.
Type bron
Aantal bijdragen
(1/10 - 1/12) )*
Tweets5.505
Artikelen nieuwssites en gedrukte media
117
Ingezonden stukken (digitaal en per post)
191
Bijdragen op Facebook
155
Bijdragen op de dialoogsite
63
Blogs en andere online bijdragen
32
Verslagen bijeenkomsten en gesprekken
46
* In de periode waarin de hoofdlijnen van het advies zijn getoetst, heeft het Platform input ontvangen van
onder anderen leraren, bestuurders, schoolleiders, wetenschappers, leerlingen, ouders, het bedrijfsleven en
vertegenwoordigers van maatschappelijke en culturele organisaties.
08
09
Methode
advies zijn getoetst, is het vervolg op de brain-
Zoals in de leeswijzer in de inleiding is toegelicht,
storm- en dialoogfase van Onderwijs2032. In
volgt deze rapportage de structuur van de hoofd-
november 2014 lanceerde staatssecretaris
lijnen van het advies. We hebben alle (onderdelen
Sander Dekker een nationale brainstorm over het
van) bijdragen geclusterd per onderdeel. In deze
primair en voortgezet onderwijs van de toekomst.
rapportage beschrijft ieder hoofdstuk de reacties
De uitkomsten van die brainstormfase, die
op een bepaald onderdeel. Omdat we voor dit
binnengekomen zijn in de periode van medio
onderzoek gebruik hebben gemaakt van meer
november 2014 tot medio januari 2015 zijn inzichte-
dan zesduizend bronnen, hebben we niet bij ieder
lijk gemaakt op emmaonderzoekt.nl/onderwijs2032.
onderdeel in de tekst kunnen verwijzen naar alle
Deze uitkomsten vormden de basis van de op de
relevante bronnen. Wel hebben we steeds verwezen
brainstorm volgende maatschappelijke dialoog.
naar een aantal bronnen. Een overzicht van alle
In deze dialoogfase, van medio februari tot 1 juli
blogs, artikelen, ingestuurde bijdragen (digitaal en
2015, heeft het Platform Onderwijs2032 inbreng
per post) en verslagen van bijeenkomsten en ge-
verzameld om mede op basis hiervan de hoofd-
sprekken die we voor deze analyse hebben gebruikt,
lijnen van het advies op te stellen. De opbrengsten
is opgenomen als bijlage bij deze rapportage.
van de dialoogfase zijn opgenomen in het
document Analyse Onderwijs2032, te downloaden
Opbrengsten brainstorm- en dialoogfase
De consultatiefase waarvan deze rapportage
via de website www.onsonderwijs2032.nl.
U vindt op deze website ook meer informatie over
het proces.
verslag doet en waarin de hoofdlijnen van het
10
11
3
Algemene indruk
Het Platform Onderwijs2032 heeft een grote
Persoonsvorming
hoeveelheid reacties ontvangen, zowel online
Het Platform beschouwt persoonsvorming in
als offline. De hoofdlijnen van het advies krijgen
de hoofdlijnen van het advies als belangrijk
in diverse reacties veel steun. In veel van de
onderdeel van toekomstgericht onderwijs.
bijdragen lezen we dat de voorstellen in algemene
Persoonsvorming zou invulling moeten krijgen
zin worden herkend en positief worden ontvangen.
door heel het curriculum heen. Dat voorstel oogst
Bij specifieke onderdelen plaatsen mensen
veel bijval; het gros van de reacties is positief
kanttekeningen, aandachtspunten, aanbevelingen
over de aandacht voor persoonsvorming in het
en er worden goede voorbeelden aangedragen
onderwijs. Zo draagt dit bij aan zelfkennis en
van hoe de voorstellen nu al worden toegepast.
begrip voor anderen, het tot bloei laten komen en
Die reacties bieden aanknopingspunten om de
inzetten van talenten en de invloed op de eigen
hoofdlijnen van het advies te concretiseren en
toekomst. Een kritische vraag die gesteld wordt op
uit te werken tot een definitief advies.
de dialoogsite is of persoonlijke ontwikkeling wel
een (primaire) taak is van de school. Ook geven
Er is veel steun voor het belang van
sommige mensen aan dat de hoofdlijnen van het
persoonsvorming van leerlingen en ook voor
advies de indruk wekken dat voor persoonsvorming
de houvast en de ruimte die leraren en scholen
momenteel geen aandacht is in het onderwijs,
krijgen door een beperkte vaste basis van het
terwijl dat - vooral in het primair onderwijs - wel
curriculum concreet te beschrijven. Ook het
degelijk het geval is. Een vraag die naar voren komt,
belang van burgerschap, digitale vaardigheden
is: moet de school aansluiten bij de interesses
en vakoverstijgend werken wordt onderschreven.
en voorkeuren van leerlingen of hen juist in
De meeste reacties die het Platform heeft
aanraking brengen met datgene waarnaar ze uit
ontvangen gaan over Engels op jonge leeftijd
eigen interesse niet op zoek gaan? Thema’s die
en over (feiten)kennis in het onderwijs. Uit
door meerdere mensen worden aangedragen als
de reacties blijkt dat een aantal punten uit de
invulling van persoonlijke ontwikkeling, zijn filosofie,
hoofdlijnen van het advies meer toelichting
innovatie, beweging en gezondheid, taal
verdient, in sommige bijdragen zien we dat de
en literatuur en omgaan met geld.
hoofdlijnen op verschillende manieren worden
geïnterpreteerd. Zo leeft bijvoorbeeld het idee
dat alle kleuters tweetalig zouden moeten worden:
12
Vaste kern aan basiskennis en vaardigheden
Nederlands- en Engelstalig. Ook de passage
In de hoofdlijnen van het advies wordt een
‘meer van minder’ in de hoofdlijnen van het
vaste kern aan basiskennis en vaardigheden
advies wordt door sommigen anders opgevat.
voorgesteld. Tot deze vaste basis behoren
Het Platform zou hiermee adviseren om
taal- en rekenvaardigheden (waaronder
feitenkennis in het onderwijs geheel te schrappen.
Nederlands, Engels en wiskunde), digitale
In het kader daarvan ontstaat een discussie over
vaardigheden, burgerschap en essentiële
de termen ‘informatie’ en ‘kennis’. Een ander
kennis van de wereld (natuur & technologie,
voorbeeld is dat de hoofdlijnen van het advies
mens & maatschappij, taal & cultuur). In het
doen denken dat vernieuwingen in het onderwijs
algemeen is er een breed draagvlak zichtbaar
pas toegepast kunnen worden in 2032. Tot slot
voor het opnemen van deze kennis en
blijkt uit sommige bijdragen dat mensen denken
vaardigheden in de kern. Er is waardering voor
dat er geen ‘losse vakken’ meer zouden mogen
het feit dat er een vaste kern wordt omschreven;
bestaan naast het werken in domeinen. In
dit biedt houvast. Wel hebben verschillende
onderstaande alinea’s vatten we de belangrijkste
mensen aanvullingen gestuurd. Ook worden
reacties per onderwerp samen.
enkele kritische kanttekeningen geplaatst.
13
- Taal- en rekenvaardigheden
-Burgerschap
interdisciplinair aanbieden van onderwijs zou
wordt aangestipt, is de aansluiting van het primair
Wat betreft de taal- en rekenvaardigheden
Het belang van burgerschap wordt breed
het leerproces van leerlingen stimuleren en
en voortgezet onderwijs op het vervolgonderwijs.
roept vooral het voorstel voor Engels vanaf
onderschreven. Wel verschillen de meningen
motiveren. Wel is een belangrijk aandachtspunt
Uit veel reacties blijkt dat in het eindadvies
groep 1 veel reacties op, zowel positief als
over de invulling hiervan. Hiervoor worden
hierbij het vinden van een balans tussen
meer aandacht moet worden besteed aan deze
negatief. In veel reacties wordt het belang van
diverse ideeën aangedragen, zoals het gebruiken
thematische, meer interdisciplinaire kennis
doorlopende leerlijnen.
Engels onderschreven, maar sommige critici
van de school als democratische oefenplaats,
enerzijds, en de waarde van diepgaande,
vinden de argumentatie voor Engels in de
het opdoen van interculturele competenties,
vakgeoriënteerde kennis anderzijds. Ook heeft
kleuterklas te mager. Niet alleen economische
wereldburgerschap, mensenrechteneducatie en de
vakoverstijgend onderwijs consequenties voor
argumenten zouden een rol spelen, maar
geesteswetenschappen (waaronder filosofie).
(de rol van) de leraar. Verschillende mensen
bijvoorbeeld ook geesteswetenschappelijke.
Wat in het advies meer aandacht zou
moeten krijgen
spreken zich bezorgd uit over het feit dat
Naast reacties op de voorgestelde onderdelen van
Anderen veronderstellen een tegenstelling tussen
- Kennis van de wereld
lerarenopleidingen op deze nieuwe rol nog niet
de hoofdlijnen van het advies zijn er ook bijdragen
spelen en het (formeel) leren van bijvoorbeeld
Tot slot heeft het Platform, zoals hierboven al
zijn ingericht. Ook zijn ze bang dat (diepgaande)
binnengekomen die juist gaan over wat in het
Engels: laat kinderen kind zijn. Engels in groep 1
aangegeven, veel bezorgde reacties ontvangen over
vakkennis op termijn verdwijnt. Ondanks
advies meer aandacht zou moeten krijgen. Het
zou bovendien te belastend zijn voor leerlingen
het gedeelte dat gaat over kennis van de wereld. De
kanttekeningen als deze, worden ook concrete
gaat zowel om ontbrekende disciplines als om
met een andere moedertaal dan het Nederlands.
reacties gaan met name over het belang van (feiten)
voorstellen gedaan voor vakoverstijgende
rollen, partijen en invalshoeken die gemist worden.
De angst leeft dat (allochtone) leerlingen die al
kennis in het curriculum. De hoofdlijnen van het
domeinen of type vaardigheden waaraan het
Veel genoemd worden gezondheid, voeding en
vanaf groep 1 Engels krijgen minder vaardig zullen
advies lijken de indruk te hebben gewekt dat kennis
toekomstige onderwijs meer aandacht zou
beweging. Daarnaast wordt gepleit voor een
worden in de Nederlandse taal. Tot slot pleit een
geheel uit het curriculum kan worden geschrapt en
mogen besteden, zoals bewegen en gezondheid
bredere benadering van kunst en cultuur, meer
aantal mensen voor meertaligheid in plaats van
dat kennis gelijk staat aan informatie. Veel mensen
en kunst en cultuur.
aandacht voor duurzaamheid en de opname van
tweetaligheid: in plaats van alleen het Engels zouden
wijzen erop dat leerlingen een kennisbasis nodig
ook andere moderne vreemde talen verplicht
hebben om zich nieuwe kennis eigen te kunnen
moeten worden gesteld, zoals Frans en Duits.
maken en verbanden te kunnen leggen. Ook geldt
religieonderwijs in het definitieve advies. Een ander
Voorwaarden voor toekomstgericht onderwijs
veel genoemd punt is de ouderbetrokkenheid:
welke rol spelen ouders in de driehoek leraar-
dat leerlingen zich niet kunnen interesseren voor
In verschillende bijdragen wordt aandacht
leerling-ouder? En hoe kan de school haar omgeving
- Digitale geletterdheid
iets wat ze niet weten. Wat dat betreft draagt
gevraagd voor voorwaarden om de voorstellen
het beste benutten? Er wordt aangekaart dat de
Op de voorgestelde aandacht voor digitale
het aanleren van feitenkennis ook bij aan de
van het Platform in de praktijk te kunnen
hoofdlijnen van het advies slechts betrekking
geletterdheid in het onderwijs ontvangt het
emanciperende functie van de school: het bieden
brengen, de voorwaarden voor toekomstgericht
zouden hebben op algemeen vormend onderwijs.
Platform veel positieve reacties. Een groot
van een gelijke (kennis)basis voor iedere leerling.
onderwijs. Die zijn van velerlei aard. Zo zijn er
Onderdelen van het vmbo, mbo en speciaal
deel van de bijdragen gaat over programmeren
aanpassingen nodig in de wijze van examinering.
onderwijs zouden worden gemist. Tot slot is
en computational thinking: de (logische en
Er zijn nieuwe vormen van toetsing nodig om ook
er aandacht voor het ‘hoe’ en ‘waartoe’ van het
analytische) denkwijze die ten grondslag ligt
Verdieping en verbreding
‘merkbare’ kwaliteiten (zoals persoonsvorming)
onderwijs, de reikwijdte en onderbouwing van de
aan het kunnen omgaan met nieuwe
Minder reacties komen binnen over de verdieping
inzichtelijk te kunnen maken. Mogelijk verandert
hoofdlijnen van het advies.
technologieën en programmeren. Dat inzicht
en verbreding die het Platform in de hoofdlijnen van
daardoor de rol van de leraar, volgens veel mensen
in hoe technologie werkt, zou belangrijker
het advies voorstelt. De bijdragen die binnenkomen,
een tweede voorwaarde voor toekomstgericht
zijn dan programmeerles op zichzelf, omdat
onderschrijven het belang van dit voorstel. Jongeren
onderwijs: de leraar zou meer invloed moeten
programmeertalen continu veranderen.
zelf geven aan dat verdieping en verbreding een
hebben op de inrichting van het curriculum. Dat
Naast de inhoudelijke bijdragen hebben ook veel
Onderdeel van digitale vaardigheden is, in de
belangrijke stimulans vormen voor de motivatie
vraagt om professionalisering en veranderingen in
mensen gereageerd op de dialoog en het vervolg
ogen van het Platform, mediawijsheid. Ook
van leerlingen. Anderen geven aan dat verdieping
de lerarenopleiding. Ook zijn voor toekomstgericht
van Onderwijs2032. Over het algemeen wordt veel
daarop wordt positief gereageerd. Sommige
en verbreding vragen om maatwerk. Ook moet
onderwijs innovatieve werkvormen en nieuwe
waardering uitgesproken over het gesprek dat tot
bijdragen breiden het bereik van mediawijsheid
duidelijk worden vastgelegd welke stof tot de
lesmethoden van groot belang, net als maatwerk
stand is gekomen. De hoop leeft dat deze dialoog in
uit: ze zou ook betrekking hebben op bijvoor-
verplichte kern behoort en wat in het vrije deel
en persoonlijke aandacht. Een ander punt dat
de ontwerpfase wordt voortgezet. beeld het ontwikkelen van een online identiteit
thuishoort.
De dialoog en het vervolg
(persoonsvorming) en het leren mede vormgeven
aan de werkelijkheid (burgerschap). Tot slot pleit
een aantal mensen voor het behoud van zelf
Vakoverstijgend leren, denken en werken
leren schrijven in het onderwijs, hoewel typen in
Er zijn veel positieve reacties ontvangen over
een digitale wereld steeds belangrijker wordt.
vakoverstijgend leren, denken en werken. Het
14
15
4
Persoonsvorming
Het Platform Onderwijs2032 beschouwt de school
bijvoorbeeld van het LAKS, de Lerarenadviesraad
als oefenplaats om persoonlijke kwaliteiten te
van de Onderwijscoöperatie, schoolbestuurders op
ontwikkelen - in het verlengde van wat leerlingen
bijeenkomsten van de sectorraden en de ouders
thuis en buiten school leren. Persoonsvorming is
met wie het Platform Onderwijs2032 sprak op OBS
daarom een belangrijke pijler van toekomstgericht
Pantarijn.2 In onderstaande paragrafen worden
onderwijs. Leerlingen leren op school te ontdekken
aanvullingen en kritische reacties besproken die het
wie ze zijn, wat ze belangrijk vinden en hoe ze
Platform heeft ontvangen. Die gaan onder andere
zich tot anderen verhouden. Ze ontdekken wat ze
over de rol van de school in persoonsvorming, over
nodig hebben om goed voor zichzelf en anderen te
specifieke onderdelen ervan en manieren om tot
kunnen zorgen.
persoonlijke ontwikkeling te komen, bijvoorbeeld
via filosofie en bewegingsonderwijs.
Het voorstel van het Platform om persoonsvorming
te beschouwen als belangrijk onderdeel van
-Algemeen
toekomstgericht onderwijs, krijgt veel bijval.
Sommige bijdragen gaan niet zozeer over de
Zo wordt genoemd hoe belangrijk het is dat
inhoudelijke invulling van persoonsvorming op
leerlingen ontdekken wie ze zijn, wat ze belangrijk
school, maar zijn algemener van aard. Ze gaan
vinden, hoe ze hun talenten kunnen ontplooien
bijvoorbeeld over wie verantwoordelijk is voor
en hoe ze hun sterke kanten kunnen inzetten.
persoonlijke ontwikkeling en over hoe vernieuwend
Niet alleen zou persoonsvorming bijdragen aan
het is om hieraan op school aandacht te besteden.
zelfkennis, maar ook aan het begrijpen van de
ander en de omgang met anderen. In verschillende
- In de praktijk
bijdragen wordt benoemd dat aandacht voor
Andere reacties gaan over specifieke onderdelen
persoonlijke ontwikkeling leerlingen helpt om
van persoonsvorming en over manieren om tot die
invloed uit te oefenen op hun eigen leerproces
ontwikkeling te komen, bijvoorbeeld via filosofie en
en op hun toekomst. Positieve reacties komen
bewegingsonderwijs.
4.1Algemeen
De visie van het Platform is dat een belangrijke
ontwikkeling ook het belang van nieuwsgierigheid
rol voor persoonsvorming is weggelegd voor de
en creativiteit wordt gekoppeld, spreekt Marjelle
school, als oefenplaats voor persoonlijke kwalitei-
van Hoorn (VSC netwerk van wetenschapsmusea
ten. Guus Geisen maakt in zijn bijdrage onderscheid
en science centra), Hanno van Keulen (Windesheim
tussen persoonlijke ontwikkeling (als mens) en
Flevoland) en Yuri Matteman (Naturalis Biodiversity
sociale ontwikkeling (als professional). Die sociale
Center) aan. Ze adviseren om aanvullend de term
ontwikkeling zou nog in de hoofdlijnen van
‘wetenschapswijsheid’ in het uiteindelijke advies op
het advies ontbreken.3 Dat aan persoonlijke
te nemen.
2
Jelmer Hoogland namens Landelijk Actie Komitee Scholieren (LAKS) (3 november 2015): Feedback OW2032 rapport; Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015; Oudergesprek op OBS Pantarijn, 1 oktober 2015.
3
16
Guus Geisen (20 november 2015): Reactie op hoofdlijn advies.
17
De houdingsaspecten en vaardigheden die hierbij
VSO-discussietafels (voortgezet speciaal onderwijs)
passen worden heel goed samengevat met de term
sluiten zich aan bij het belang van persoonsvorming.
AnoukH nuanceert deze visie:
De reactie van Femke Krijger op de hoofdlijnen van
het advies ligt in het verlengde hiervan. Zij raadt
‘Wetenschapswijsheid’. De definitie is als volgt: ‘We-
Ze geven aan dat persoonlijke ontwikkeling voorop
Ik ben het met je eens dat opvoeding bij de ouders
tenschapswijsheid is het vermogen om - gevoed door
moet staan in het onderwijs aan leerlingen met
thuis hoort, maar in mijn optiek gaat dat vooral
onderwijsinstellingen en methodes die al ver zijn
nieuwsgierigheid - vragen te kunnen stellen over de
speciale onderwijsbehoeften. Juist voor deze leerlin-
over waarden en normen. Ik bedoel met persoon-
met het inbedden van persoonsvorming op school,
wereld om je heen, antwoorden te kunnen zoeken en
gen is kijken naar mogelijkheden in plaats van naar
lijke ontwikkeling kinderen spelenderwijs kennis laten
zoals de methode Haanstra, het montessorion-
deze op waarde te kunnen schatten.
beperkingen van groot belang. [...] Het is van groot
maken met hun eigen handleiding. Waarom doen ze
derwijs, Rudolf Steiners vrijescholen en de ideeën
belang dat er aandacht blijft voor speciale leerlingen
wat ze doen? Waarom denken ze wat ze denken? Wat
van professor Bladergroen over onder andere het
en dat de deskundigheid geborgd wordt.
maakt sommige dingen/mensen irritant? Of juist leuk?
belang van fysiek leren.16 Kätie Weiss schrijft op de
4
De vereniging van vrijescholen schrijft dat persoons-
8
vorming van leerlingen het centrale uitgangspunt
aan de (praktijk)kennis en ervaring te benutten van
Wat zijn je sterke kanten en hoe kan je die het beste
dialoogsite dat persoonlijke ontwikkeling op school
moet zijn voor de invulling van onderwijs. Dat kan
Op de dialoogsite en daarbuiten ontstaat een dis-
inzetten? Daar kan je allerlei leuke, speelse oefeningen
kan worden aangeboden door alle vakken heen,
bijvoorbeeld door aandacht te besteden aan mind-
cussie over de vraag in hoeverre persoonsvorming
voor inzetten zonder dat het ook maar een moment
dus niet als apart vak. Het is voor deze ontwikkeling
fulness, zegt mindfulnesstrainer Eric Oostdijk in twee
een (primaire) taak van de school is. Erik Bettink,
‘zweverig’ wordt!
belangrijk dat leerlingen samenwerken in groepjes
ingezonden bijdragen aan het Platform. Hij verwijst
Evert Besselsen en Anja Top van de reformatori-
naar een rapport van de Britse Mindfulness All-Party
sche Ds. J. Fraanjeschool in Barneveld geven aan
In een bijdrage aan het Platform noemt Ben
hen af en toe vanuit helikopterperspectief bevraagt
Parliamentary Group, dat ingaat op de toepassing
dat onderwijs en opvoeding hand in hand gaan,
Wilbrink aandacht voor persoonsvorming in
over wat ze gedaan en ervaren hebben. Van de lera-
van mindfulness in het onderwijs, de gezondheids-
maar dat de primaire taak van de school ligt in het
het onderwijs in ieder geval ‘onderwijs-kwak-
ren vraagt dat reflectievermogen op eigen handelin-
zorg, de werkplek en het strafrecht. De auteurs van
overdragen van kennis.9 Ook op de dialoogsite gaan
zalverij’, afkomstig vanuit de ‘pseudo-wetenschap’.
gen en ervaringen.17
het rapport zijn zich ervan bewust dat het onder-
vliegers op voor deze zienswijze. Dit [persoonlijke
Hij vindt persoonsvorming in het onderwijs een
zoek naar mindfulness nog niet ‘af’ is en dat er nog
ontwikkeling] is ten eerste een taak van de ouders
brug te ver vanwege privacyschending. Het kan
Onderwijspedagoog Gert Biesta, tot slot, benoemt in
veel duidelijkheid gecreëerd moet worden over wat
en daarnaast is persoonlijke ontwikkeling ook iets
niet zo zijn dat je daarvoor je persoonlijkheid bij de
een artikel in Trouw dat het Platform Onderwijs2032,
mindfulness voor effect kan hebben in verschillende
dat perfect past bij bijvoorbeeld een voetbalclub,
voordeur inlevert.13
door het centraal stellen van persoonsvorming,
settings en voor ver-schillende populaties, maar dat
vindt MMHOF. Pieter is het met hem eens:
5
12
(zoals in de coöperatieve leervorm) en dat de leraar
kiest voor onderwijs als ontwikkelingsproject. Biesta
10
Aandacht voor persoonsvorming is nu al vrij
vraagt aandacht voor een alternatief: onderwijs als
tiestrategieën is om de last van mentale gezond-
Persoonlijke ontwikkeling valt onder het domein opvoe-
gebruikelijk in het primair onderwijs (PO), komt
vormingsproject.
heidsproblemen te verminderen.6
ding en het domein van de eigen persoon, het laat zich
naar voren tijdens het Lerarencongres. PO-leraren
het alsnog een van de meest veelbelovende preven-
niet onderwijzen. Hoe kan met iemand nou leren zijn
begrijpen het vernieuwende aan persoonsvorming
Daarbij gaat het niet om de vraag hoe we alle
De Nationale Denktank 2015 schrijft dat in onze
persoon te ontwikkelen? [...] Persoonlijke ontwikkeling
minder goed dan leraren in het voortgezet
talenten van het kind tot bloei laten komen, maar om
maatschappij persoonsvorming en samenleven
[...] gaat vanzelf, via alle zaken die iemand mee kan
onderwijs (VO), waar persoonlijke ontwikkeling
de lastigere vraag welke talenten goed leven en goed
steeds belangrijker worden. Door de cognitieve
maken in het leven. Via opvoeding, via kennis-onder-
met name aan bod komt tijdens mentorles en
samenleven mogelijk maken. Zodra we inzien dat
ontwikkeling van kinderen te verbinden met
wijs, de voetbalclub, maar niet als directe doelstelling
loopbaanontwikkeling.
persoonsvorming en samenleven, worden leer-
voor scholen. Daarmee berooft men het onderwijs van
ook ter sprake tijdens de miniconferentie van
het onderwijs juist gaat om het kritisch bevragen van
opbrengsten verhoogd. Ook deelnemers aan de
kostbare tijd voor het onderwijzen.
de PO-raad en VO-raad. Vanuit het PO werd daar
talenten. Niet het begeleiden van ontwikkeling, maar
aangeraden de suggestie te vermijden dat per-
het vormen van wat zich ontwikkelt, zodat volwassen
soonsvorming nu ontbreekt in het onderwijs.
in-de-wereld-zijn mogelijk wordt.
7
11
14
Deze constatering kwam
criminaliteit ook een talent is, wordt duidelijk dat het in
Het zou niet zozeer gaan om méér aandacht
4
voor persoonsvorming, maar om erkenning van
Waar het Platform persoonsvorming aan maatwerk
Marjelle van Hoorn (VSC netwerk van wetenschapsmusea en science centra), Hanno van Keulen (Windesheim Flevoland) en Yuri
en waardering voor wat er allemaal al aan
koppelt, beoogt de school als vormingsproject vol-
Matteman (Naturalis Biodiversity Center) (30 oktober 2015): Aanbevelingen hoofdlijn advies: een voorstel Platform Onderwijs2032.
persoonsvorming wordt gedaan.
gens Biesta juist het tegenovergestelde: een plaats
5
Vereniging van vrijescholen (27 november 2015): Visie op Onderwijs2032.
6
Mindfulness All-Party Parliamentary Group (oktober 2015): Mindful Nation UK.
7
De Nationale Denktank 2015 (december 2015): Tien oplossingen voor het leren van de toekomst. Eindrapport 2015 De Nationale
15
Denktank.
8
9
SLO (24 november 2015): Rapportage van de discussietafels voortgezet speciaal onderwijs (VSO) 2032 met leraren, schoolleiders en
12
AnoukH op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
bestuurders op 2, 8, 9 en 10 september.
13
Ben Wilbrink (benwilbrink.nl, oktober 2015): Opmerkingen bij het tussenadvies van Platform-Onderwijs2032.
Erik Bettink, Evert Besselsen en Anja Top, Ds. J. Fraanjeschool, De Vesting. Reformatorisch basisonderwijs (3 november 2015):
14
Lerarencongres, 7 oktober 2015.
Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015.
Platform reactie.
15
10
MMHOF op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
16
Femke Krijger (28 oktober 2015): Identi-tijd reactie Onderwijs2032.
11
Pieter op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
17
Kätie Weiss op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
18
19
zijn waar we tegenkomen wat we uit onszelf wellicht
helpen vormen. […] Veel zaken die de wereld vooruit
Innovatiespecialisten geven in totaal twee sessies op
Jongeren zijn volgens Raktoe namelijk zeer creatief,
nooit hadden gezocht. Ook Aleid Truijens zegt in
hebben geholpen zijn bedacht door eenzelvige,
iedere school, een start- en een eindsessie, de opdracht
zijn goed in staat om out of the box te denken en
de Volkskrant dat de school leerlingen moet bijbren-
onbuigzame eenlingen.19
wordt daarna verder online begeleid, online begeleiden
moeten niet wachten tot politici/volwassenen vol-
is makkelijk, kwestie van vragen beantwoorden en
doende banen creëren - dat zal volgens hem nooit
adviseren zodat ideeën innovatiever en haalbaar
gebeuren. Innovatie leidt altijd tot werkgelegenheid
worden, je kunt bepaalde ideeën ook snel afwijzen
en zou volgens Raktoe eigenlijk een verplicht vak
omdat ze niet haalbaar of innovatief zijn, de
moeten zijn op alle scholen.23
18
gen wat zij niet vanzelf leren: Niet kneden, maar
4.2In de praktijk
jongeren gaan na de startsessie thuis en/of op school
aan de slag om hun ideeën innovatiever te maken, of
Ook in een gesprek met de Onderwijscoöperatie en
4.2.1 Filosofie
om te controleren of het al bestaat, zij doen dus het
het Platform Leraar2032 gaat het over innovatie.
meeste werk, dat proces zal verslavend werken, hun
Deelnemers spreken van een ‘mismatch’ tussen de
In de hoofdlijnen van het advies noemt het Platform
De Vereniging Filosofiedocenten in het Voortgezet
enthousiasme zal overheden/scholen overtuigen dat
wereld binnen en buiten school, bijvoorbeeld als
filosofie een manier waarop persoonsvorming vorm
Onderwijs (VFVO) waardeert in een reactie de aan-
jongeren door innovatief denken interesse krijgen in
het gaat om informatica. Innovatie moet je te vaak
kan krijgen op school. Uit een enquête van EDventu-
dacht voor kritisch denken in de hoofdlijnen van het
het ondernemen, dat ze hun eigen banen gaan creëren,
erbuiten doen.24
re blijkt dat een deel van de ouders, onderwijsorga-
advies - een van de belangrijkste doelstellingen van
dat kan een bedrijf zijn of het simpelweg bedenken en
nisaties en mensen uit het bedrijfsleven zich hierin
filosofieonderwijs - maar beschouwt filosofie als
verhandelen van een produkt of dienst.
kan vinden. Sommige respondenten geven aan dat
meer dan louter persoonsvorming: eerder zou het
het belangrijk is filosofie te verweven in het primair
gaan om het ontwikkelen van een (kritische, flexibe-
onderwijs, net als bijvoorbeeld culturele vorming en
le, betrokken) houding die op alle fronten inzetbaar
debatteren. Gepleit wordt, ook voor het voortgezet
is. Die ontwikkeling vindt plaats door het gelijktijdig
4.2.3 Beweging en gezondheid
onderwijs, voor een hoofd-hart-handbenadering.20
aanleren van kennis en vaardigheden.
Over het belang van beweging en gezondheid is veel
geschreven naar aanleiding van de hoofdlijnen van
hun reactie aan het Platform Onderwijs2032 dat zij
persoonsvorming juist uit elkaar. Hij beschouwt
Kennisinhouden en vaardigheden worden bij filosofie
het advies van het Platform Onderwijs2032. Een
verheugd zijn dat binnen het perspectief van per-
kritisch leren denken (filosofie) als kern van het on-
tegelijkertijd aangeleerd en zijn onlosmakelijk met
groot deel van de reacties komt terug in hoofd-
soonsvorming aandacht is voor het leren bewegen.
derwijs, net als (op gelijke hoogte) persoonsvorming,
elkaar verbonden. Disciplines van de filosofie zoals
stuk 9: De hoofdlijnen van het advies: wat verdient
Ook spreken ze hun waardering uit voor het feit dat
levensbeschouwing en ethiek. Volgens Ter Beek kan
kennistheorie, wetenschapsfilosofie, sociale filosofie,
meer aandacht? In de voorliggende deelparagraaf
het Platform sportverenigingen als een belangrijke
dit onderdeel van het onderwijs het beste worden
ethiek en logica krijgen betekenis doordat leerlingen
bespreken we bijdragen waarin bewegingsonder-
omgeving beschouwt waar de meeste kinderen zich
ingevuld met behulp van de ‘gildestructuur’: elke
actief met de kennisinhouden van deze gebieden aan
wijs en gezondheid expliciet gekoppeld worden aan
na schooltijd kunnen ontplooien. De partijen vragen
leerling wordt dan aan een mentor/meester gekop-
het denken worden gezet.22
persoonlijke ontwikkeling. Ook het Platform schaart
in hun bijdrage om een samenhangende aanpak ten
peld binnen en buiten de school. Laat leerlingen weer
beweging en sport in de hoofdlijnen van het advies
aanzien van een gezonde leefstijl voor leerlingen,
de diepte van menselijk bestaan leren en dit toepassen
overigens onder deze noemer.
met specifieke aandacht voor een gezond gewicht.26
Volgens de Stichting Educatieve Dans verdient de
Ook de Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Op-
educatieve dans een plaats in de persoonlijke ont-
voeding (KVLO) noemt het belang van een gezonde
wikkeling van leerlingen, naast bijvoorbeeld kunst
leefstijl. Het ontwikkelen van een individuele actieve
Op de dialoogsite trekt Johan ter Beek filosofie en
op alle andere deelgebieden.21
4.2.2 Innovatie
en cultuur, filosofie en kritisch denken. Jongeren
en (sportieve) gezonde leefstijl is volgens de ver-
Door op school meer aandacht te schenken aan
worden er uiteindelijk meer banen gecreëerd.
op Gezond Gewicht, het Nederlands Instituut voor
eniging een van de ontwikkelpunten van persoons-
innovatie, leren leerlingen het heft in eigen handen
Dat zegt Peter Raktoe in een mail aan het Platform.
Sport en Bewegen, Sportontwikkeling NOC*NSF
vorming in het onderwijs. Twee andere punten
te nemen en zelf hun toekomst vorm te geven. Ook
Zijn idee:
en de Vereniging Sport en Gemeenten schrijven in
van waaruit persoonsvorming gestalte kan krijgen,
25
18
Gert Biesta in Trouw (6 oktober 2015): ‘Onderwijs moet de leerling meer vormen’.
23
Peter Raktoe (mail, 17 oktober 2015): Beoordeling concept.
19
Aleid Truijens in de Volkskrant (10 oktober 2015): ‘Kennis zit niet meer in je hersenen’.
24
Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015.
20
EDventure vereniging van onderwijsadviesbureaus (10 november 2015): Rapportage Enquête Finetuning Onderwijs 2032.
25
Gerard Knoef namens Stichting Educatieve Dans (11 november 2015): Dans in het onderwijs 2032?
21
Johan ter Beek op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
26
Jongeren op Gezond Gewicht, Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen, Sportontwikkeling NOC*NSF en Vereniging Sport en
22
Vereniging Filosofiedocenten in het Voortgezet Onderwijs (18 oktober 2015): Reactie VFVO op advies 2032.
20
Gemeenten (29 oktober 2015): Brief commissie Platform Onderwijs 2032.
21
zijn de ontwikkeling van motorische vaardigheden
Via gezondheidsvaardigheden leren leerlingen zelf-
toe dat uit empirisch onderzoek blijkt dat het lezen
In deze vakken staan de systematische analyse
en beweegvaardigheden en het herkennen en
standige keuzes maken. Verantwoord omgaan met (en
van fictie en literatuur de drijvende kracht is achter
van taal en teksten en de confrontatie met andere
ontwikkelen van eigen talent. De Samenwerkende
weerbaar worden tegen) de dagelijkse verleidingen van
taalontwikkeling, schoolsucces en algemene en
culturen door middel van deze teksten en andere
GezondheidsFondsen (SGF) noemen het onderwerp
voeding en genotmiddelen, daar voldoende kennis van
persoonlijke vorming.
cultuuruitingen centraal. De klassieken scherpen zo
‘gezondheid’ bij uitstek geschikt om persoons-
hebben om de gezonde keuzes te maken passen goed
vorming inhoud te geven:
bij de inhoud van persoonsvorming.
28
4.2.4 Taal en literatuur
33
het vermogen van leerlingen tot interculturele
Niet alleen (schrijven en lezen in) de Nederlandse
communicatie. Tegelijkertijd wordt daarbij hun
taal wordt overigens genoemd als stimulans voor
kritisch-analytisch denkvermogen, creativiteit en
persoonsvorming. De Vereniging Classici Nederland,
persoonlijke en sociale ontwikkeling gestimuleerd,
het VO-WO-overleg Grieks en Latijn en het mees-
vaardigheden die ze als modern burger nodig
terschapsteam Grieks en Latijn dragen aan dat de
zullen hebben.34
Het aanleren van taal wordt in de hoofdlijnen van
hoogleraren in de neerlandistiek komt naar voren
ideeën, verhalen en figuren uit de Grieks-Romein-
het advies genoemd als onderdeel van de vaste
dat literatuur in het curriculum gestalte geeft aan
se wereld ‘onze leerlingen concrete voorbeelden
kern van het onderwijs. Het gaat daarbij ook om
persoonsvorming.
[bieden] om over grote en universele thema’s na te
vaardigheden als tekstbegrip, creatief schrijven en
denken’.
met plezier lezen. De Stichting Lezen voegt hieraan
Literatuur lezen vergroot het talig, creatief en
in een reactie toe dat lezen ook positief kan
empathisch vermogen en is een confrontatie met
bijdragen aan persoonlijke ontwikkeling.
en verbeelding van andere werelden. [...] We pleiten
voor een literatuuronderwijs dat vakoverschrijdend
4.2.5 Omgaan met geld
Lezers spiegelen zich aan de personages in een boek,
en gedeeltelijk instrumenteel wordt ingezet, ook bij
Het Platform Onderwijs2032 noemt het leren om-
keuzes en weerbaarheid vormen belangrijke onder-
verplaatsen zich in andere mensen en in andere
andere vakken als geschiedenis en filosofie:
gaan met geld expliciet als praktische toepassing
delen van deze ontwikkeling.35
culturen en leren de wereld zien vanuit verschillende
verhalende teksten leren begrijpen is een manier
van rekenen, onderdeel van de voorgestelde vaste
perspectieven (‘Theory of Mind’). Op deze manier ver-
om de wereld te leren kennen en bevragen.
kern van het onderwijs. Wijzer in Geldzaken en
Ook de Nationale Jeugdraad (NJR) koppelt financiële
Nibud zeggen in een reactie op de hoofdlijnen van
vaardigheden aan persoonsvorming. Volgens de
Het lezen van verhalen zou bovendien de reflectie-
het advies blij te zijn met deze aandacht. Wel geven
NJR zijn vaardigheden als het kennen van de waarde
ve vaardigheden en cognitieve groei van leerlin-
zij aan dat moet worden voorkomen dat omgaan
van geld - evenals overigens gezondheid, kennis
Het sectiebestuur Nederlands van de Vereniging van
gen versterken, zegt de Stichting Lezen. Ook zet
met geld slechts wordt beschouwd als functionele
over andere culturen, zelfvertrouwen, zelfkennis,
Leraren in de Levende Talen sluit zich hierbij aan.
literatuur aan tot nadenken, waarmee het lezen van
toepassing van rekenvaardigheid. Het aanleren van
wereldburgerschap, debat- en presentatievaardig-
Het noemt literatuur en poëzie (romans, gedichten,
fictie bijdraagt aan het aannemen van een kritische
verantwoord financieel gedrag is volgens de organi-
heden - in de toekomstige samenleving belangrijker
toneelstukken) middelen bij uitstek om de persoon-
houding. In het kader van maatwerk is vrij lezen
saties ook een van de bouwstenen van persoonlijke
dan ooit.36
lijke ontwikkeling van leerlingen te bevorderen.
(‘stillezen’) een leesbevorderingsactiviteit waarbij
ontwikkeling. Immers: het kunnen maken van eigen
Via romans, gedichten en toneelstukken maken
kinderen de ruimte hebben te lezen wat zij zelf
leerlingen kennis met werelden, personages en thema’s
willen.32 Anneke Neijt en Theo Witte voegen namens
die hen minder vertrouwd zijn en waarover ze zich een
de meesterschapsteams Nederlands - Taalkunde/
mening kunnen vormen. Ook in een bijdrage van
Taalbeheersing en Nederlands - Letterkunde tot slot
31
sterkt lezen de flexibiliteit van mensen, de interculturele
competenties en burgerschap.
29
30
28
Marina Senten namens Samenwerkende GezondheidsFondsen (11 november 2015): Beantwoording SGF vragen hoofdlijnen
concept advies 2032.
29
Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de
Analyse Dialoog Onderwijs2032.
30
Vereniging van Leraren in de Levende Talen, sectiebestuur Nederlands (29 oktober 2015): Het vak Nederlands in het (voortgezet)
33
onderwijs van 2032. Reactie op het voorstel van het Platform Onderwijs2032, gevolgd door de visie van het sectiebestuur Nederlands
van de Vereniging van Leraren in de Levende Talen.
31
kunde (9 november 2015): Aanbieding Manifest Nederlands voortgezet onderwijs.
34
Yra van Dijk (Universiteit Leiden), Marc van Oostendorp (Meertens Instituut), Thomas Vaessens (Universiteit van Amsterdam) en
Jet van Gelder, Teun Tieleman en Suzanne Adema namens de Vereniging Classici Nederland, het VO-WO-overleg Grieks en
Latijn en het meesterschapsteam Grieks en Latijn (10 november 2015): Reactie Vereniging Classici Nederland, Platform VO-WO en
Arie Verhagen (Universiteit Leiden) (25 november 2015): Onderwijs2032.
32
Anneke Neijt en Theo Witte namens de meesterschapsteams Nederlands - Taalkunde/taalbeheersing en Nederlands - Letter-
Meesterschap.
Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de
35
Wijzer in Geldzaken en Nibud (28 oktober 2015): Reactie op Hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032.
Analyse Dialoog Onderwijs2032.
36
NJR (4 november 2015): Reactie NJR op hoofdlijnen advies Platform Onderwijs2032.
22
23
5
Toekomstgericht onderwijs brengt leerlingen de
moeten meer aandacht besteden aan de praktische
kennis en vaardigheden bij die ze nodig hebben om
toepassingen daarvan en zouden Engels al op jonge
de wereld om hen heen te begrijpen en mede vorm
leeftijd moeten aanbieden.
te geven. In de hoofdlijnen van het advies stelt het
Vaste kern aan
basiskennis en
-vaardigheden
Platform Onderwijs2032 daarom een vaste kern
- Digitale geletterdheid
aan basiskennis en -vaardigheden voor die iedere
Digitale vaardigheden horen volgens het Platform
leerling moet leren. Tot deze basis behoren taal- en
thuis in de kern van het onderwijs. Het gaat om
rekenvaardigheden (waaronder Nederlands, Engels
mediawijsheid, het vinden, verwerken en creëren
en wiskunde), digitale vaardigheden, burgerschap
van digitale informatie en het kunnen toepassen van
en essentiële kennis van de wereld (natuur &
technologie om antwoorden op vragen te krijgen.
technologie, mens & maatschappij, taal & cultuur).
De vaste kern wordt goed afgebakend en concreet
-Burgerschap
geformuleerd, we zien in de reacties dat dit positief
Leerlingen moeten op school leren hoe de
wordt ontvangen, dit biedt houvast. Zo krijgen
samenleving in hun wijk, regio, land en in de
leerlingen, leraren en ouders een duidelijk beeld
wereld werkt en hoe ze daaraan kunnen bijdragen.
van wat er hoe dan ook bij hen op school aan de
Burgerschap verdient een prominentere plaats in
orde moet komen.
het onderwijs, met name het tonen van respect voor
anderen.
We bespreken in dit hoofdstuk achtereenvolgens
(de reacties op) alle onderdelen die volgens het
- Kennis van de wereld
Platform in de vaste kern horen.
Het Platform stelt een vaste kern voor van
essentiële kennis over de domeinen natuur &
- Taalvaardigheid en rekenvaardigheid
technologie, mens & maatschappij en taal & cultuur.
Het Platform vindt het aanleren van taal en rekenen
Die wordt op een diepgaande manier aangeleerd:
(inclusief wiskunde) van groot belang. Scholen
meer van minder.
5.1 Taalvaardigheid en rekenvaardigheid
5.1.1 Algemeen
24
Het merendeel van de reacties op de taal- en
veel bijdragen is hiervoor steun. Ook pleiten veel
rekenvaardigheden zoals die in de hoofdlijnen
mensen ervoor om op jonge leeftijd te starten met
van het advies worden voorgesteld, gaat over
Engelse les. Over Engels in groep 1 worden in veel
Engels in het primair onderwijs. Het Platform
bijdragen zorgen geuit, of hierbij worden voor-
Onderwijs2032 stelt dat Engels onmisbaar is om
waarden geplaatst. We hebben naast alle aandacht
toegang te krijgen tot de wereld en dat kinderen
voor Engels ook bijdragen ontvangen waarin wordt
op jonge leeftijd gemakkelijk een tweede taal
gepleit voor een tweede moderne vreemde taal in
kunnen leren. Het belang van Engels als tweede
het onderwijs, ook deze bijdragen lichten we in dit
taal in het onderwijs wordt onderschreven, in
hoofdstuk toe.
25
5.1.2 Engels vanaf groep 1
Projectleider onderwijsunits voor het primair
Vooral in de eerste dagen na de presentatie van de
de wereld beter begrijpen en onze Nederlandse
onderwijs in Friesland Sybolt Muizelaar schrijft in
hoofdlijnen van het advies is er veel aandacht voor
identiteit daarin kunnen blijven herkennen.41
zijn bijdrage aan het Platform dat Engels onmisbaar
dit onderdeel. Het concrete karakter van ‘Engels
is om toegang te krijgen tot de wereld. Het plat-
Proef op basisschool met engelse taal
vanaf groep 1’ zorgt ervoor dat veel media dit ele-
Wie kijkt naar zakelijke belangen wereldwijd, con-
form vindt dat leerlingen er in groep 1 mee moeten
Basisschool De Keerkring in het Zuid-
ment uit de hoofdlijnen van het advies pikken en/of
stateert dat Engels onmisbaar is. In het Nederlands
beginnen. Volkomen mee eens! Begin maar met wat
Limburgse Cadier en Keer is in november
hun artikelen/reportages ermee openen, zoals het
Dagblad:
eenvoudige kinderliedjes.43 B. Grebe schrijft in zijn
2015 gestart met Engels vanaf groep 1.
Algemeen Dagblad , de Volkskrant en RTL Nieuws .
bijdrage dat er al vele animaties, filmpjes, websites
Het gaat om een proefperiode tot februari
De kleuters van nu die straks in het bedrijfsleven
en spellen zijn voor kinderen in alle leeftijden om
2016. Het initiatief speelt in op de wensen
Een inschatting van hoeveel mensen Engels vanaf
werken, zullen daar flink van profiteren, schat
Engels te leren, maar dat deze nog nauwelijks
die leerlingen aan het begin van het school-
groep 1 al dan niet een goed idee vinden, is moeilijk
Linda van Beek teammanager Internationaal
worden gebruikt in het onderwijs.44
jaar zelf aan een ‘leerwensboom’ mochten
te maken. Er zijn positieve en negatieve reacties, in
Economisch en Sociaal Beleid bij MKB Nederland.
deze paragraaf bespreken we verschillende voor-
‘Engels is essentieel als je de grens over gaat en ook
Opvallend is dat driekwart van de respondenten van
Kom Leren op haar website, strookt de proef
beelden.
binnen Nederland wordt het steeds belangrijker.’ De
het Nationale Schoolonderzoek van het Algemeen
met het conceptadvies van het Platform
Nederlandstalige markt is klein, dus het buitenland is
Dagblad (85.000 ingevulde enquêtes) vindt dat het
Onderwijs 2032 dat op 1 oktober 2015 werd
Onderwijsadviseur Eelke Godijk schrijft in de
belangrijk. En waar je voorheen zag dat ondernemers
vak Engels niet thuishoort in groep 1 en 2.
gepresenteerd.
Leeuwarder Courant:
eerst hun zaak in Nederland op orde brachten en dan
37
38
39
pas de grens over gingen, zie je nu dat beginnende
Meertalig onderwijs biedt namelijk veel voordelen
ondernemers gelijk ‘global’ gaan, signaleert Van Beek.
hangen. Ook, zegt de betrokken stichting
45
De Engelse taal zal verweven in het dagelijkse
Voorwaarden
programma aangeboden worden. Daarbij ligt
voor kinderen van de basisschoolleeftijd. Jonge
Aard Groen, hoogleraar in Groningen en Twente en
Auteurs van sommige andere bijdragen geven aan
kinderen leren nog spelenderwijs taal en imiteren
gespecialiseerd in ‘start-ups’ (beginnende bedrijven),
op zichzelf voorstander te zijn van Engels op jonge
Binnenkort horen de kids op De Keerkring dus ’s
geweldig. Dit betekent ook dat ze heel sterk zijn in
herkent dat onmiddellijk. ‘Vooral kennisintensieve
leeftijd, mits aan bepaalde voorwaarden wordt
ochtends: ‘Goodmorning children!’
het nabootsen van klanken en dus ook van een
bedrijven groeien van internationale contacten’, is
voldaan. Marianne Bodde-Alderlieste, expert op
goede uitspraak. [...] De leerwinst die wordt gemaakt
zijn ervaring. ‘Wij helpen beginnende bedrijven en dat
het gebied van Engels in het primair onderwijs,
door meerdere talen te hanteren in de vroege
gaat van begin af aan in het Engels. De industriële
schrijft bijvoorbeeld in het Levende Talen Magazine
schoolperiode is enorm, omdat er meteen ook een
sector, informatietechnologie, game-industrie,
(september 2015) dat Engels vanaf groep 1 veel
grotere wereld voor de kinderen opengaat.40
medische technologie - het is allemaal enorm inter-
voordelen heeft, maar dat het daarvoor wel
de nadruk op spreek- en luistervaardigheid. […]
nationaal.’ Groen kent talloze Nederlandse bedrijven
noodzakelijk is dat scholen vooraf goed nadenken
op het voortgezet onderwijs efficiënter te maken
Die grotere wereld wordt ook benadrukt door
die het zonder Engels nooit gemaakt hadden. Neem
over het ambitieniveau dat ze nastreven.
en leermiddelenauteurs houvast te bieden, pleit
Kim Putters, directeur van het Sociaal-Cultureel
hotelboeksite booking.com, ooit begonnen in Twente.
Planbureau, die in een column in het Financieel
Thuisbezorgd.nl, in 2000 door een Nederlandse
De meeste scholen hebben geen idee aan welk
markeren van niveaus bij het leerproces Engels. Net
Dagblad het groeiende belang aanstipt van Engels
student opgericht, is ook zo’n voorbeeld. Het bedrijf,
niveau of rendement ze werken. En dat is met name
als bij Nederlands zal er aan het einde van de basis-
op de arbeidsmarkt en (dus) in de schoolloopbaan.
dat websites exploiteert voor het bestellen van maal-
voor de overdracht aan het voortgezet onderwijs (vo)
school een gemarkeerd niveau moeten zijn behaald,
bijzonder lastig.
uitgedrukt in een niveau van het Europees Refe-
Wel benadrukt hij dat meertaligheid belangrijker is
tijden, ging al snel over de grens met de site takeaway.
dan tweetaligheid. Woorden krijgen in het geval van
com en werd succesvol in een groot aantal Europese
meertaligheid meer betekenis in andere culturele
landen.42
contexten; meertaligheid zou ervoor zorgen dat we
de Vereniging van Leraren Levende Talen voor het
46
rentiekader.48 Op het Wolfert Pro wordt genoemd
Hiervoor zijn goed geschoolde docenten Engels
dat kinderen al veel Engels oppikken via films,
een noodzakelijke voorwaarde.47 Om de aansluiting
apps, Internet en televisie. Er zou gekeken moeten
43
Sybolt Muizelaar (22 oktober 2015): Platformonderwijs2032.
44
Benno Grebe (mail, 2 oktober 2015): Dhr. Prof. Dr. Paul. Schnabel. Onderwijs2032.
37
Ellen van Gaalen en Hanneke Keultjes (ad.nl, 1 oktober 2015): Advies Platform Onderwijs: Leer ook kleuters al Engels.
45
Algemeen Dagblad (ad.nl, 17 oktober 2015): Enquête: Ouders willen meer vakken in het basisonderwijs.
38
Redactie (volkskrant.nl, 1 oktober 2015): Adviesplatform: ‘Engels voortaan al in groep 1 basisschool’.
46
Marianne Bodde-Alderlieste in Levende Talen Magazine 2015: ‘Ambities voor vroeg Engels. Niet het lespakket bepaalt de leerlijn,
39
RTL Nieuws (rtlnieuws.nl, 1 oktober 2015): Advies: vanaf vier jaar al Engels leren.
40
41
42
Hilbert Meijer in Nederlands Dagblad (31 oktober 2015): ‘Zonder Engels kom je niet ver’.
maar het beoogde ambitieniveau’.
Eelke Godijk in Leeuwarder Courant (12 oktober 2015): ‘Leerwinst door vroeg meertalig onderwijs’.
47
Hannie Lucassen op dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
Kim Putters in Financieel Dagblad (14 oktober 2015): ‘Nederlands en Engels niet voldoende’.
48
Vereniging van Leraren Levende Talen (11 november 2015): Reactie van de Vereniging van Leraren Levende Talen op het eerste
26
rapport van het Platform Onderwijs2032.
27
worden naar welk niveau er al is bij de kinderen.49
taal het model van de wereld verrijkt en net zoals artis-
Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (WSK) meent
die opgroeien met een dialect, die hebben al moeite
Het sectiebestuur Engels Levende Talen beargu-
tieke vakken een nieuwe wereld opent voor kinderen.
dat Engels niet iets is waarvoor kleuters vanuit hun
om goed Nederlands te leren.60 Ook Robert Sikkers,
ontwikkelingsfase uit zichzelf belangstelling tonen.
woordvoerder van de Algemene Onderwijsbond, is
Daarmee is Engels een vorm van wat de WSK ‘voor-
deze mening toegedaan:
53
menteert waarom Engels belangrijk is en noemt een
aantal voorwaarden die aansluiten bij bovenstaande
opvattingen: het vaststellen van ambitieniveaus
Spelen & leren
uitlopend onderwijs’ noemt: opgelegd onderwijs dat
en doelen, kwaliteit van verhogende scholing voor
CDA-Kamerlid Michel Rog zegt in het Nederlands
vanuit leerdoelen wordt samengesteld (in plaats van
Voor kinderen die thuis al een andere taal spreken, kan
leerkrachten, een gedegen voorbereiding van toe-
Dagblad dat het Platform ervan uitgaat dat jonge
‘aansluitend onderwijs’ dat precies aansluit bij het
het te belastend worden. Wij adviseren scholen om op
komstige leraren Engels en een doorlopende leerlijn
kinderen zo snel mogelijk moeten worden klaarge-
psychologische niveau van een leerling).
te passen dat je kinderen niet met drie talen opzadelt.61
Engels voor leerlingen in alle schooltypen van het
stoomd om later van economisch nut te zijn.
Andere reacties op de hoofdlijnen van het advies
De Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (WSK)
voortgezet onderwijs. De stuurgroep Vakdidactiek
50
57
Geesteswetenschappen vraagt het Platform welke
Schnabel heeft daarbij geen oog en oor voor weten-
benadrukken dat spelen en leren bij de kleuters
staat om diezelfde reden negatief tegenover het
status Engels binnen het Nederlands onderwijs
schappers en kleuterleerkrachten die waarschuwen dat
gecombineerd kunnen en moeten worden, zoals
voorstel van het Platform. Leden vermoeden dat
moet hebben en welke doelen daarbij nagestreefd
kleuters nog niet toe zijn aan formeel leren. En dat het
ook tijdens het gesprek van het Platform op OBS
hierdoor op het gebied van Nederlands een taal-
worden. Als Engelse les de leerling moet voorbe-
juist in het belang van hun ontwikkeling is dat zij de tijd
De Vlashof in Tilburg wordt benadrukt. Daar draait
achterstand zal ontstaan, met name bij allochtone
reiden op functioneren in een samenleving waarin
krijgen om te spelen, te fröbelen en te ravotten.
het om ‘spelenderwijs en zelfstandig leren’.58 Dat ge-
kinderen die thuis geen Nederlands spreken.62
beurt overigens nu ook bij het aanleren van andere
Kleuterjuf Tanja van Maanen sluit zich hierbij aan:
het Engels als lingua franca wordt gebruikt, heeft
dat volgens Vakdidactiek Geesteswetenschappen
De hoofdlijnen druisen daarom volgens Rog in
belangrijke implicaties voor de (te ontwikkelen)
tegen de bestaande vrijheid van scholen als het gaat
doorlopende leerlijn Engels en de daarbij behoren-
om de inrichting van het onderwijs.54
vaardigheden.
Als de meeste leerlingen autochtoon zijn, is het prima
Met materialen als puzzels, klei, zand en water worden
om spelenderwijs te beginnen. Bijvoorbeeld met Engel-
de motoriek en de sociale vaardigheden geoefend.
se kinderliedjes. Maar op een school waar ik voorheen
Ook in andere reacties op de hoofdlijnen van het
Ook maken de kinderen via kleine kringgesprekken
werkte, zaten veel kinderen waarvan Nederlands niet
Pedagogen Hans Bakker en Jan Kaldeway (Chris-
advies wordt een tegenstelling verondersteld tussen
kennis met cijfers, letters en symbolen. De onderwijzers
de moedertaal is. Die hebben vaak een achterstand
telijke Hogeschool Ede) geven aan dat met Engels
spelen en (formeel) leren. Laat kinderen vooral
denken dat het mogelijk is om kleuters Engels te leren,
omdat ze thuis de taal niet spreken. Dan lijkt het me
vanaf groep 1 op zich niets mis is, maar ze noemen
kind zijn, is een veelgehoorde opvatting. De NOS
al benadrukt de een dat dit ook spelenderwijs moet
verstandig eerst het Nederlands op niveau te krijgen
de argumentatie die het Platform hiervoor aanvoert
publiceert enkele reacties op de hoofdlijnen van
gebeuren, zoals met behulp van Engelse liedjes.59
voordat je ze Engels gaat leren.63
‘mager’. Bakker en Kaldeway vinden de motivatie
het advies waarin hetzelfde beeld naar voren komt:
puur economisch, terwijl er ook andere redeneer-
Irma Goossens vraagt zich af waarom een kind geen
Als kleuters al in groep 1 Engels krijgen, zullen
Ook liggen, zegt Jannie Mijnbeek namens de Klank-
lijnen denkbaar zijn, zoals een geesteswetenschap-
kind meer mag zijn en Rimko van der Maar tweet
ze minder vaardig worden in de Nederlandse
bordgroep Corlaer College, de klanklettercombina-
pelijke. Taal ontsluit de wereld en leert kinderen dat
dat groep 1 ‘niet bedoeld is om kinderen te belasten
taal. Die angst leeft bij een deel van de mensen
ties van het Nederlands en Engels op jonge leeftijd
er andere mensen met een andere cultuur en andere
met taallessen, laat staan in het Engels’. In een
die op de hoofdlijnen van het advies reageren.
nog te ver uiteen.64 Deelnemers aan een gesprek op
denkbeelden zijn. Ook Jurjen van der Helden en Ha-
emotionele oproep aan het Platform betoogt ‘opa
Ad Verbrugge, voorzitter van Beter Onderwijs
OBS Pantarijn in De Meern benadrukken bovendien
rold Bekkering vinden de argumentatie voor Engels
van vijfjarige kleinzoon’ Kees de Vries dat kleuters
Nederland (BON), zegt bijvoorbeeld: Natuurlijk is
dat een school wordt afgerekend op spellings- en
vanaf groep 1 - volgens hen het economisch nut en
met het huidige lesprogramma al ‘stijf van de stress’
het leuk als iedereen Engels spreekt, maar denk eens
rekenniveau. Daardoor is de vraag hoeveel ruimte
de concurrentiepositie van de toekomst - te smal:
staan, oververmoeid zijn en thuis recalcitrant. Een
aan al die allochtone kinderen, en aan de kinderen
er is voor Engels op jonge leeftijd.65
Leerpsychologisch is het wezenlijker dat een vreemde
‘extra geestelijke belasting’ past daar niet bij. De
de didactiek.
51
52
55
56
57
Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (21 oktober 2015): De kleuter aan de basis van het onderwijs. Reactie van de Werk- en
Steungroep Kleuteronderwijs op het voorlopig advies van het Platform Onderwijs2032 van 1 oktober 2015.
49
50
Gesprek op vmbo/mavo-school Wolfert PRO in Bergschenhoek, 27 oktober 2015.
58
Gesprek op openbare basisschool De Vlashof in Tilburg, 22 oktober 2015.
Willemien den Hollander namens het sectiebestuur Engels Levende Talen (16 november 2015): Reactie van de Sectie Engels van de
59
Liz Zoetekouw (elsevier.nl, 1 oktober 2015): Advies: ‘Kleuters moeten vloeiend Engels leren spreken’.
NOS Nieuwsuur (nos.nl/nieuwsuur, 1 oktober 2015): ‘Engels voor kleuters? Leer eerst de docenten goed Engels!’
Vereniging van Leren in Levende Talen op het eerste rapport van het Platform Onderwijs 2032.
60
51
Vakdidactiek Geesteswetenschappen (16 november 2015): Reactie op het conceptadvies van Platform Onderwijs 2032.
61
NOS (nos.nl, 17 oktober 2015): Ouders: geef kinderen les in omgangsvormen en sociale media.
52
Reformatorisch Dagblad (20 oktober 2015): ‘Ruim baan voor het pedagogisch hart’.
62
Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (21 oktober 2015): De kleuter aan de basis van het onderwijs. Reactie van de Werk- en Steun-
53
Jurjen van der Helden en Harold Bekkering (volkskrant.nl, 15 oktober 2015): Leren zonder feiten is een gevaarlijke illusie.
54 55
56
groep Kleuteronderwijs op het voorlopig advies van het Platform Onderwijs2032 van 1 oktober 2015.
Michel Rog in Nederlands Dagblad (28 oktober 2015): ‘Wilde onderwijsplannen’.
63
Donna van der Kolk (metronieuws.nl, 1 oktober 2015): ‘Laat kleuters lekker kleuter zijn’.
NOS (nos.nl, 1 oktober 2015): Engels voor kleuters: ‘Niks mis mee’ of ‘Eerst Nederlands leren’?
64
Jannie Mijnbeek namens Klankbordgroep Corlaer College (3 november 2015): Reactie platformonderwijs.
Kees de Vries (dropbox.com, oktober 2015): Platform Onderwijs 2032.
65
Oudergesprek op OBS Pantarijn, 1 oktober 2015.
28
29
5.1.3 Tweede moderne vreemde taal
lerares Frans het een goed idee als alleen leerlingen
schap’. Het Platform Taalgericht Vakonderwijs wil
Reacties over een tweede vreemde taal gaan met
‘kennis van de wereld’ te geven, bij te dragen aan
Frans volgen die daar daadwerkelijk voor kiezen en
dus dat de ‘eenzijdige focus’ op het Engels als enige
name over Frans en Duits. EP-Nuffic pleit in een
persoonsvorming en vakoverstijgend onderwijs te
dus hiervoor gemotiveerd zijn.74
vreemde taal naast het Nederlands wordt verbreed.
reactie voor meertaligheid:
ontwikkelen. Daarnaast is de interdisciplinaire bena-
Scholen zouden in dit kader de ruimte moeten krij-
dering waarover het verslag van de commissie spreekt
P. IJsbrandy laat per mail aan het Platform weten
gen om een eigen (lokaal) beleid te voeren.77 In een
Het voorstel om een tweede moderne taal slechts een
een pleidooi voor een goede beheersing van meer dan
dat Duitse taalkennis de kansen op de arbeids-
enquête van EDventure over de hoofdlijnen van het
plek als keuzeonderdeel te geven in het voortgezet
het Engels alleen. Via het onderwijs in de Franse taal en
markt voor toekomstige generaties vergroot, omdat
advies voegt een respondent toe dat Duits in grens-
onderwijs, ondersteunt EP-Nuffic nadrukkelijk niet. Dit
de Franstalige cultuur kunnen allerlei maatschappelijke
Duitsland nog steeds ‘de grootste industriële macht
streken een vereiste zou moeten zijn en eventueel
druist in tegen de Europese ambitie dat iedere burger
thema’s en vraagstukken vanuit een brede optiek, in
in Europa op allerlei gebied’ is.75 Naast Duits komt
Frans in Zuid-Nederland.78 De Actiegroep Duits wijst
vaardig is in twee moderne vreemde talen naast de
samenwerking met andere vakken, benaderd worden.69
ook Frans terug in de reacties. Op de dialoogsite
erop dat Nederlanders door buitenlanders vaak
moedertaal: het principe ‘mother tongue plus two’.
Het hoofdbestuur van Levende Talen vreest dat met
wordt aangegeven dat Frans door meer dan een
bewonderd worden vanwege hun talenkennis. Als
66
het verdwijnen van een verplichte tweede vreemde
miljard mensen over heel de wereld wordt gespro-
het leren van een tweede moderne taal niet langer
Met name beheersing van het Duits, dat volgens
taal ook het aanleren van interculturele competen-
ken en dat Frankrijk bovendien een belangrijke
verplicht wordt gesteld, zoals het Platform voorstelt,
het Platform niet langer verplicht gesteld hoeft te
ties verloren zal gaan.
handelspartner is van Nederland. Op verschillende
zou dat het einde betekenen ‘van de Nederlandse
basisscholen in Nederland wordt in groep 8 Franse les
traditie om veeltaligheid te bevorderen, met zowel
gegeven, met vaak prachtige resultaten.
culturele verarming als nadelen voor economie,
70
worden, is volgens EP-Nuffic ‘in economisch opzicht
niet te onderschatten’. Ook de Actiegroep Duits
André Beyersbergen van Henegouwen laat per mail
noemt dat iedere Europese burger naast zijn
weten dat het belang van Duits (en Frans) aanzien-
76
wetenschap en politiek tot gevolg’. Ook de Duitse
moedertaal nog twee andere moderne vreemde
lijk is, gezien de zakelijke belangen van Nederland in
Volgens het Platform Taalgericht Vakonderwijs
talen zou moeten beheersen.67 Daarop wijzen ook
onze buurlanden.71 Wim Horsch schrijft dat onder-
moeten in het gehele primair en voortgezet onder-
het voordeel dat Nederlanders tot nu toe steeds
Trees Aler en Berrie de Zeeuw (beide bestuurslid
wijs je moet voorbereiden op volgende stappen in
wijs de mogelijkheden worden versterkt om meer
hadden vanwege hun ruime kennis aan talen:
van Sectie Frans Levende Talen) en Vakdidactiek
je loopbaan. Als kennis van de buurtalen daarbij een
talen te gebruiken als voertaal. Ook zou het mogelijk
global competency. Het beheersen van een vreemde
en Franse ambassade in Nederland benoemen
Geesteswetenschappen. In een gezamenlijk state-
belangrijke voorwaarde is, dan dienen die buurtalen op
moeten zijn meer talen te onderwijzen als doeltaal,
taal verbetert de kansen op de arbeidsmarkt en de
ment spreken Sectie Frans Levende Talen, Kennis-
zijn minst een status gelijk aan de vreemde taal Engels
‘zeker ook de talen die een levend deel zijn van
communicatie tussen onze landen, ook op economisch
centrum Frankrijk-Nederland (KFN), Stichting Roma-
te hebben.
het thuismilieu van kinderen en de lokale gemeen-
gebied.79
68
72
nisten aan de Nederlandse Universiteiten (SRNU),
Vereniging Lerarenopleiders Frans (VLOF) en Camiel
Johannes Visser, leraar en correspondent Onderwijs
van Woerkum hun zorgen uit over het Platform-
voor De Correspondent, noemt het op Twitter een
voorstel een tweede verplichte moderne taal los
‘goed idee om Frans en Duits niet voor alle leerlin-
te laten, omdat dit haaks zou staan op het streven
gen te verplichten’. Wel raadt hij aan er dan wel veel
Van meertaligheid gaan we naar taal- en rekenvaar-
bouw voortgezet onderwijs) en 150 leraren en
leerlingen ‘over de grenzen heen’ te leren kijken, te
tijd voor in te ruimen in het keuzedeel van scholen.
digheid in het algemeen. Marjet Huiberts schrijft in
onderwijsprofessionals.81 Ook uit het Nationale
zorgen voor burgerschap en internationalisering,
Op het Ulenhof College in Doetinchem noemt een
een reactie bijvoorbeeld dat leren lezen bijdraagt
School Onderzoek van het Algemeen Dagblad
5.1.4 Overige taal- en rekenvaardigheid
73
aan algemene taalontwikkeling. Tijdens het
(85.000 ingevulde enquêtes) blijkt het belang van
Onderwijsfestival van KidsCrowd benadrukken
taal- en rekenvaardigheden. De respondenten
80
zowel leerlingen als leraren het belang van taal- en
beschouwen taal, lezen, rekenen, spelling, Engels
66
EEP-Nuffic (29 oktober 2015): Reactie EP-Nuffic op hoofdlijn advies Platform2032.
rekenonderwijs. Aanwezig tijdens het festival waren
en Nederlands als zeer belangrijk. Deze onderdelen
67
Kerstin Hämmerling namens de Actiegroep Duits (mail, 11 november 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’.
200 leerlingen (bovenbouw basisschool en onder-
kunnen volgens hen niet uit het curriculum worden
68
Trees Aler en Berrie de Zeeuw namens Sectie Frans Levende Talen (10 november 2015): Aan de leden van het Platform onsonderwijs2032; Vakdidactiek Geesteswetenschappen (16 november 2015): reactie op het conceptadvies van Platform Onderwijs 2032.
69
70
Kenniscentrum Frankrijk-Nederland (KFN), sectie Frans Levende Talen, Stichting Romanisten aan de Nederlandse Universiteiten
(SRNU), Vereniging Lerarenopleiders Frans (VLOF), Camiel van Woerkum (2 november 2015): Gezamenlijk statement t.b.v. overleg
74
Gesprek op het Ulenhof College Doetinchem, 12 oktober 2015.
met OCW, Visiegroep Frans: Levende talen, Vereniging Lerarenopleiders Frans, Kenniscentrum Frankrijk-Nederland, Camiel van
75
P. IJsbrandy (mail, 2 oktober 2015): Duits taal onderwijs.
Woerkum, SRNU (18 december 2015): Frans voor nu en de toekomst: gesprek met de commissie Ons Onderwijs 2032.
76
Margriet Hoogvliet op dialoogsite onsonderwijs2032.nl; Jens op dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
Vereniging van Leraren Levende Talen (11 november 2015): Reactie van de Vereniging van Leraren Levende Talen op het eerste
77
Platform Taalgericht Vakonderwijs (31 oktober 2015): Reactie op Onderwijs 2032 vanuit het Platform Taalgericht Vakonderwijs.
EDventure vereniging van onderwijsadviesbureaus (10 november 2015): Rapportage Enquête Finetuning Onderwijs 2032.
Franz Josef Kremp (Ambassadeur van de Bondsrepubliek Duitsland) en Lauent Pic (Ambassadeur van de Republiek Frankrijk)
rapport van het Platform Onderwijs2032.
78
71
André Beyersbergen van Henegouwen (mail, 1 oktober 2015): Onderwijs 2032.
79
72
Ingezonden reacties op het Advies van Platform Onderwijs 2032, uitgereikt aan de heer Paul Schnabel tijdens de Discussieavond
73
(mail, 8 december 2015): Advies over moderne vreemde talen.
Onderwijs2032 in het Gouvernement aan de Maas, 23 november 2015.
80
Marjet Huiberts (6 november 2015): Reactie voorstel Platform Onderwijs 2032.
Johannes Visser op Twitter.
81
Onderwijsfestival Kids Crowd, 9 oktober 2015.
30
31
5.2Digitale geletterdheid
geschrapt.82 Dat vindt ook de vereniging Beter
journalistiek gebeurt of via dagelijkse interactie met
Onderwijs Nederland (BON). Sterker: BON laat in
anderen. Tevens zou Nederlands een van de schoolvak-
een reactie op de hoofdlijnen van het advies weten
ken moeten zijn waar de beginselen van media-analyse
‘teleurgesteld’ te zijn dat het Platform de nadruk
wordt aangeboden, omdat daarin methoden worden
5.2.1 Algemeen
legt op de praktische toepassingen van taal- en
gebruikt die uit de taal- en tekstanalyse stammen.
We zien in de berichtgeving naar aanleiding van de
terugvallen. Ze kan ons ook in de steek laten en daar
rekenvaardigheden in plaats van op verbetering
Representatie-kritiek zou dan een actueel en relevant
hoofdlijnen van het advies overwegend positieve
moeten we kinderen op voorbereiden.89
van onderwijs in taal en rekenen. Aandacht voor de
onderdeel zijn van het curriculum.
reacties op de aandacht voor digitale vaardigheden
in het onderwijs. Het belang hiervan wordt onder-
Een negatieve notie is afkomstig van Ben Wilbrink,
De vier hoogleraren voegen hieraan toe dat thema’s
schreven. Zo zegt Remco Pijpers, expert kind en
die schrijft dat het Platform een somber beeld
praktische toepassingen was er volgens BON ook de
afgelopen twintig jaar al.
83
zoals taalvariatie en meertaligheid leerlingen stimu-
digitale media bij Kennisnet, blij te zijn dat het
heeft van digitale media in 2032. Het zou niet
Namens de meesterschapsteams Nederlands -
leren om te reflecteren op identiteit en diversiteit
Platform duidelijk aangeeft dat digitale geletterd-
nodig zijn om twee decennia lang onderwijs te
Taalkunde/taalbeheersing en Nederlands - Letter-
in Nederland en Europa en te zorgen voor de juiste
heid meer aandacht in het curriculum moeten
bieden om ermee om te kunnen gaan.90 Wilbrink
kunde hebben Anneke Neijt en Theo Witte kritiek
afstemming van een boodschap op een publiek.
krijgen. Uit het Nationale School Onderzoek van
verwijst hierbij naar een analyse die hij eerder
op de vaardighedeninvalshoek van waaruit het vak
Literatuuronderwijs helpt leerlingen om een
het Algemeen Dagblad (85.000 ingevulde enquêtes)
maakte voor het ministerie van Onderwijs, Cultuur
Nederlands in de hoofdlijnen van het advies wordt
kritische en analytische leeshouding aan te leren.85
blijkt bovendien dat een meerderheid van de ouders
en Wetenschap.91
87
een verplicht vak over social media zou willen in het
bezien. Volgens de meesterschapsteams is Nederlands een ‘vaardigheidsvak’ geworden, bestaande
Een enkele reactie op de hoofdlijnen van het
onderwijs.88 Over digitalisering in/van het onderwijs
Verder gaan veruit de meeste berichten over
uit vele deelvaardigheden en waarbij het kennisbe-
advies gaat over rekenvaardigheden alleen. De
zeggen ouders in een gesprek met het Platform
digitale geletterdheid in het onderwijs over
stand over taal, communicatie en literatuur/cultuur
werkgroep Wiskunde voor Morgen beveelt aan
Onderwijs2032 op OBS Pantarijn in De Meern:
programmeren en mediawijsheid. Daarom zijn
zo goed als onbenut blijft. Ze pleiten daarom voor
om bij het bepalen van de kern van het reken- en
meer aandacht voor (actuele) kennis over de Neder-
wiskundeonderwijs aandacht te besteden aan re-
Digitalisering biedt kansen en mogelijkheden, maar
die thema’s gewijd. Subparagraaf 5.2.4 gaat over
landse taal en literatuur, communicatie, media en
ken-wiskundig denken, problemen oplossen,
sommige scholen en kinderen hebben het daar al
leren schrijven met de hand; een thema dat minder
cultuur. Dat zou bovendien de nieuwsgierigheid
rekenen en wiskunde kunnen toepassen buiten
lastig mee en voor hen wordt het nog moeilijker. [...]
aandacht kreeg, maar dat we niet ongenoemd
We zullen niet altijd op de digitale wereld kunnen
willen laten.
van leerlingen vergroten. Vier hoogleraren
school en het begrijpen van de in apparaten
Neerlandistiek doen een voorzet voor wat er
verborgen rekenbewerkingen en wiskundige
inhoudelijk zou moeten veranderen.
bewerkingen. Daarnaast pleit de werkgroep voor
84
een actualisering van de leerstofinhouden.86
de subparagrafen 5.2.2 en 5.2.3 specifiek aan
Wat we nodig hebben is een curriculum dat
5.2.2 Programmeren encomputational thinking
Nederlanders opleidt die een fundamentele kennis
Hoewel het Platform niet adviseert om program-
benoemt het belang van programmeren en het
hebben over hun taal en de rol daarvan in de samen-
meren te verplichten, gaan in de reacties op de
gebruiken van techniek om de ‘black box’ van
leving, en van de voorstelling van de wereld die in
hoofdlijnen van het advies toch veel vliegers op
technologie te kunnen openen:
teksten en andere media wordt opgebouwd (denk aan
voor programmeerles op school. Niet zozeer omdat
het verschijnsel ‘framing’ – dat is zeker niet beperkt tot
leerlingen precies zouden moeten leren hoe ze een
Als je zelf een klein beetje hebt leren programmeren,
de journalistiek) . Dan leid je mensen op die kritische
programma kunnen schrijven, maar vooral omdat
begrijp je veel beter hoe een computergame werkt. En
beschouwers zijn van alles wat hen in taal wordt
programmeren hun bijvoorbeeld leert analytisch
als je zelf een paar keer een (technisch) ontwerp hebt
aangeboden, of dat nu via literatuur, sociale media en
en logisch te denken. De Nederlandse Vereniging
gemaakt, begrijp je beter hoe ‘de ontworpen wereld’ in
voor Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)
elkaar zit.92
82
Algemeen Dagblad (ad.nl, 17 oktober 2015): Enquête: Ouders willen meer vakken in het basisonderwijs.
87
Kennisnet (kennisnet.nl, 1 oktober 2015): Onderwijs2032 benadrukt belang digitale vaardigheden.
83
Beter Onderwijs Nederland (beteronderwijsnederland.nl, 25 oktober 2015): #onderwijs2032: oude wijn in nieuwe zakken.
88
Algemeen Dagblad (ad.nl, 17 oktober 2015): Enquête: Ouders willen meer vakken in het basisonderwijs.
84
Anneke Neijt en Theo Witte namens de meesterschapsteams Nederlands - Taalkunde/taalbeheersing en Nederlands - Letter-
89
Oudergesprek op OBS Pantarijn, 1 oktober 2015.
kunde (9 november 2015): Aanbieding Manifest Nederlands voortgezet onderwijs.
90
Ben Wilbrink (benwilbrink.nl, oktober 2015): Opmerkingen bij het tussenadvies van Platform-Onderwijs2032.
Yra van Dijk (Universiteit Leiden), Marc van Oostendorp (Meertens Instituut), Thomas Vaessens (Universiteit van Amsterdam) en
91
Ben Wilbrink (benwilbrink.nl, 1997): ‘Levenslang leren en informatie- en communicatietechnologie (ICT)’. In T.T.D. Peetsma en M.L.L.
85
Arie Verhagen (Universiteit Leiden) (25 november 2015): Onderwijs2032.
36
Werkgroep Wiskunde voor Morgen (30 oktober 2015): Reken- en Wiskundeonderwijs voor 2032. Een reactie op het
“Hoofdlijnadvies: Een voorstel” van het Platform Onderwijs2032.
32
Volman (red.): Bevorderende en belemmerende factoren voor een leven lang leren. Explorarief onderzoek op microniveau (p. 171-185).
92
Drs. J.H. van Drooge, voorzitter Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) (1 november
2015): Reactie NVON op Hoofdlijn advies.
33
Dit wordt ook wel computational thinking genoemd.
Het lezen en schrijven waarover Hulshof het heeft,
de WSK.100 In het kader van ontwikkeling: volgens
festivallab al snel te snappen hoe de basisprincipes
Ernst Bovenkamp zegt daarover in Trouw:
beperken zich niet langer tot de offline wereld.
Cinekid gaat het veelgehoorde argument dat kin-
van technische toepassingen in elkaar zitten. Dat
Online zijn leerlingen volgens de Stichting Lezen niet
deren qua hersenontwikkeling op jonge leeftijd nog
kan zelfs door te knutselen: leerlingen knutselden
Het is niet zinnig om op de basisschool al een
zomaar leesvaardig. Daarom pleit de stichting voor
niet toe zijn aan leren over digitale middelen niet
tijdens het festival bijvoorbeeld gebouwen in elkaar
specifieke programmeertaal te leren, want er komen
opname van online geletterdheid in de vaste kern
op. De digitale middelen die Cinekid in het media-
om een stad te bouwen, die vervolgens in een virtu-
elke tien jaar vijftig talen bij. Gelukkig ligt aan de basis
van het curriculum. Het gaat daarbij onder meer
lab gebruikte tijdens het Cinekid Festival in oktober
al reality werd gezet waar de kinderen zelf doorheen
van programmeren een denkwijze ten grondslag die
om het met begrip lezen van digitale teksten die zijn
2015 houden juist rekening met die hersenontwik-
konden wandelen met een speciale bril op. Het gaat,
computational thinking wordt genoemd, die je logisch
voorzien van beeld, audio en hyperlinks, om het zelf
keling. De middelen hebben geen lange gebruiks-
aldus Cinekid, dus niet in de eerste plaats om het
en gestructureerd leert te denken. Die denkwijze is ook
kunnen schrijven van online teksten en het kunnen
aanwijzingen, maar stimuleren leerlingen om zelf te
werken met digitale middelen, maar vooral om het
heel nuttig als je later niet als programmeur aan de
selecteren en gebruiken van bestaande online
ontdekken hoe ze werken. Kinderen blijken in het
leren begrijpen van die middelen.101
slag gaat en heeft dus altijd zijn waarde.
teksten.
93
97
De Stichting Innovatie Onderwijs in Bètaweten-
Op de vmbo/mavo-school Wolfert PRO in Berg-
schappen en Technologie (IOBT) schrijft dat
schenhoek voegen deelnemers aan een gesprek
5.2.3 Mediawijsheid
computational thinking binnen de leerlijn
met het Platform toe dat programmeren leerlingen
Het Platform Onderwijs2032 schaart mediawijsheid
mediawijsheid en digitale vaardigheden in de hoofd-
‘modelleren’ een logische inbedding in het kern-
leert begrijpen wat veilig internetten is.
in de hoofdlijnen van het advies onder digitale gelet-
lijnen van het advies. Hij beschrijft hoe partners van
terdheid, net als het vinden, verwerken en creëren
de stichting vormgeven aan niet alleen dit thema,
curriculum kan krijgen. IOBT ziet modelleren als
een terugkerend onderdeel dat in onderlinge
Onze leerlingen zullen straks apparaten bedienen,
van digitale informatie (tekst en beeld) en het kun-
maar ook aan de persoonlijke ontwikkeling en
samenwerking met en afstemming tussen de
gebruiken, repareren en soms zelfs ontwerpen. [...] Wat
nen toepassen van technologieën om antwoorden
burgerschapsvorming die ermee gepaard gaan:
bètaschoolvakken onderwezen wordt.
veilig internetten is, snapt een leerling beter als hij zelf
op vragen te krijgen (computational thinking). Het
ook eens een website of een app maakt.98
platform Mediawijzer.net roept het Platform op de
Door zelf mediaproducties (film, video, websites e.d.)
94
Ook ondernemingsvereniging VNO-NCW zegt op
begrippen ‘digitale vaardigheden’ en ‘mediawijsheid’
te maken, komt de onder ‘persoonlijke ontwikkeling’
haar website dat leerlingen moeten leren program-
Veel aandacht voor programmeren ontstaat als de
- en met name de onderlinge verhouding - nader te
gewenste creatieve ontwikkeling van de leerling ruim
meren om inzicht te krijgen in een steeds meer
tweede editie van de Nederlandse Codeweek op
definiëren. Van belang is dat ‘mediawijsheid’ zonder
aan bod. Ethische keuzes leren maken of veilig internet
digitale maatschappij. Programmeren leert kinderen
10 oktober 2015 begint. VVD-kamerlid Anne-Wil
(onderwijs)context een lege huls is: het gaat om on-
leren gebruiken dragen ook bij aan persoonlijke ont-
logisch nadenken. Onderwijskundige Casper
Lucas schrijft naar aanleiding daarvan op Twitter
derliggende competenties die als een soort matrix
wikkeling en aan beter ‘burgerschap’. 104
Hulshof nuanceert dit laatste overigens in een
dat programmeren thuishoort in Onderwijs2032.
95
99
verweven zijn door heel het onderwijs heen.
102
Erik
Bettink, Evert Besselsen en Anja Top van de refor-
Bij burgerschap is verder ook het ontwikkelen van
kranten verschijnt naar aanleiding van de
De vraag is vanaf welk onderwijstype programme-
matorische Ds. J. Fraanjeschool in Barneveld vinden
een online identiteit belangrijk, waarbij bijvoorbeeld
Nederlandse Codeweek in oktober 2015.
ren dan een plaats zou moeten krijgen in het
het belangrijk dat scholen aan die competenties
ook privacy en creativiteit een rol spelen. Het is van
curriculum. De Werk- en Steungroep Kleuteronder-
invulling kunnen geven op een manier die past bij
belang dat jongeren hun digitale vaardigheden en
Het is goed dat kinderen meer inzicht krijgen in de
wijs (WSK) neemt in ieder geval aan dat veel kleuters
de visie van de school.
mediawijsheid ontwikkelen om de online werkelijkheid
werking van de computer. Maar programmeren kan
nog niet aan (pre)programmeren toe zijn, omdat
heel frustrerend zijn, als je bugs uit je code moet halen.
voor programmeren leesvaardigheid nodig is
Bob Wissink, voorzitter van de stichting Mediawijs-
len van een identiteit gebeurt dus niet langer alleen
En dat je er beter van leert denken, is overdreven. Lezen
die kleuters nog niet bezitten. Daarom sluit
heidscholen, is tevreden over de aandacht voor
op school, thuis en op de sportclub, maar in steeds
en schrijven zijn nog altijd veel belangrijker om je te
programmeerles in groep 1 en 2 niet aan bij de
kunnen redden in deze samenleving.96
psychologische ontwikkeling van kleuters, volgens
artikel over programmeren dat in veel regionale
103
verantwoord mede gestalte te geven.105 Het ontwikke-
Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (21 oktober 2015): De kleuter aan de basis van het onderwijs. Reactie van de Werk- en Steun-
100
groep Kleuteronderwijs op het voorlopig advies van het Platform Onderwijs2032 van 1 oktober 2015.
93
Ernst Bovenkamp in Trouw (15 oktober 2015): ‘Maak programmeren snel een verplicht vak’.
101
94
Stichting Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen en Technologie (30 oktober 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies’.
102
Werkbezoek medialab Cinekid Festival, 22 oktober 2015.
95
VNO-NCW (vno-ncw.nl, 7 oktober 2015): Begin al op basisschool met programmeren.
96
Bijvoorbeeld in: Brabants Dagblad (bd.nl, 8 oktober 2015): Hartstochtelijk pleidooi voor programmeren op school.
97
Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de
Programmamanager Mediawijzer.net in samenwerking met Stuurgroep, Kerngroep en Programmaraad Mediawijzer.net (19
oktober 2015): Notitie Mediawijzer.net.
Erik Bettink, Evert Besselsen en Anja Top, Ds. J. Fraanjeschool, De Vesting. Reformatorisch basisonderwijs (3 november 2015):
103
Platform reactie.
Bob Wissink (mail, 28 oktober 2015): Reactie op hoofdlijn advies.
Analyse Dialoog Onderwijs2032.
104
98
Gesprek op vmbo/mavo-school Wolfert PRO in Bergschenhoek, 27 oktober 2015.
105
99
Anne-Wil Lucas op Twitter.
34
Programmamanager Mediawijzer.net in samenwerking met Stuurgroep, Kerngroep en Programmaraad Mediawijzer.net (19
oktober 2015): Notitie Mediawijzer.net.
35
grotere mate ook op online fora en in digitale leer-
anderzijds. [...] Kritische leesvaardigheid en kennis
5.2.4 Typen versus schrijven
netwerken, zegt het Platform Mediawijzer.net in een
van argumentatie, drogredenen en retoriek zullen ook
Twee bijdragen die we vanwege omvang en onder-
Claudia Aguirre, die betoogt dat het lezen van letters
reactie op de hoofdlijnen van het advies.
in de toekomst bepalend zijn voor het niveau van het
bouwing niet ongemoeid willen laten, zijn die van
wordt beïnvloed door het schrijven van letters - niet
maatschappelijke debat. Ook het kritisch lezen van
Daniel Janssen en het Platform Handschriftontwik-
door ze over te trekken of te typen. Lees- en schrijf-
Naast het leren bijdragen aan de online werkelijk-
social media is belangrijk, evenals het leren van
keling. Janssen, universitair hoofddocent Taalbe-
vaardigheid gaan dus hand in hand.
heid is ook het leren ‘consumeren’ van die werke-
schrijven voor het web.
heersing en Communicatie, pleit in een mail aan
109
lijkheid van belang. In een petitie aan het Plat-
het Platform Onderwijs2032 voor het behoud van
Van een andere orde is de reactie van Interinfo
schrijfvaardigheden naast typevaardigheden.
Groep Nederland, die juist pleit voor opname van
form Onderwijs2032, minister Jet Bussemaker en
Volgens de VGN en het Meesterschapsteam
staatssecretaris Sander Dekker (Onderwijs, Cultuur
Geschiedenis heeft mediawijsheid niet alleen
en Wetenschappen) wordt gesteld: Met film in het
betrekking op het digitale domein, maar betekent
Met de hand leren schrijven is namelijk essentieel
curriculum biedt onderwijs een programma dat aan-
het ook dat leerlingen leren kritisch om te gaan
om goed te leren lezen. Dat weten we uit serieus
sluit bij de maatschappij van nu en in de toekomst.106
met beelden en teksten die informatie geven over
onderzoek. Maar leraren over de hele wereld hadden
Alleen als het blind typen volledig is geautomatiseerd,
Ook Mediawijzer.net wijst op deze vormende rol van
geschiedenis. Wat dat betreft vinden de auteurs
daar waarschijnlijk al goede intuïties over. Overal
kan alle aandacht uitgaan naar het luisteren en het
(nieuwe) media. In reacties op de hoofdlijnen van
dat mediawijsheid - net als overigens taalvaardig-
leren kinderen namelijk tegelijkertijd lezen én schrijven,
verwoorden van de in te voeren informatie. In dat
het advies wordt verder het belang benadrukt van
heid - te veel ‘losstaat’ van kennis van de wereld en
terwijl je zou kunnen denken: leer ze eerst lezen, dan
geval hoef je immers niet meer te zoeken naar de
kritisch kijken naar bestaande (digitale) informatie.
vakspecifieke vaardigheden.
kennen ze de letters in elk geval al.
110
typevaardigheid (in plaats van schrijfvaardigheid) in
het onderwijs.
toetsen die moeten worden aangeslagen. Pas dan
113
Zo schrijft Gonnie Eggink in de Volkskrant dat leer-
ook kan de vergelijking worden getrokken tussen het
lingen moeite hebben met het beoordelen van de
Tijdens een gesprek van het Platform Onder-
Dit blijkt volgens Janssen bijvoorbeeld uit onderzoek
maken van aantekeningen met pen en papier en met
betrouwbaarheid van nieuwsberichten en dat het
wijs2032 op de pedagogische academie van de
van Marieke Longcamp, Céline Boucard, Jean-Claude
behulp van het toetsenbord, bijv. tijdens een gesprek,
Platform hier meer aandacht voor moet hebben.
Hanzehogeschool Groningen wordt in dit kader
Gilhodes en Jean-Luc Velay (2 oktober 2006):
lezing of vergadering.
Vier verschillende bijdragen op de dialoogsite
benadrukt dat leerlingen ook de juiste vragen
Remembering the orientation of newly learned charac-
benadrukken dat de mediathecaris op school een
moeten leren stellen. Als ze ergens goed over kunnen
ters depends on the associated writing knowledge: A
De Interinfo Groep Nederland is voorstander
belangrijke rol kan spelen in het mediawijzer maken
nadenken, kunnen ze prima een thema aanpakken of
comparison between handwriting and typing. Ook in
van het op jonge leeftijd aanleren van blind typen,
van leerlingen, door hun informatievaardigheden
een vraag oplossen. Filosofie wordt in dit verband
het EO-radioprogramma Dit is de Dag vertelt Janssen
bijvoorbeeld aan het einde van de basisschool of
bij te brengen en hun te leren bronnen kritisch te
genoemd als middel dat hieraan kan bijdragen.111
over het belang van leren schrijven. De fijne motoriek
aan het begin van de middelbare school.116 Ook
beoordelen.108 Het sectiebestuur Nederlands van
Ook het Platform Bèta Techniek wijst erop dat de
zet allerlei processen in je hersenen in werking.114
B.J. Boot pleit in een bijdrage voor typevaardig-
de Vereniging van Leraren in de Levende Talen wijst
vraag van de leerling een prominente rol zou moe-
107
heid, ofwel met tien vingers (blind) leren typen, als
erop dat lineair lezen voor leerlingen lastiger wordt
ten innemen in het onderwijsproces. In dit kader zou
Net als Janssen pleit het Platform Handschriftont-
door de ‘online zee van informatie en amusement’.
in uw rapport nog wat meer de nadruk gelegd kunnen
wikkeling in een reactie op de hoofdlijnen van het
worden op een verschuiving van kennis reproduceren
advies voor een opwaardering van het met de hand
Bovendien is het de vraag of zij onderscheid kunnen
naar ook het belang van ruimte en uitdaging voor
(leren) schrijven.
maken tussen subjectieve, ironische, soms manipulatie-
creëren.
zoals typen, ook andere risico’s. Ida Huzen schrijft
De schrijfbeweging stimuleert neurale verbindingen
in een mail aan het Platform bijvoorbeeld over
waardoor met name het emotionele gebied van de
haar beide kinderen, die RSI hebben gekregen
hersenen wordt aangeraakt. Juist dit emotionele gebied
door lange tijd achter een computer aan school-
is belangrijk voor de persoonsvorming als identiteit.
opdrachten te werken. Als er op kantoren al strenge
115
veiligheidseisen worden gesteld moeten deze zeker
Docenten, filmmakers, musea, filmtheaters, netwerk filmeducatie en iedereen die goed onderwijs belangrijk vindt (petities.nl,
106
26 november 2015): Petitie film in het onderwijs.
Het Platform Handschriftontwikkeling verwijst
Gonnie Eggink (de Volkskrant, 21 november 2015): Leer jongeren bewust en kritisch met nieuws omgaan.
hierbij naar een artikel van neurowetenschapper
107
door ervaren leraren.117
Overigens kleven aan langdurig digitaal werken,
112
ve teksten enerzijds en feitelijke, objectieve informatie
verplicht onderdeel van het curriculum, gedoceerd
ook gelden voor scholen.118
JOhuis op dialoogsite onsonderwijs2032.nl; NBakker op dialoogsite onsonderwijs2032.nl; Rineke Jungst op dialoogsite onson-
108
derwijs2032.nl; Tonneke Vogelaar op dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
Vereniging van Leraren in de Levende Talen, sectiebestuur Nederlands (29 oktober 2015): Het vak Nederlands in het (voortgezet)
113
onderwijs van 2032. Reactie op het voorstel van het Platform Onderwijs2032, gevolgd door de visie van het sectiebestuur Nederlands
114
van de Vereniging van Leraren in de Levende Talen.
115
Carla van Boxtel en Ton van der Schans namens de VGN en het Meesterschapsteam Geschiedenis (11 november 2015): Reactie
116
109
110
op het conceptadvies van Platform Onderwijs2032.
Daniel Janssen (mail, 19 september 2015): Schrijven met de hand versus typen.
NPO Radio 1 (radio1.nl, 1 oktober 2015): Kinderen moeten met de hand leren schrijven.
Platform Handschriftontwikkeling (mail, 15 oktober 2015): Reactie op het voorstel van advies aan dhr. S. Dekker.
Interinfo Groep Nederland (3 november 2015): Reactie op de hoofdlijn van het advies over het onderwijs van de toekomst vanuit het gezichtspunt van de typvaardigheid.
Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015.
117
Platform Bèta Techniek (12 november 2015): Reactie Platform Bèta Techniek op Platform Ons Onderwijs 2032.
118
111
112
36
B.J. Boot (13 november 2015): Wat is dat toch met typelessen?
Ida Huzen (mail, 16 oktober 2015): Inz. het voorkomen van RSI aangezien leerlingen meer digitaal gaan werken.
37
5.3Burgerschap
van het advies nog te onduidelijk.123 Hartstichting,
Het Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS
noemen eerstehulponderwijs als concrete invulling
5.3.1 Algemeen
Scholenproject Ontmoeten en (Her)denken
van burgerschap op school. Daarmee zou de school
In Amstelveen ontstond in 2012 het scholen-
Het Platform pleit in de hoofdlijnen van zijn advies
School Onderzoek van het Algemeen Dagblad
een ontwikkeling volgen die maatschappelijk al is in-
project Ontmoeten & (Her)denken, een voorbeeld
voor een prominentere plek voor burgerschap in de
(85.000 ingevulde enquêtes) blijkt bijvoorbeeld
gezet, namelijk die van participatie. De vaardigheden
van een burgerschapsprogramma in de praktijk.
vaste kern van het onderwijs. Het gaat daarbij onder
dat een meerderheid van de ouders ‘omgangs-
die worden aangeleerd via eerste hulp zijn universeel.124
Het programma ontstond vanuit de behoefte
andere om het tonen van respect voor anderen
vormen’ verplicht zou willen stellen in het primair
De Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschap-
van lokale herinneringsorganisaties om de jeugd
(sociale vaardigheden) en kennis van rechtsstaat,
onderwijs.119 Ook uit een enquête van het LAKS
pijleer schrijft dat burgerschap een containerbegrip
te informeren over de Tweede Wereldoorlog
democratische waarden en mensenrechten.
onder leerlingen blijkt dat er behoefte is aan
wordt door de term sociale vaardigheden onder
in Azië en de behoefte van enkele Amstelveen-
burgerschapsonderwijs.120 En zoals een deelnemer
deze noemer te scharen.125
se openbare scholen om meer aan ‘ontmoe-
Vergeleken met de reacties op de andere onder-
aan een gesprek van het Platform Onderwijs2032 op
delen van de voorgestelde vaste kern - taalvaardig-
het Ulenhof College in Doetinchem het verwoordde:
tingsonderwijs’ te doen. De scholen vonden het
In een bijdrage van het Nationaal Comité 4 en 5 mei,
belangrijk om hun leerlingen kennis over elkaars
het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie,
cultuur en levensbeschouwelijke en religieuze
(5.2) en kennis van de wereld (5.4) - is het aantal
In een wereld van oneliners hebben leerlingen
de Stichting Musea en Herinneringscentra 40-45 en
achtergronden bij te brengen. Ook op gemeen-
berichten over burgerschap gering. In het algemeen
behoefte aan genuanceerde meningen. Daarom is
de Oorlogsgravenstichting - ofwel de ‘herinnerings-
telijk niveau was het nadenken over de positie
wordt het belang van burgerschap in het onderwijs
burgerschapskunde zo belangrijk.121
organisaties’ - wordt gepleit voor educatie over de
en het ontmoeten van kwetsbare groepen en
Tweede Wereldoorlog als invulling van burgerschap-
het herdenken van de Tweede Wereldoorlog
sonderwijs. Daardoor zouden leerlingen kritisch
een belangrijk thema. Die onderwerpen komen
leren nadenken over hoe zij zich tot de samenleving
samen in het project Ontmoeten & (Her)denken,
verhouden en hoe ze deze mede kunnen vorm-
dat leerlingen laat nadenken over verschillende
heid en rekenvaardigheid (5.1), digitale vaardigheid
door veel mensen onderschreven. Uit het Nationale
5.3.2 Burgerschap in de praktijk
geven. De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog
lokale sociale groepen, de Tweede Wereldoorlog
Dat men eensgezind is over het belang van burger-
Dit vereist volgens Zant een preciezere omschrij-
fungeert als startpunt voor menig maatschappelijke
in Azië en Amstelveen, geplaatst in een histo-
schap in het onderwijs, betekent niet dat iedereen
ving van wat burgerschapsonderwijs precies is, een
discussie over bijvoorbeeld moraal, democratie en
risch-sociologische context. In het project spelen
het eens is met de invulling zoals het Platform die
inhoudelijk kader met een concrete uitwerking.
rechtsstaat.126
ontmoetingsonderwijs, burgerschapsvorming en
kort beschrijft in de hoofdlijnen van het advies. John
Burgerschapsprogramma’s voldoen dan pas als
Zant juicht bijvoorbeeld de aandacht voor burger-
ze aan alle onderdelen van die uitwerking voldoen,
Annemieke Huisingh pleit per mail voor de school
rol. Ook wordt aandacht besteed aan nieuw-
schapsvaardigheden op zichzelf toe, maar mist in
zoals ‘omgaan met conflicten’ en ‘omgaan met
als oefenplaats. Hoe democratischer de school zelf
komers, zoals vluchtelingen en mensen die
de hoofdlijnen aandacht voor houding en attitude,
verschillen’. Ook het ‘hoe’ van burgerschapsvorming
in elkaar steekt, zegt zij, hoe gemakkelijker het voor
‘anders’ zijn op grond van leeftijd, religieuze en
naast de kennis en vaardigheden waarover wél veel
behoeft aandacht. Het is bijvoorbeeld belangrijk
leerlingen is dit ‘in te ademen’ en in de praktijk te
etnische achtergrond en seksuele geaardheid.
staat geschreven.
dat scholen hiervoor samenwerken met andere
brengen. Immers: Voor goed burgerschap is uiteraard
Ontmoeten & (Her)denken is een samenwer-
levensbeschouwelijke vorming een belangrijke
Net
educatieve partners, dat ze burgerschap koppe-
oefening in democratische processen essentieel.
Als het gaat om leerlingen toe te rusten om zich te
len aan hun eigen pedagogische kerntaak en een
als Huisingh benadrukken deelnemers aan het ge-
zes Amstelveense pilotscholen en diverse lokale
bewegen in een democratische samenleving, dan
oefenplaats worden voor democratisch burger-
sprek van het Platform op de pedagogische acade-
organisaties, zoals de Vereniging Historisch
vraagt dat om een houding, een wil om democraat
schap.122 Ook deelnemers aan de gesprekstafels bij
mie van de Hanzehogeschool Groningen het belang
Amstelveen.
te zijn. Dat bereik je als school alleen maar als de
de bijeenkomst van de Lerarenadviesraad pleiten
school zelf gelegenheid biedt om democratie aan
voor een duidelijker kader van burgerschap op
den lijve te ervaren.
school. Ze vinden de omschrijving in de hoofdlijnen
127
kingsproject tussen de gemeente Amstelveen,
Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015.
123
Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS (11 november 2015): Antwoorden op de vragen betrekking hebbend
124
op de hoofdlijnen van het advies van het Platform Onderwijs2032.
Hans Teunissen, voorzitter Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (NVLM) (20 november 2015): reactie op
125
Algemeen Dagblad (ad.nl, 17 oktober 2015): Enquête: Ouders willen meer vakken in het basisonderwijs.
119
Jelmer Hoogland namens LAKS (16 november 2015): Resultaten digitale vragenlijst achterban onderwijs2032.
120
Gesprek op het Ulenhof College Doetinchem, 12 oktober 2015.
121
122
John Zant (28 oktober 2015): Reactie op het Advies van het Platform Onderwijs 2032.
38
hoofdlijnen van uw advies.
Gerdi Verbeet, voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei, mede namens Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Stichting
126
Musea en Herinneringscentra 40-45 en Oorlogsgravenstichting (28 oktober 2015): Educatie Tweede Wereldoorlog.
Annemieke Huisingh (mail, 25 oktober 2015): KNAW/Reggio Emilia.
127
39
van het ‘doen’ van burgerschapskunde. Vaardig-
je aan personages, verplaats je je in andere culturen en
schappelijke disciplines bieden bovendien traditio-
Ook het Centrum Kinderfilosofie Nederland (CKN)
heden als conflictbeheersing, communicatie,
zie je de wereld vanuit andere perspectieven.
Tijdens
neel de ingang tot het denken over en werken aan
wil filosofie onder de aandacht brengen. Het CKN
interactie, sociale redzaamheid en dienstverlening
een gesprek tussen het Platform Onderwijs2032, de
maatschappelijke vraagstukken. De op deze disciplines
geeft aan dat diversiteit en dialoog nog sterker naar
kun je in het primair en voortgezet onderwijs al
Onderwijscoöperatie en het Platform Leraar2032
gebaseerde vakken zijn hiermee dus van grote waarde
voren kunnen komen, waarbij het filosoferen met
aanleren, geven zij aan.128 Volgens het Platform
komt iets soortgelijks naar voren, alleen dan op het
in de ontwikkeling van leerlingen tot sociale, kritische
kinderen een krachtige en succesvolle activiteit is
Mensenrechteneducatie kan dat vanuit een
gebied van digitale geletterdheid en geschiedenis.
en democratische burgers.
die hieraan kan bijdragen.133
holistische benadering, gekoppeld aan de vier
Deze disciplines worden van belang geacht in de
pijlers van de hoofdlijnen van het advies van
ontwikkeling van een leerling tot democratisch
Onderwijs2032:
mens. Volgens Dick van der Wateren leren digitaal
- Persoonlijke ontwikkeling: hieronder vallen
geletterde leerlingen namelijk kritisch omgaan met
5.3.3 Wereldburgerschap
bijvoorbeeld het zich respectvol verhouden tot
bronnen en zelfstandig te beslissen wiens mening
Het EP-Nuffic raadt in een reactie op de hoofdlijnen
plaats in. Het gaat daarbij precies om de hierboven
de ander, participatie en het zich inleven in de
enig hout snijdt; dat maakt hen onafhankelijk en
aan het begrip ‘wereldburgerschap’ nadrukkelij-
aangegeven punten: vaardigheid in meerdere vreemde
ander.
autonoom. Ook geschiedenis is hiervoor belangrijk:
ker op te nemen. Hoewel het Platform te kennen
talen, begrip van mondiale problemen (en de vaar-
130
- Kern van basiskennis en -vaardigheden:
132
geeft dat burgerschap niet afgebakend wordt door
digheden om over oplossingen na te denken) en een
onder andere kennis van universele mensen-
Daarvoor zijn nu juist vakken als geschiedenis
landsgrenzen - leerlingen krijgen een beeld van de
positieve houding ten opzichte van andere culturen.134
rechten, leren samenwerken en situaties in de
uitgelezen kansen om daarin te oefenen. Los daarvan
werking van de samenleving in hun wijk, regio, land
eigen omgeving kunnen koppelen aan
kan geschiedenis bijdragen aan culturele continuïteit
en in de wereld - komt ‘wereldburgerschap’ in het
Stephan Meershoek, afdelingshoofd Netwerken &
mensen-en kinderrechten.
en vorming.
stuk nu niet voor, constateert EP-Nuffic.
Relaties bij EP-Nuffic, voegt in een nieuwsbericht
- Verdiepen van kennis en vaardigheden:
over vroeg vreemdetalenonderwijs toe dat naast
zoals door aan de leerlingenraad of een
Tijdens hetzelfde gesprek pleit Alderik Visser voor
Door wereldburgerschap nadrukkelijker op te nemen in
goed taalonderwijs ook een basis in internationali-
debatclub deel te nemen en te leren vergaderen.
het creëren van een democratische omgeving op
het curriculum sluit het advies aan bij de papers van de
sering belangrijk is: Het zou goed zijn als dat wel het
school. Volgens hem moet filosofie daartoe een
OECD. Hierin neemt ‘global competency’ een belangrijke
geval is in het definitieve advies.135
- Vakoverstijgend leren, denken en werken:
bijvoorbeeld door het organiseren van een
verplicht vak worden, ook op het vmbo. Leraren in
mensenrechtenwandeling door de stad, het
opleiding zouden zich Socratische gespreksvorming
maken van een krant over beeldvorming met
eigen moeten maken.131 Deze gedachte sluit aan bij
betrekking tot vluchtelingen of het opzetten van
een reactie op de hoofdlijnen van het advies vanuit
een actie om de wijk veilig te houden.
de meesterschapsteams Vakdidactiek Geesteswetenschappen. Pieter de Bruijn schrijft namens deze
5.4Kennis van de wereld: meer van minder
Wel stipt het Platform Mensenrechteneducatie aan
teams dat de vakken van de humaniora leerlingen
dat rekening gehouden moet worden met leerlin-
helpen om te gaan met de interculturele, meertalige
gen die risico lopen op uitsluiting, zoals kinderen
en multimediale samenleving en hen helpt deze te
5.4.1 Algemeen
met een beperking, minderheden en leerlingen die
interpreteren.
Het laatste onderdeel van de voorgestelde vaste
manier aangeleerd: niet van alles een beetje, maar
kern van het onderwijs is kennis van de wereld. Het
meer van minder.
onder de armoedegrens leven en niet kunnen deelnemen aan extracurriculaire activiteiten. Mensen-
Door het verwerven van kennis en inzicht over taal,
gaat om essentiële kennis en vaardigheden die leer-
rechteneducatie zou daarom moeten werken met
cultuur, geschiedenis, levensbeschouwing, filosofie en
lingen nodig hebben om de wereld om hen heen te
Met name over dat laatste - meer van minder -
inclusie.
media, leren leerlingen hoe anderen communiceren,
begrijpen en mede vorm te geven. Deze kennis en
verschijnen veel reacties. Waar Engels vanaf groep 1
denken en naar de wereld kijken en kunnen zij hierin
vaardigheden krijgen leerlingen op een diepgaande
direct na het verschijnen van de hoofdlijnen van het
129
De Stichting Lezen schrijft dat lezen de flexibiliteit
hun eigen positie bepalen. Zij leren reflecteren op
van leerlingen versterkt, evenals hun interculturele
cultuuruitingen, maatschappelijke ontwikkelingen en
competenties en burgerschap. Bij het lezen spiegel je
verschijnselen in heden en verleden. De geestesweten-
Pieter de Bruijn namens de meesterschapsteams Vakdidactiek Geesteswetenschappen (29 oktober 2015): Reactie vakdidactisch
132
Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015.
128
Platform Mensenrechteneducatie (9 november 2015): Schriftelijke feedback op Hoofdlijn advies: een voorstel (d.d. 1-10-2015).
129
Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de
130
Meesterschap Geesteswetenschappen Hoofdlijnadvies Onderwijs2032.
Centrum Kinderfilosofie Nederland (6 november 2015): Schriftelijke feedback op hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032. Tweede
133
bijdrage CKN.
EP-Nuffic (29 oktober 2015): Reactie EP-Nuffic op hoofdlijn advies Platform2032.
Analyse Dialoog Onderwijs2032.
134
Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015.
135
131
40
EP-Nuffic (nuffic.nl, 6 oktober 2015): Ruim baan voor vroeg vreemdetalenonderwijs.
41
advies hot topic is, is de kennis van de wereld dat in
zou moeten worden. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de
de periode daarna. Mensen ‘vallen’ vooral over de
enquête van EDventure.
volgende zin:
deze gedachtegang:
137
Het NIVOZ nuanceert
siteit Utrecht.142 Bovendien beklijft nieuwe kennis
Wie echter niets weet, zal niet eens beginnen te zoeken.
alleen als ze wordt verbonden met wat al bekend
Hij kan ook niet weten wat te zoeken. Wie geen feiten
is;143 leerlingen hebben (feiten)kennis nodig om
kent - dat wil zeggen paraat in zijn hoofd heeft zitten -
zich nieuwe kennis eigen te kunnen maken.
zal bovendien nooit in staat zijn verbanden te leggen,
Dat heeft als consequentie dat onderdelen kunnen
De kwestie is dan niet zozeer of er meer of minder
Het mag dan mogelijk zijn alles op te zoeken,
laat staan dat hij zich inzichten kan verwerven. [...]
worden geschrapt die in de huidige leermethodes
aandacht voor feitenkennis moet zijn, maar hoe die
schrijft ook Sebastien Valkenberg in nrc.next, maar
Kinderen zullen eerst moeten ontdekken wat voor
vanzelf spreken. Te denken valt aan de hoeveelheid
feiten betekenis krijgen en verbonden zijn met de
waarom zouden we dat willen? Hij vreest dat kennis
kennis er zoal is. Niemand kan zich interesseren voor
topografische, historische en natuurwetenschappelij-
kernwaarden van waaruit de school onderwijs verzorgt.
gereduceerd wordt tot een ‘set weetjes’. Je moet
wat hij niet kent.147
ke feitenkennis die leerlingen momenteel aangeleerd
Dit kan bijvoorbeeld door uit te gaan van (grote)
eerst het vermoeden hebben dat iets niet klopt en dat
krijgen.
vragen, en bijbehorende referentiepunten, waardoor
veronderstelt de aanwezigheid van een zekere basale
Dat onderschrijft de Nederlandse Vereniging voor
een proces in gang gebracht kan worden, dat leerling
kennis. Valkenberg geeft als voorbeeld: Doodver-
het Onderwijs in Natuurwetenschappen (NVON),
en leraar engageert.
moeiend als je gesprekspartner elk woord opzoekt
die stelt dat je inderdaad alles kunt vinden via
(‘Momentje hoor’) en moet googlen wanneer de Tweede
internet, maar dat je niet in de richting van bijvoor-
144
136
Hoewel sommige mensen positief reageren op
138
het voorstel bepaalde onderdelen uit de leermethodes te schrappen, overheerst bezorgdheid.
Verder lijkt de indruk gewekt dat kennis gelijk staat
Wereldoorlog ook alweer plaatsvond.
Uit het gros van die bezorgde reacties blijkt dat
aan informatie. Onderstaande paragraaf staat daar-
dit artikel luidt:
de hoofdlijnen van het advies doen denken dat
om in het teken van de verhouding tussen kennis,
feitenkennis geheel uit het curriculum geschrapt
informatie en vaardigheden.
145
Een reactie op
beeld de ‘eiwitsynthese’ zal zoeken als je daarvan
het bestaan niet weet.148 Lex Hupe reageert in
een blog op het stuk van Van Schie. Volgens
Als we intelligente burgers willen opleiden, die in
Hupe is het ‘stampwerk’ van feiten niet zo nuttig
staat zijn een dialoog te voeren, en ons behoeden
als sommigen doen denken, vooral niet voor de
voor excessen, moeten we ze ook dat voorbeeld geven.
midden- en onderklasse.
Laten we proberen een zindelijk debat over goed
5.4.2 Kennis en informatie
onderwijs te voeren. Het eerste wat we daarvoor
Ook de niet uit de elite stammende leerlingen denken
Wat is kennis en wat is informatie? Over deze
Met andere woorden: kennis kun je niet opzoeken,
moeten onderkennen, is dat we met simpele schema’s
aan hun toekomst. Tegenover dat postulaat van de
twee begrippen ontspint zich in de periode na de
maar zit in je hoofd. Sterker: kennis in je hoofd of
niet verder komen. Het vraagt vooral dat we bereid en
‘Algemene Ontwikkeling’ staat de concrete en tastbare
presentatie van de hoofdlijnen van het advies een
kennis in de cloud laat het verschil zien tussen rijk-
in staat zijn naar onze eigen rol en verantwoordelijk-
behoefte van de niet-elite (middenklasse en onder-
discussie. Peter Fasol schrijft in een blog:
dom en armoede, vindt Ben Wilbrink.140 Joke van
heid te kijken. Die redeneerlijn lees ik ook in het
klasse) om vooral praktische kennis te leren. Om
der Leeuw-Roord schrijft dat het begrip ‘kennis’
voorlopig advies Onderwijs 2032, wat het een stuk
later een behoorlijk beroep te kunnen uitoefenen.
Kennis is wat je uit informatie kunt destilleren. [...]
bestaat uit informatie en begrip en dat zij daaraan
doordachter maakt dan Valkenberg doet voorkomen.146
Geschiedenis en maatschappijleer passen daar niet
Informatie zit in een opslagsysteem, kennis zit in de
graag inzicht wil toevoegen.
mens. Cumulatie van kennis leidt tot wijsheid. Die
kennisbasis nodig om deel te kunnen nemen aan
cumulatie, het opbouwen van kennis, heet eruditie.
Eruditie is een woord dat ingelijst boven het bed van
iedere onderwijsvernieuwer zou moeten hangen.
139
141
Er is een zekere
echt in. Toch blijven we deze grote groepen maar
Overigens, zegt historicus Patrick van Schie in een
steeds vanuit dat academische, 19de-eeuwse denk-
de maatschappij; vakkennis blijft belangrijk, zeggen
artikel in Trouw, verandert digitalisering niets aan
model bekijken, opleiden en beoordelen. Maar
studenten en leraren van de lerarenopleiding en
de aard van informatie. Feiten konden immers
waarom? Wat is er mis met het leren van een deugd-
Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Univer-
altijd al worden opgezocht in bijvoorbeeld een
zaam beroep zoals timmerman of administratief mede-
encyclopedie.
werker als je het verschil niet weet tussen Napoleon en
Gesprek met studenten en leraren van de lerarenopleiding en Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht,
142
21 oktober 2015.
Platform Onderwijs2032 (1 oktober 2015): Hoofdlijn advies: Een voorstel.
143
EDventure, Vereniging van Onderwijsadviesbureaus (10 november 2015): Rapportage Enquête finetuning Onderwijs 2032
144
136
137
Hartger Wassink, Gijs Verbeek, Luc Stevens namens NIVOZ Forum (10 november 2015): De leerling als mens: uitgangspunten voor
138
Ton van Haperen (tonvanhaperen.com, 2015): Staatspedagogiek.
Anton Bakker, Roger Baltus en Ron Meijer, docenten Katholieke Pabo Zwolle (30 oktober 2015): Bijdrage aan totstandkoming van
het advies 2032.
Sebastien Valkenberg in nrc.next (2 november 2015): ‘Leve het stampen’.
een nieuw curriculum. Beschouwing NIVOZ op voorlopig advies Platform Onderwijs2032.
145
Peter Fasol (fasol.nl, 3 oktober 2015): Waarom het advies van het Platform Onderwijs rampzalig is.
146
Ben Wilbrink (benwilbrink.nl, oktober 2015): Opmerkingen bij het tussenadvies van Platform-Onderwijs2032.
147
Joke van der Leeuw-Roord, Secretary General Lifelong Learning Platform Brussels (26 november 2015): een paar gedachten over
148
139
140
141
het hoofdlijn advies.
42
NRC: (6 november 2015): Feiten zonder context zijn hol.
Patrick van Schie in Trouw (12 oktober 2015): ‘De ‘aardigheid’ in het onderwijs zal een valkuil blijken.’
Drs. J.H. van Drooge, voorzitter Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) (1 november
2015): Reactie NVON op Hoofdlijn advies.
43
Churchill? Niemand heeft mij ervan overtuigd dat
dialoogsite onsonderwijs2032.nl, gaat het juist om
schrijven in een reactie op de hoofdlijnen van het
de cirkel rond te maken: Het leren van topografische
dit slecht is of zelfs je toekomstkansen versmalt.
het zien van die verbanden - niet om het leren van
advies dat historische feiten in het onderwijs niet
kennis kan dus nuttig zijn omdat een leerling daarbij
historische feiten.154 Mensen moeten toch belangrij-
‘betekenisloos’ zijn, maar dat het gaat om een ‘be-
een vaardigheid aanleert die het voor andere toepas-
Hierbij lijkt AnoukH zich op de dialoogsite aan te
ke gebeurtenissen in een bepaalde context kunnen
redeneerde selectie van inhoud die, gekoppeld aan
singen kan gebruiken.160 Maar hoe belangrijk zijn
sluiten:
plaatsen, benoemt iemand in een blog op Oblivion
specifieke vaardigheden, het geschiedenisonderwijs
algemene vaardigheden als samenwerken en pro-
betekenis en relevantie geeft’.
bleemoplossend denken in verhouding tot het het
149
Soave.
155
Susan Hogervorst, universitair docent
Basiskennis over ons land, onze geschiedenis is zeker
Historische Cultuur en Geschiedenisdidactiek aan
nodig. Echter de topografie per provincie leren is zo
de Open Universiteit, schrijft hierover:
niet meer van deze tijd! Dat soort ‘kennis’ is zo gemak-
hebben van vakkennis? Volgens de vereniging Beter
Er zijn in Nederland en daarbuiten mensen die de
Onderwijs Nederland (BON) dreigt in de hoofdlijnen
massamoord op Joden in nazi-Duitsland ontkennen.
van het advies vakinhoud onder te sneeuwen door
algemene vaardigheden.
kelijk via internet te verkrijgen dat ik vind dat dit niet
Het zou juist goed zijn om leerlingen te laten
Alleen geschiedenisonderwijs waarin feitenkennis een
meer in de lesstof hoeft.150
reflecteren op de veelvormige historische cultuur,
middel is, kan dit soort nonsens goed ter discussie
en op het verband tussen geschiedenis en de
stellen. Zonder respect voor historische feiten
De zogenaamde 21st century skills bestaan al sinds
Ook Gisela Althuis zegt in een mail aan het Platform
vorming van identiteiten, zo staat ook in de
wordt het verleden al te gemakkelijk een prooi voor
de oudheid en worden ontwikkeld door vanuit solide
feiten als de Slag bij Nieuwpoort en het kennen van
aanbevelingen van #Geschiedenis2032.
ondemocratische ideologen.
vakkennis verder te kijken: op de schouders van de
scheikundige formules in de onderbouw te beschou-
Dán maak je kritische (wereld) burgers.156
Het document waarnaar Hogervorst verwijst,
meer aandacht voor de wereldgeschiedenis. Vol-
wetenschapper ooit, al wist.161
Geschiedenisonderwijs 2032, benadrukt het belang
gens hen druist wat in de hoofdlijnen wordt gezegd
In een aantal bijdragen wordt gewaarschuwd voor
het LAKS vindt een meerderheid van de scholieren
van geschiedenis en historisch besef in het onder-
over het overdragen van de Nederlandse cultuur en
een ‘informatiekloof’. Maarten Sprenger, specialist
dat het opzoeken en beoordelen van informatie op
wijs en de betekenisvolle toepassingen ervan.
identiteit in tegen de opmerkingen van het Platform
kinderinformatie en zoekgedrag bij startup Wizen-
dat het onderwijs leerlingen moet voorbereiden op
oze, waarschuwt voor de gevolgen van ‘open-inter-
een globaliserende maatschappij.
net zoeken’. Wanneer open-internet zoeken de norm
alles opzoeken.
151
Volgens een leerlingenenquête van
reuzen daarvoor, zoals Isaac Newton, de grootste
Ook pleiten Van Boxtel en Van der Schans voor
wen als ‘onnodige ballast’, maar zo simpel ligt het
volgens haar ook weer niet. Als je niets weet, moet je
158
het internet op school moet worden behandeld.152
Verbanden leggen
Leerlingen hebben historische kennis nodig om de
wereld waarin zij leven beter te kunnen begrijpen.
wordt, ontstaat zonder gerichte hulp een enorme
De boodschap is helder: een stevige kennisbasis is
Historische kennis is ook nodig voor identiteits-
Ook in de exacte wetenschappen gaat het overigens
informatiekloof tussen informatiegeletterden en
van groot belang. Dat wordt ook benadrukt in het
ontwikkeling, ontwikkeling van normen en waarden
om het zien van verbanden. De Stichting Innovatie
-ongeletterden. Sprenger schrijft dat het hebben van
gesprek van het Platform Onderwijs2032 met de
en persoonsvorming. [...] Historisch denken en
Onderwijs in Bètawetenschappen en Technologie
feitenkennis noodzakelijk is om bronnen te kunnen
vaste Kamercommissie Onderwijs, Cultuur en
redeneren zijn alleen aan de orde als de leerling
benadrukt in een reactie hoe belangrijk het is om
beoordelen.
Wetenschap. Stampen zou voor de internalisering
ook over kennis van historische feiten, begrippen en
verbanden met andere feiten te kunnen leggen
van informatie onmisbaar zijn.153 Niet alleen omdat
chronologie beschikt. En kennis van historische feiten,
en hun samenhang te begrijpen. Deze conceptuele
Zoeken op Internet betekent allesbehalve dat je
leerlingen met een kennisbasis voorkomen dat ze
begrippen en chronologie is alleen betekenisvol als
kennis is een noodzakelijke voorwaarde om te kunnen
goed geïnformeerd wordt. Veel websites bevatten
alles moeten opzoeken, zoals onder anderen Althuis
deze kennis ook gebruikt kan worden; als ermee
bepalen wat relevant is in een gegeven situatie.159
foute informatie en het wordt al fijn gevonden als
en Valkenberg vrezen (zie vorige paragraaf), maar
gedacht en geredeneerd wordt.
een website er kindvriendelijk uitziet.
157
Het gaat dus om een wisselwerking tussen kennis
ook omdat ze alleen op basis van een kennisbasis waardevolle verbanden kunnen ontwaren. En
Twee van de auteurs van Geschiedenisonderwijs
en vaardigheden. Niet alleen leidt het opdoen van
Ook Jurjen van der Helden en Harold Bekkering
bij vakken als geschiedenis, zegt iemand op de
2032, Carla van Boxtel en Ton van der Schans,
feitenkennis tot de vaardigheid om bijvoorbeeld ver-
schrijven dat feitenkennis onontbeerlijk is voor leren
banden te kunnen leggen; voor het opdoen van ken-
lezen en tekstbegrip. Dat zou blijken uit inzichten uit
nis zelf zijn ook vaardigheden nodig, benadrukken
de psychologie.162 Volgens deze redenering draagt
ouders van OBS De Hagenpoort in Deventer. En, om
het aanleren van feitenkennis dus bij aan de eman-
Lex Hupe (wijsvooruit.nl, 13 oktober 2015): De feiten en de leerling.
149
AnoukH op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
150
Gisela Althaus (mail, 1 oktober 2015): Interview in AD.
151
Jelmer Hoogland namens LAKS (16 november 2015): Resultaten digitale vragenlijst achterban onderwijs2032.
152
Gesprek met vaste Kamercommissie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 15 oktober 2015.
153
Manderss op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
154
Carla van Boxtel en Ton van der Schans namens de VGN en het Meesterschapsteam Geschiedenis (11 november 2015): Reactie
158
op het conceptadvies van Platform Onderwijs2032.
Oblivion soave (oblivionsoave.wordpress.com, 6 oktober 2015): Paul Schnabel: Vroeger zat je kennis in je hersenen en je boeken,
159
155
Stichting Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen en Technologie (30 oktober 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies’.
Ouderavond over OnsOnderwijs2032 op OBS De Hagenpoort in Deventer, 3 november 2015.
nu is dat de computer.
160
Susan Hogervorst (historici.nl, 6 oktober 2015): Geschiedeni(k)sonderwijs.
161
Carla van Boxtel, Susan Hogervorst, Hubert Slings en Ton van der Schans (historici.nl, 2015): Geschiedenisonderwijs 2032.
162
156
157
44
Beter Onderwijs Nederland (beteronderwijsnederland.nl, 25 oktober 2015): #onderwijs2032: oude wijn in nieuwe zakken.
Jurjen van der Helden en Harold Bekkering (volkskrant.nl, 15 oktober 2015): Leren zonder feiten is een gevaarlijke illusie.
45
ciperende functie van de school: het bieden van een
meegekregen en dus van huis uit een bredere basis
gelijke basis voor iedere leerling. Dat benadrukt ook
hebben, verkeren in het voordeel. Het onderwijs heeft
Marijke Katee op de dialoogsite:
een emanciperende en socialiserende functie. Alleen
daarom al is het belangrijk dat er niet meer kennis
Feitenkennis is de basis voor verder leren en het
wordt geschrapt. Dus niet minder en ook niet minder
begrijpen van de omgeving waar je in opgroeit. Het
van meer. Scholen die vrijheid bieden, terwijl er al
voorstel om deze brede basis te versmallen stelt mij
veel vrijheid is ten aanzien van de uitvoering van ons
niet gerust. Hoe breder deze basis, hoe beter leerlin-
kerncurriculum, kan er gemakkelijk toe leiden dat er
gen in staat zijn keuzes te maken en hun voorkeuren
leerlingen met gebrekkige fundamentele kennis van
te ontdekken. Leerlingen die veel van thuis hebben
school komen.163
Marijke Katee op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
163
46
47
6
De door het Platform voorgestelde vaste kern
Door alleen de kern te omschrijven en te verplichten
aan kennis en vaardigheden moet in samenhang
ontstaat er meer ruimte om als school snel in te
worden aangeboden en duidelijk worden
spelen op de veranderende samenleving.166
afgebakend. Daardoor krijgen scholen en leerlingen
ruimte voor verdieping en verbreding. Dat gebeurt
We bespreken in dit hoofdstuk twee aspecten van
al naar gelang de mogelijkheden, interesses en
verdieping en verbreding die in de reacties op de
nieuwsgierigheid van leerlingen. Scholen krijgen
hoofdlijnen van het advies terugkeerden:
veel keuzevrijheid in het vormgeven van de
Verdieping en
verbreding
verbreding en verdieping. Het is belangrijk dat ze
-Motivatie
nauwer en structureler gaan samenwerken met
Vooral leerlingen verwachten dat zij meer kunnen
partijen buiten de school, zoals sportclubs en
werken vanuit intrinsieke motivatie als ze de ruimte
culturele organisaties. Ook kunnen ze bijvoorbeeld
krijgen voor verdieping en verbreding. Omgekeerd
praktijkprojecten opzetten of samenwerken met
zorgt die motivatie voor extra verdieping en
mbo- en hbo-instellingen en universiteiten.
verbreding.
In verschillende gesprekken met leraren, zoals met
-Praktijk
Leraar2032164, wordt het afbakenen van een vaste
Wat betekenen verdieping en verbreding in de
kern positief ontvangen. Dit biedt houvast en ruimte
praktijk? Maatwerk is in dit kader een veelgehoord
voor de leraar, zo bevestigen ook de voorzitters
begrip. Critici plaatsen hier ook kanttekeningen bij:
van de AOb, CNV en FvOv in een gesprek met
hoeveel ruimte hebben scholen daadwerkelijk voor
Platform Onderwijs2032. Het AOb vult hierop aan:
verdieping en verbreding en leidt dit niet tot grote
‘Door het onderwijsveld ruimte te bieden komen
(inhoudelijke) verschillen tussen scholen?
vernieuwende initiatieven vanzelf van de grond.
6.1Motivatie
Het aantal reacties op de hoofdlijnen van het advies
het van belang dat leerlingen onderwijs volgen op het
dat specifiek ging over verdieping en verbreding is
juiste niveau. Alleen op die manier kan leergierigheid
gering. Duidelijk is in ieder geval dat leerlingen zelf
en creativiteit in de vorm van intrinsieke motivatie tot
de beweging naar meer ruimte voor verdieping en
uiting komen en raken leerlingen niet gedemotiveerd,
verbreding toejuichen: zowel jongerennetwerk NJR
omdat ze onder of juist boven hun niveau leren. Zo
als leerlingenorganisatie LAKS zijn positief over dit
wordt de leerling ook gestimuleerd om eigen initiatief
voorstel. NJR verwacht dat leerlingen meer zullen
te nemen en zich ondernemend op te stellen.167
werken vanuit intrinsieke motivatie als de focus op
hun sterke punten wordt gelegd en er ruimte komt
Het LAKS geeft aan dat leerlingen al tijdens de
voor verdieping en verbreding van interesses.
LAKS-scholierencongressen het belang aanstipten
van ruimte om eigen keuzes te kunnen maken.
Ze verdiepen zich in een onderwerp, omdat daar hun
Ook zij koppelen dit aan een verhoogde motivatie:
interesse ligt en niet omdat het verplicht is. Hierbij is
je kiest immers niet snel een vak dat je niet leuk
Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015.
164
Gesprek met voorzitters AOb, CNV en FvOv, 9 november 2015.
165
AOb (aob.nl, 10 november 2015): AOb wil dat leraren meepraten over nieuw curriculum.
166
NJR (4 november 2015): Reactie NJR op hoofdlijnen advies Platform Onderwijs2032.
167
48
49
vindt.168 Ook tijdens een gesprek tussen het Plat-
gierigheid en motivatie om zich te ontwikkelen, kun je
Net als de Lerarenadviesraad gaat de PO-raad in
Ook hoogleraar didactiek van de natuurkunde
form Onderwijs2032 en leraren en leerlingen van
zoeken naar de aanknopingspunten bij leerlingen om
een reactie in op de balans tussen de verplichte en
Harrie Eijkelhof is kritisch over ‘meer over minder’
Lyceum Oudehoven in Gorinchem blijkt het belang
‘gangbare’ lesstof tot zich te nemen. Zoals hierboven
vrije ruimte in het onderwijs. Hoewel de raad zich
en verdieping. Hij verwijst naar een rapport waarin
van motivatie. Aanwezigen stellen dat meer vrijheid
geschetst, is het idee dat alle leerlingen voor alle vakken
kan vinden in het principe van ‘meer van minder’,
kritiek wordt geleverd op de smalle invulling van
voor leerlingen leidt tot het vinden van een passie
altijd op ongeveer hetzelfde niveau moeten zitten,
plaatst hij ook een kanttekening bij dit voorstel:
het onderwijs voor 16-18 jarigen in Engeland.175 Een
en het ontwikkelen van een visie op de vervolgop-
achterhaald en zorgt het voor problemen die een
leiding. Ook zouden leerlingen meer kennis buiten
artefact zijn van het systeem, en niet uit de intrinsieke
Schoolleiders en schoolbestuurders zien dit als een
accentverschuivingen op school komt van Marja
de school moeten opdoen en moeten kunnen stage
ontwikkelingsbehoefte van leerlingen voortkomt.
belangrijke aanmoediging om zelf keuzes te maken
Rietveld, lerares Frans in Groningen. Zij vreest een
in het onderwijsprogramma. Men is echter kritisch
toename van ongelijkheid als leraren en scholen
meer ruimte krijgen om de lesinhoud te bepalen.
170
lopen, want ‘werk motiveert’.169 Het NIVOZ breidt het
andere kanttekening bij verdieping, verbreding en
verband tussen verdieping/verbreding en motivatie
Kete Kervezee en Katja van Vliet van de commissie
op de daadwerkelijke ruimte die wordt gecreëerd in
uit tot een cirkel: leerlingen zullen door verdieping
Innovatie Zorgberoepen & Opleidingen van het
het onderwijsprogramma. Er lijkt in het advies weinig
en verbreding niet alleen extra gemotiveerd worden
Zorginstituut Nederland voegen toe dat het be-
ruimte over te blijven voor eigen keuzes van de school
Mijn grote bezwaar is dat veel leerlingen en ouders
om te leren; omgekeerd zorgt die motivatie ook
langrijk is die intrinsieke ontwikkelingsbehoefte op
nu naast (Nederlandse) taal en rekenvaardigheid
weinig te kiezen hebben. Als er grote verschillen zijn in
voor extra verdieping en verbreding vanuit een
school te stimuleren, omdat leren van én met
ook Engelse taalvaardigheid, digitale vaardigheid en
het aanbod van hogescholen of universiteiten, is dat
‘intrinsieke ontwikkelingsbehoefte’.
elkaar van groot belang is voor afstemming en
maatschappelijke en sociale vaardigheid onderdeel
geen probleem. Studenten kunnen immers verhuizen
samenwerking in bijvoorbeeld de zorg. Dit zou uitge-
zijn geworden van de gemeenschappelijke basis. In de
naar een andere plaats om te gaan studeren. Als je
Door onderwijs per definitie te zien als het verdiepen
werkt kunnen worden naar het ontwikkelen van lerend
sector wordt het belang van deze vaardigheden erkend,
echter in Groningen opgroeit, kun je niet naar de
en verbreden van de natuurlijke en inherente nieuws-
vermogen als overkoepelende bekwaamheid.
maar de regie over het feitelijke onderwijsaanbod en
middelbare school in Utrecht gaan als het aanbod je
de manier waarop scholen invulling geven aan de
daar beter bevalt.176
171
onderwijsopdracht, moet bij de school blijven liggen.174
6.2Praktijk
In de praktijk betekent ruimte voor verdieping en
waar ze goed in zijn en zorg voor betekenisvolle
verbreding: maatwerk. Volgens leraren en studen-
relaties en interacties tussen leraren en leerlingen.172
ten van de lerarenopleiding van de Universiteit
Utrecht is maatwerk op basis van capaciteiten en
Deelnemers aan gesprekstafels tijdens een bijeen-
interesses haalbaar als wordt voorzien in sectie-
komst van de Lerarenadviesraad benadrukken het
overstijgende docententeams, aanpassingen in de
belang van het vastleggen van een kern.
organisatie van de school en examens die daarop
aansluiten. Ruimte voor verdieping ontstaat door
Als je mijn exameneisen met 35% vermindert, kan
‘breed in te roosteren’. Wel wordt in het gesprek
ik verdieping aanbrengen. Dan moet je wel precies
met de leraren en studenten benadrukt dat vrijheid
vastleggen wat die 65% is die overblijft. En keihard
voor leerlingen complex is: zij hebben structuur
van boven keuzes maken, daarna vrije ruimte binnen
nodig. De boodschap: laat leerlingen ontdekken
scholen invullen.173
Jelmer Hoogland namens Landelijk Actie Komitee Scholieren (LAKS) (3 november 2015): Feedback OW2032 rapport.
168
Gesprek op Lyceum Oudehoven in Gorinchem, 5 november 2015.
169
Hartger Wassink, Gijs Verbeek, Luc Stevens namens NIVOZ Forum (10 november 2015): De leerling als mens: uitgangspunten voor
170
een nieuw curriculum. Beschouwing NIVOZ op voorlopig advies Platform Onderwijs2032.
Kete Kervezee en Katja van Vliet, commissie Innovatie Zorgberoepen & Opleidingen van Zorginstituut Nederland (12 november
171
2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’ van het Platform Onderwijs
Gesprek met studenten, leraren van de lerarenopleiding en Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht,
174
21 oktober 2015.
175
Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015.
176
172
173
50
PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032.
M.M.C. Eijkelhof (20 november 2015): meer over minder in Engeland. Royal Society: Vision for science and mathematics education.
Marja Rietveld (mail, 12 november 2015): Ongelijkheid in het onderwijs.
51
7
Toekomstgericht onderwijs is samenhangend, vindt
het Platform. Daarom stelt het in de hoofdlijnen
van het advies niet de vakken centraal zoals we
Prachtig voorbeeld
die nu kennen, maar vormen de leervragen en
nieuwsgierigheid van leerlingen het uitgangspunt.
Vakoverstijgend
leren, denken en
werken
vakoverstijgend werken
Kennis moet meer interdisciplinair worden
‘Een prachtig voorbeeld van vakoverstijgend
aangeboden, aan de hand van domeinen en
werken aan verschillende vraagstukken’, zo
onderliggende vraagstukken die over de grenzen
noemt iemand op de Facebookpagina van
van vakken heen gaan. Het Platform stelt drie
Ons Onderwijs2032 het project ‘JanOpZee’,
domeinen voor aan essentiële kennis: natuur &
bedoeld voor de groepen 7 en 8 van de
technologie, mens & maatschappij en taal & cultuur.
basisschool. Het project draait om de zeiler
Daaronder kunnen dan vraagstukken vallen over
Jan van de Laar, die gedurende het schooljaar
‘een duurzame wereld’ (mens & maatschappij),
2015-2016 de wereldzeeën bevaart tijdens
‘gezondheid & ziekte’ (natuur & technologie) en
de Clipper Round the World zeilrace. Vanaf
‘communiceren in een democratische samenleving’
zijn boot stuurt Jan de ruim 32 deelnemende
(taal & cultuur). Door kennis in het primair
groepen via social media opdrachten en
en voortgezet onderwijs in deze domeinen in
vragen die te maken hebben met de etappe
samenhang aan te bieden, leren leerlingen hoe
die de bemanning op dat moment vaart.
ze kennis uit verschillende vakdisciplines kunnen
Jan zegt hierover op telegraaf.nl:
toepassen om vraagstukken op te lossen.
Deze kids weten nu bijvoorbeeld ook wat trade
In algemene zin heeft het Platform veel positieve
winds [passaatwinden] zijn, kunnen coördinaten
reacties ontvangen op zijn ambitie om kennis in het
opzoeken en berekenen, weten hoeveel voedsel
onderwijs van de toekomst meer interdisciplinair
wij in moeten slaan voor een lange etappe en
aan te bieden. Verschillende bijdragen benadrukken
kunnen nu alles vertellen over Zuid-Afrika en
dat leren in thema’s beter aansluit bij de natuurlijke
dan in het bijzonder over Kaapstad. Tijdens
manier waarop kinderen kennis tot zich nemen;
de huidige race zijn de groepen bezig met het
dit zou het leerproces stimuleren en motiveren.
maken van een spelletjesboek tegen de verveling
Wel worden verschillende kanttekeningen geplaatst
aan boord en werken ze aan een uitgebreid
bij het concept vakoverstijgend leren. De rode
weerbericht over de weersomstandigheden op
draad hierin is het vinden van een balans tussen
de zuidelijke oceaan.
177
thematische, meer integrale kennis enerzijds, en
de waarde van diepgaande, vakgeoriënteerde
kennis anderzijds. Ook is er aandacht voor de
consequenties van vakoverstijgend leren voor de
vaardigheden en kennis van leraren en worden
diverse suggesties gedaan voor de thema’s waarin
- Thematische versus
vakgeoriënteerde kennis
het onderwijs van de toekomst ingedeeld zou
Uit een deel van de reacties blijkt angst voor
moeten worden. In onderstaande paragrafen gaan
het verdwijnen van vakkennis. Hoe verhouden
we verder op deze onderwerpen in.
basisvakken zich tot vakoverstijgende domeinen?
Profielenberaad (22 oktober 2015): Reactie Profielenberaad op conceptadvies ‘Ons Onderwijs 2032’.; Gesprek op openbare basis-
177
school De Vlashof in Tilburg, 22 oktober 2015; Madeleine Vreeburg op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl; Kätie Weiss (mail,
19 oktober 2015): Graag bijdragen aan ontwerpfase Onderwijs2032; Layla te Rehorst op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl;
Susan Hogervorst (historici.nl, 6 oktober 2015): Geschiedeni(k)sonderwijs.
52
53
- Vaardigheden en kennis van leraren
- Indeling vakoverstijgende domeinen
transferproblemen; teveel projecten leidt tot
Op het Lerarencongres in oktober 2015 blijken
Leraren in het voortgezet onderwijs worden op dit
Verschillende mensen doen concrete voorstellen
oppervlakkig vrijblijvend gezwets’.
leraren in principe ontvankelijk voor het idee van
moment opgeleid vanuit één, door hen gekozen
voor vakoverstijgende domeinen of type
vakgebied. De vraag is wat vakoverstijgend werken
vaardigheden waaraan het toekomstige onderwijs
De Federatie van Onderwijsvakorganisaties
den bij genoemd, leraren zijn er nog niet klaar voor.
voor hen betekent.
meer aandacht zou mogen besteden.
onderschrijft het advies om kennis interdisciplinair
In de bundel van Jelmer Evers en René Kneyber die
aan te bieden. Waar de Federatie hiervoor in het
op het congres gepresenteerd werd, ‘de ladder naar
primair onderwijs geen probleem ziet, pleit ze er-
autonomie’, roepen ze op tot een ‘nieuwe profes-
voor in het voortgezet onderwijs aandacht te
sionaliteit’. ‘Het gaat nu om de vraag hoe leraren
besteden aan verdieping van vakinhoudelijke
de geboden vrijheid kunnen invullen en hoe ze in
kennis waar dat nodig is.
beweging kunnen komen.’
7.1 Thematische versus vakgeoriënteerde kennis
In verschillende bijdragen wordt de angst
uitgesproken dat themageoriënteerd onderwijs
tot gevolg heeft dat meer specifieke vakkennis
wordt uitgehold.178 Ook zouden niet alle onder-
181
vakoverstijgend leren. Hier worden wel voorwaar-
182
Vakoverstijgend werken
werpen even geschikt zijn om onder te brengen
Kätie Weiss geeft in een reactie op het con-
7.2Vaardigheden en kennis van leraren
in een thema. Zo schrijft Theo Poot op de
ceptadvies een voorbeeld van vakoverstijgend
Een aanzienlijk deel van de reacties op vakoverstij-
op (universitair) niveau hebben om met leerlingen de
dialoogsite:
werken in een betekenisvolle leersituatie:
gend leren heeft betrekking op de consequenties
diepte in te gaan en verbanden te kunnen laten zien.
hiervan voor de vaardigheden, rol en kennis van
Die generalisten hebben we nagenoeg niet en zullen
Elke discipline heeft nu eenmaal zijn eigen
In de klas van mijn dochter - groep 4 van de
leraren. Dit komt bijvoorbeeld terug in de bijdrage
we in de toekomst ook niet hebben. Wie doet er nu nog
kenmerkende benadering van de wereld, dat is
Vrije School (vorig schooljaar) - was er een
van het Platform Leraar2032.
nu juist de bestaansreden van een vak. Die
periode waarin de bijen centraal stonden. Toen
dat de leraren van nu en in de nabije toekomst
kenmerkende benadering mag je de leerlingen
heb ik aan het einde van die periode in deze
niet de kennis en vaardigheden in huis hebben om
Volgens Katee is de consequentie hiervan dat
niet onthouden.179
klas laten zien hoe je handzalf maakt van o.a.
vakoverstijgend onderwijs te geven. Leraar Jeroen
onderwijs vanaf een bepaald niveau nog steeds
bijenwas. Door deze lesactiviteit zag ik mijn
Kalter schrijft:
gegeven zal moeten worden op vakniveau. Als dat
183
Er wordt aangekaart
twee of drie studies en gaat het onderwijs in? 185
In het gesprek met studenten en leraren van
ervaringen weer bevestigd, dat themagestuurd
de lerarenopleiding aan de Universiteit Utrecht
onderwijs erg goed aansluit bij de natuurlijke
Alle docenten zijn opgeleid vanuit hun vak. Ik ben als
op een adequaat niveau onderwijs aan te bieden.
wordt geconcludeerd dat vakkennis belangrijk
nieuwsgierigheid van de leerlingen. In mijn les
natuurkunde docent volkomen ongeschikt om biologie
Per vak kan het verschillend zijn wanneer dit niveau
blijft, naast de introductie van vakoverstijgende
zaten meerdere aspecten verborgen, wat nu in
goed te onderwijzen en te doceren op maat die de
wordt bereikt.
vaardigheden:
het huidige curriculum opgedeeld is in de vakken
leerling nodig heeft.184
niet gebeurt, zullen leraren niet in staat zijn om
Naast dat vakoverstijgend onderwijs niet altijd
taal, natuur en rekenen. Ik liet de leerlingen het
Je kunt bijvoorbeeld les gaan geven over de Nijl en
recept lezen en 1 leerling mocht het voorlezen.
Onderwijskundige Marijke Katee wijst in haar
zou aansluiten op de opleiding die leraren hebben
daar geschiedenis, aardrijkskunde en allerlei andere
Maar ik had de dubbele hoeveelheid van het
bijdrage op een soortgelijke problematiek:
genoten, vraagt men zich overigens af of leraren
vakken bij combineren. Maar dat wil niet zeggen dat
recept nodig, omdat ik de zalf na afloop aan de
het vak geschiedenis afgeschaft moet worden. En hoe
kinderen wilde meegeven. De tafel van 2 kwam
Een thematische ingang voor de bovenbouw van het
wanneer zij worden ‘gedwongen’ in een keurslijf
geef je die interdisciplinaire vakken kwaliteit mee? Is de
ik dus tegen. Daarnaast bestaat de zalf uit
voortgezet onderwijs is helemaal een heikele onder-
van vakoverstijgend onderwijs. Vaak is deze passie
bevlogen vakdocent dan passé en moet je bijvoorbeeld
amandelolie, bijenwas en glycerine, meteen
neming en vraagt om generalistische (kennis van ver-
immers verbonden aan het vakgebied waarin de
met teams van leraren werken? 180
een aanleiding om deze natuurproducten toe
schillende disciplines) leraren die hoogwaardige kennis
leraar is opgeleid.186
hun passie en enthousiasme nog wel kwijt kunnen
te lichten (hoe ze gemaakt worden, waar ze
Het belang van deze balans wordt beschreven in
vandaag komen).
een bijdrage van Wilko Dijkhuis. Hij stelt dat ‘[te]
veel diepgang leidt tot oogkleppen, fragmentatie en
Wilko Dijkhuis (mail, 3 oktober 2015): Hoofdlijn advies, een voorstel.
181
Federatie van Onderwijsvakorganisaties (6 november 2015): Reactie op Hoofdlijn Advies: een voorstel van het Platform
182
Onderwijs2032.
Platform Leraar2032 (alderikvisser.blogspot.nl, 13 oktober 2015): Curriculum: systematiek en dynamiek. Reactie #Leraar2032 op het
183
JMMHOFF op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl
178
advies van de Commissie Schnabel.
Theo Poot op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl
184
Gesprek met studenten, leraren van de lerarenopleiding en Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht,
185
21 oktober 2015.
186
179
180
54
Jeroen Kalter op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl
Marijke Katee op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl
Gesprek op het Ulenhof College Doetinchem, 12 oktober 2015.
55
7.3Indeling vakoverstijgende domeinen
vaak gepresenteerd als vastliggend. Bovendien wordt
Ondanks de kanttekeningen bij vakoverstijgend
een kwalitatieve maar ook een kwantitatieve inhoud
de toekomst vaak alleen gebruikt om de gemeenschap
onderwijs worden ook voorstellen gedaan voor
krijgen. De vereniging onderschrijft het belang van
wakker te schudden en het belang van het onderwerp
vakoverstijgende domeinen of type vaardigheden
interdisciplinaire thema’s voor leerlingen in het
te benadrukken, bijvoorbeeld klimaatverandering
waaraan het toekomstige onderwijs meer aandacht
vmbo in het bijzonder, omdat zulke thema’s de
en vergrijzing. Wanneer leerlingen zelf in scenario’s
Het onderwijs van het Vathorst College
kan besteden.
leerstof in een breder verband plaatsen.
leren denken en zich kritisch afvragen wat wenselijk is,
(vmbo-t/havo/vwo) in Amersfoort is in de
Wiskunde zou ook onderdeel kunnen zijn van een
benaderen ze de realiteit eerlijker en wordt het leren
onderbouw opgebouwd aan de hand van
domein als financiële zelfredzaamheid, waarvoor
diepgaander en persoonlijker.
achttien cultuurhistorische thema’s. In die
189
Beweging en gezondheid
192
Wijzer in Geldzaken en Nibud pleiten. Deze partijen
De Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke
dragen aan dat ook financiële vaardigheden een
Opvoeding (KLVO) en het Coördinatorenoverleg
onderdeel zouden moeten zijn van het nieuwe
Voorbeeld van thematische aanpak
thema’s zijn aardrijkskunde, geschiedenis,
economie, science en de kunstvakken zoveel
Kunst en cultuur
mogelijk samengevoegd. Ook het vak
van de zes Academies voor Lichamelijke Opvoeding
curriculum. In het domein financiële zelfredzaam-
In een bijdrage in het Nederlands Dagblad wordt ge-
(ALOCO) pleiten bijvoorbeeld - in afzonderlijke
heid kunnen verschillende sociaal-economische
steld dat de voorgestelde indeling in domeinen uren
te vinden, in de vorm van onder andere lezen,
bijdragen - voor een apart domein lichamelijke
onderwerpen een rol spelen.
dreigt weg te kapen van het vak beeldende vorming.
informatie verzamelen en ordenen, schrijven
Voorgesteld wordt om een themavak cultuur, his-
en presenteren. Elke lesperiode duurt zes
torie & burgerschap te maken, waarin beeldende
weken en wordt afgesloten met een eindop-
vorming, geschiedenis en maatschappijleer worden
dracht, toets, werkstuk of presentatie.
190
opvoeding, bewegen & sport. Hieruit zou volgens
de KVLO een vaste kern aan motorische vaardigheden moeten voortvloeien, met ruimte voor eigen
Aardrijkskunde
Nederlands is in de thematische aanpak terug
keuzes, verdieping en verbreding vanuit de eigen
Het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genoot-
samengevoegd.
leerbehoefte van leerlingen. Het gaat dan niet alleen
schap (KNAG) benadrukt dat aardrijkskunde in
Platform om ook te onderzoeken hoe interdiscipli-
Vakken die zich minder goed lenen voor
om het (gezond) bewegen zelf, maar ook om het
zichzelf al een vakoverstijgend karakter heeft. Het
naire thema’s zoveel mogelijk kunnen aansluiten
thematisch onderwijs, zoals wiskunde,
regelen en verbeteren van bewegen - zoals door
verenigt namelijk bètawetenschappen (fysische
bij expressievakken en literatuur, om ook lezen en
worden afzonderlijk gegeven. In de
nieuwe technieken te ontwerpen waarmee bewogen
geografie, klimatologie) met gammawetenschap-
kunstzinnige vorming meer te integreren in het
bovenbouw laat het Vathorst College de
kan worden, denk aan de klapschaats en rollator.187
pen (sociale geografie, culturele antropologie) en
onderwijsaanbod.194 Er is, met andere woorden, een
thematische aanpak grotendeels los: dan
Hieraan gerelateerd pleit Nancy Bogers-Moors voor
techniek (cartografie, geografische informatie-
wens zichtbaar om kunst en cultuur een prominen-
krijgen leerlingen ruimte om hun kennis van
het opnemen van gezondheid & welzijn als één van
systemen). Het KNAG geeft aan dat aardrijkskun-
tere plek te geven in (vakoverstijgend) onderwijs.
bepaalde vakgebieden te verdiepen.
de domeinen.
In het algemeen vinden we veel
193
Marjet Huiberts adviseert het
de gaat over belangrijke vraagstukken voor de
Het Strategisch Beraad Kunstonderwijs is bovendien
De leerlingen zijn enthousiast over de
pleidooien voor het opnemen van gezondheids-
beantwoording waarvan met andere vakken wordt
bang dat cultuur, zoals in het door het Platform
aanpak van hun school:
vaardigheden in het onderwijs; zie hiervoor
samengewerkt. Te denken valt aan vraagstukken als
voorgestelde domein taal & cultuur, te weinig
subparagraaf 9.1.1 over gezondheid, voeding en
watermanagement, energiebeheer en duurzame
aandacht krijgt als twee van de drie examenvakken
Het onderwijs in de onderbouw is eigenlijk één
beweging.
steden.
Vier hoogleraren
groot verhaal. In de bovenbouw krijg je verdie-
188
Wiskunde en financiën
191
Ook Tine Benéker en Iris Pauw wijzen in
binnen dat domein een taal zijn.
195
het blad Geografie op het multidisciplinaire karakter
neerlandistiek pleiten ervoor de domeinen geheel
ping via die aparte vakken. Dat voelt logisch. In
van aardrijkskunde. Ze benoemen het belang van
los te laten, om meer ruimte te kunnen bieden aan
de eerste jaren wordt de basis gelegd. Daarna
‘scenariodenken’.
een brede en interdisciplinaire ontwikkeling ‘op
zoek je automatisch naar samenhang. Je ziet hoe
maat’. Alleen dan zouden er vruchtbare en actuele
vakken aansluiten.
De Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren
adviseert om wiskunde als kernvak te behouden,
Zowel de relevante vaardigheden als de disciplinaire
dwarsverbanden ontstaan tussen de bèta- en alfa-
maar om daarnaast gebruik te maken van wis-
kennis zijn verankerd in ons vak, en de toekomst
vakken. De hoogleraren vinden het geen goed idee
kunde in vakken als het huidige Natuur, Leven en
dringt zich in vrijwel alle geografische thema’s op.
om de domeinen mens & maatschappij en taal &
Technologie (NLT), zodat de ‘domeinen’ niet alleen
Toch wordt die toekomst ook in aardrijkskundeboeken
cultuur van elkaar te scheiden.196
Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (28 oktober 2015): Reactie KVLO op het eerste advies van het Platform On-
187
Tine Béneker en Iris Pauw in Geografie (oktober 2015): ‘Toekomstbestendig aardrijkskundeonderwijs’.
derwijs2032; Coördinatorenoverleg van de zes Academies voor Lichamelijke Opvoeding (ALOCO) (15 november 2015): Reactie
192
op eerste advies Platform Onderwijs 2032.
193
Nancy Bogers-Moors (mail, 13 oktober 2015): Reactie advies Onderwijs Platform 2032.
194
Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren (5 november 2015): Reactie NVvW op het Hoofdlijn advies: Een voorstel.
195
Wijzer in Geldzaken en Nibud (28 oktober 2015): Reactie op Hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032.
196
188
189
190
Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (10 november 2015): Reactie KNAG op voorlopig advies.
191
56
Nederlands Dagblad (12 november 2015): De hoofdlijn van het Platform Onderwijs 2032.
Marjet Huiberts (6 november 2015): Reactie voorstel Platform Onderwijs 2032.
Strategisch Beraad Kunstonderwijs (9 november 2015): Bespreking en advies Voorlopig advies Platform Onderwijs 2032.
Yra van Dijk (Universiteit Leiden), Marc van Oostendorp (Meertens Instituut), Thomas Vaessens (Universiteit van Amsterdam) en
Arie Verhagen (Universiteit Leiden) (25 november 2015): Onderwijs2032.
57
8
De hoofdlijnen van het advies van het Platform
in het onderwijsveld zou moeten innemen en
Onderwijs2032 gaan over de inhoud van het
de professionalisering van de beroepsgroep die
toekomstige curriculum. In verschillende bijdragen
hiermee gepaard gaat.
wordt aandacht gevraagd voor voorwaarden om
Voorwaarden
voor toekomstgericht onderwijs
de voorstellen van het Platform in de praktijk
- Lesmethoden en werkvormen
te kunnen brengen. Zo worden onder andere
De inhoudelijke veranderingen die in de hoofdlijnen
voorwaarden genoemd op het gebied van toezicht
van het advies worden bepleit, vragen ook om
en examinering en lesmateriaal. Ook is het van
aanpassingen in de lesmethoden en werkvormen
belang dat tijd en faciliteiten worden vrijgemaakt
die in het onderwijs worden gebruikt. In deze
voor de professionalisering van leraren, die
context is er veel aandacht voor de vaste structuren
volgens het Platform een belangrijke rol spelen
binnen het onderwijs, die niet altijd even veel ruimte
bij de uitwerking van zijn visie. De hoofdlijnen van
bieden om met nieuwe methodieken aan de slag te
het Platform zouden het uitgangspunt moeten
gaan.
vormen voor beleidsontwikkeling en afstemming
tussen iedereen die bij de inhoud van het onderwijs
- Maatwerk en persoonlijke aandacht
betrokken is: leraren, schoolleiders, politiek en
Er is een brede consensus over dat maatwerk en
beleidsmakers, uitgevers, toetsontwikkelaars en
persoonlijke aandacht een steeds grotere rol in het
de inspectie. In dit hoofdstuk doen we verslag van
onderwijs moeten spelen. De discussie spitst zich
de reacties op de hoofdlijnen van het advies die te
met name toe op de manier waarop dit het beste
maken hebben met randvoorwaarden en andere
georganiseerd kan worden.
benodigdheden om het onderwijs te kunnen
veranderen.
- Doorlopende leerlijnen
De voorgestelde onderwijsvernieuwingen vragen
- Toezicht en examinering
om een goede aansluiting tussen verschillende
Welke aanpassingen zijn nodig in de manier
leerlijnen. Leerlingen moeten zonder problemen de
waarop we in het onderwijs omgaan met toezicht
weg door het onderwijs kunnen afleggen die bij hen
en examinering? Hoe kan de manier waarop we
past.
examineren beter aansluiten op het verschil tussen
‘meetbare’ en ‘merkbare’ vaardigheden?
- Overige benodigdheden en voorwaarden
Naast bovengenoemde onderwerpen spelen ook
- Positie van de leraar
andere voorwaarden een rol om toekomstgericht
Wat zijn de consequenties van de hoofdlijnen van
onderwijs mogelijk te maken, zoals financiële
het advies voor de positie van de leraar? Rode
middelen, infrastructuur en de rol van een
draad hierin is de stevigere positie die de leraar
mediatheek op school.
8.1 Toezicht en examinering
58
Als het gaat om toezicht en examinering in toe-
‘persoonlijke kwaliteiten’ te meten en (2) de rol van
komstgericht onderwijs, gaat de aandacht vooral
examinering in het onderwijs in het algemeen. Voor
uit naar twee onderwerpen: (1) de mogelijkheden
dit laatste was ook in de dialoogfase van
van nieuwe en alternatieve toetsingsmethoden om
Onderwijs2032 al veel aandacht.
59
Meetbare kennis, merkbare
persoonlijke kwaliteiten
Ook Academy4life vindt dat kwantitatieve meet-
gedaan te werken met een portfolio, met als extra
methodes niet altijd meer toereikend zijn in
voordeel dat dit een flexibele vorm heeft.
Het Platform beschrijft in de hoofdlijnen van
toekomstgericht onderwijs. De organisatie schrijft
De Reggio Emilia-benadering zou in dit kader
het advies dat niet alle ontwikkelingen meetbaar
dat de invloed van Cito moet worden ingeperkt
kansen bieden. Binnen deze benadering is een
Op basisschool De Bras in Den Haag wordt
zijn; soms is de ontwikkeling die een leerling
als er meer aandacht komt voor vaardigheden in
systematiek ontwikkeld van observatie, documenta-
de ontwikkeling van leerlingen bijgehouden
doormaakt alleen merkbaar. Hierbij doelt het
het onderwijs.
Ook aan discussietafels van het
tie en reflectie, juist om persoonlijke ontwikkelingen
met behulp van Looqin, een digitaal, proces-
Platform vooral op ontwikkelingen op het gebied
voortgezet speciaal onderwijs (VSO) benoemen
bij leerlingen inzichtelijk te maken.205 De Raad van
gericht leerlingvolgsysteem dat scores op
In reactie hierop
200
204
Procesgericht leerlingvolgsysteem
leraren dat het nodig is om zichtbaar te maken wat
Twaalf noemt de term ‘merkbaar’ een hanteerbaar
betrokkenheid, welbevinden, competentie
is in de consultatiefase veel aandacht voor de
een leerling kan zonder dat hij reguliere doelen
begrip tussen vrijblijvendheid en meetbaarheid.
en prestatie registreert. Een ander evalua-
meetbaarheid van ontwikkelingen die leerlingen
en eindexamens moet halen. Een alternatief zou
Ook de Raad is positief over het gebruik van een
tie-instrument is het speciaal voor de school
doormaken. Mensen doen verschillende suggesties
bijvoorbeeld zijn het werken met deeldiploma’s en
portfolio om deze merkbare kwaliteiten inzichtelijk
ontwikkelde ‘bordfolio’. In dit digitale portfo-
voor toetsmethoden waarmee merkbare kwaliteiten
open vakkenpakketten.
te maken: een portfolio kan resultaten van cultuur-
lio plaatsen leerlingen hun werk en geven ze
vakken en creatieve ontwikkeling weergeven; dat
er een toelichting op volgens de aanpak
van bepaalde vaardigheden.
197
201
inzichtelijk gemaakt kunnen worden. De Algemene
Onderwijsbond (AOb) is van mening dat merkbare
Niet-centrale metingen worden vaker genoemd
vaardigheden helemaal niet toetsbaar gemaakt
als het gaat om persoonlijke ontwikkeling. In de
biedt houvast voor de zelfreflectie van leerlingen.
plannen-doen-terugkijken: wat vond ik
206
ervan en wat heb ik ervan geleerd? Ook het
moeten worden, omdat dat onnodige druk legt
Onderwijs2032-verdiepingsbijeenkomst over
Een variant van zelfreflectie speelt een rol bij
op het onderwijs.198 Overigens wordt het belang
toezicht en examinering (november 2015) wordt
het zogeheten ipsatief toetsen, bij het Platform
dat het Platform hecht aan deze ‘zachte’ kant van
bijvoorbeeld voorgesteld om de persoonlijke
geïntroduceerd door Diederik Schönau, bedoeld
de ontwikkeling van leerlingen vrijwel niet ter
ontwikkeling van leerlingen niet centraal in kaart
om productieve vaardigheden (schrijven, ont-
In het begin maken kinderen vooral foto’s of
discussie gesteld. Ook wordt de term ‘merkbaar’
te brengen, maar om aan scholen te vragen hoe
werpen), complexe vaardigheden (kritisch denken,
scans van hun werk. Gaandeweg leren ze hun
veel overgenomen.
ze hiermee omgaan aan de hand van een aantal
creativiteit) en vaardigheden als betrokkenheid
reflectie steeds beter onder woorden te brengen.
individuele werkplan wordt opgeslagen in het
portfolio.
aandachtspunten. Deelnemers aan de bijeenkomst
en verantwoordelijkheid te kunnen toetsen.
Het doel is een samenhangend beeld creëren
Esther Vaders stelt dat het wel degelijk mogelijk is
adviseren te spreken over ‘inzichtelijk maken’ in
Bij ipsatief toetsen worden de prestaties van
van deep level learning. Als we zien dat kinderen
om waarden als zelfvertrouwen en samenwerkings-
plaats van ‘verantwoorden’. Ook spreken ze over
leerlingen vergeleken met eerdere prestaties van
opgaan in hun werk, betrokkenheid tonen en
vaardigheden te meten. Wel zou hiervoor afgestapt
de rol van het centraal examen; om de kern hiervan
die leerling en niet met een externe norm of met
trots ontwikkelen, wordt er fundamenteel en
moeten worden van het gebruik van kwantitatieve
te bepalen zou gekeken moeten worden naar
de prestaties van medeleerlingen.
meetmethodes; een meer kwalitatieve aanpak zou
doorstroomrelevantie: wat is nodig voor niveau-
vorm van toetsen is het formatief toetsen, bedoeld
beter zijn:
bepaling?
202
André Kaptein schrijft in dit kader over
207
Een andere
zinvol geleerd. Ze begrijpen wat ze doen en
hebben plezier in het leren.
om leraar en leerlingen te informeren over de
het toetsen van vakken op verschillende niveaus,
mate waarin de leerstof beheerst wordt, zoals in
In onze visie is een diagnostische tool nodig om
om te voorkomen dat dyslectische kinderen die wel
de vorm van een diagnostische toets. Kätie Weiss
docenten te helpen beter naar kinderen te laten
goed zijn in bètavakken geen passende opleiding
geeft in een reactie op de hoofdlijnen van het
kijken, ze goed te kunnen ‘labelen’ volgens heldere
kunnen volgen.
advies aan dat het lectoraat Beroepsonderwijs van
Deze toetsing blijkt namelijk een positief effect te
de Hogeschool Utrecht samen met de Wageningen
hebben op de motivatie en de leerprestaties van
aan te bieden. Uitgang is daarbij inzicht te krijgen in
Om persoonlijke kwaliteiten inzichtelijk te maken,
Universiteit een literatuurstudie gaat uitvoeren
studenten. Formatieve toetsen kunnen een middel
een persoonlijk ontwikkelresultaat.199
wordt vanuit verschillende hoeken de suggestie
naar hoe leraren formatieve toetsen effectief
zijn om tussentijds de ontwikkeling van de leerlingen
kunnen inzetten in het onderwijs.
te volgen en bij te sturen.208
203
randvoorwaarden, en daarbij essentiële hulpvragen
Platform Onderwijs 2032 (zomer 2015). ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’
197
Algemene Onderwijsbond (5 november 2015): Inbreng AOb tbv consultatie Onderwijs2032.
198
Esther Vaders (mail, 1 oktober 2015): Antwoorden op uw vragen over onderwijs van de toekomst.
199
Academy 4life (19 november 2015): Laatste input ons onderwijs 2032 n.a.v. bijeenkomst 13 november 2015.
200
SLO (24 november 2015): Rapportage van de discussietafels voortgezet speciaal onderwijs (VSO) 2032 met leraren, schoolleiders en
201
Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015.; Femke Krijger (28 oktober 2015): Identi-tijd reactie Onderwijs2032.;
204
Gesprek met studenten, leraren van de lerarenopleiding en Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht,
21 oktober 2015, Vereniging van vrijescholen (27 november 2015): Visie op Onderwijs2032.
Annemieke Huisingh (mail, 25 oktober 2015): KNAW/Reggio Emilia.
bestuurders op 2, 8, 9 en 10 september.
205
Verslagen van verdiepingsbijeenkomsten over condities: toetsing, toezicht, lerarenopleiding, uitgeverijen, 2, 9, 11 en
206
12 november 2015.
207
André Kaptein (28 november 2015): reageren op de site.
208
202
203
60
Margriet Gersie en Frank van der Hulst namens de Raad van Twaalf (5 november 2015): Reactie Raad van twaalf op advies.
Diederik Schönau (28 oktober 2015): Toetsing in het onderwijs anno 2032.
Kätie Weiss op dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
61
Desalniettemin is het meer klassieke beoordelen
Ik durf te stellen dat ik de kinderen in mijn klas
sectie een curriculumontwikkelaar aan te stellen
advies staat of valt met de mate waarin scholen en
niet helemaal passé. Zo schrijft Theo Poot dat ‘het
goed ken. Daar ben je leerkracht voor. Ik zeg: Cito
die werkt in een netwerk met andere scholen.
(vooral) leraren eigenaar worden van de inhoud
zo vriendelijk klinkende persoonlijke maatwerk
heeft het vaker fout. [...] We zijn acht jaar met ze bezig
Het Platform Leraar2032 meent dat professionele
van het onderwijs. Dit betekent volgens de VO-raad
jonge mensen de mogelijkheid ontneemt te
maar in grote lijnen weet je al in groep 1 wie er naar
docenten een belangrijke voorwaarde vormen voor
dat er geïnvesteerd moet worden in ‘curriculum-
excelleren in eerlijke competitie en daar ook
havo gaat en wie er aan de onderkant blijft. De uit-
het plannen en realiseren van nieuwe curricula:
bewustzijn’ en eigenaarschap van leraren over het
erkenning voor te krijgen’. Vervang dit gedoe door
stroom verrast nauwelijks.
curriculum.220 De Federatie van Onderwijsvakorga-
212
vrije persoonlijke werkstukken die objectief worden
Als dit hele debat ergens toe moet leiden, zo menen ook
nisaties omarmt het advies om leraren een stevige
Van de deelnemers aan het gesprek van het
wij, als nieuwe curricula niet alleen gepland maar ook
rol te geven bij de uitwerking van de visie van het
dialoogsite dat de waarde van het centraal examen
Platform op het ROC in Nijmegen mag de hokjes-
gerealiseerd moeten worden, dan zijn goed toegeruste,
Platform Onderwijs2032. De Federatie wijst erop dat
(CE) niet moet worden onderschat. Als motivator,
geest in het onderwijs op de schop.
professionele docenten in dito organisaties een eerste
er formele rechten moeten worden toegekend aan
voorwaarde. Het curriculumverhaal is, kortom, ook een
leraren en lerarenteams om de gewenste vernieu-
beoordeeld.
209
Ook Simone Kamman stelt op de
215
als rite de passage, als succeservaring en als selectiemechanisme voor vervolgonderwijs. Ook wijst Kam-
Natuurlijk moet je tussendoor beoordelen waar een
beleidsverhaal, een zaak van tijd en goede arbeidsvoor-
wing mogelijk te maken.221 Ook de deelnemers aan
man erop dat het CE leerlingen gelijke kansen biedt.
kind staat, maar dat kan ook op een andere manier.
waarden voor leraren die met verve vorm willen geven
de miniconferentie van de PO-raad en VO-raad
In die zin zou het dus bijdragen aan de emancipe-
Niet door te toetsen, maar door te meten. Wil je de
aan hun werk en hun school.
pleiten voor het vergroten van de professionele
rende functie van het onderwijs.210
verschillen tussen kinderen waarderen, dan mag je ze
Rol van examinering in het onderwijs
216
ruimte voor leraren.222 Wel wijst Tynke Hiemstra van
niet allemaal door hetzelfde hoepeltje laten springen,
Om te waarborgen dat het uiteindelijke Onder-
Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam ook op
zoals nu het geval is.213
wijs2032-advies geen punt zet achter curriculum-
de behoefte aan regie en coördinatie van bovenaf,
hervorming maar een komma, pleit het Platform
om een grote aanpassing in het gehele onderwijs te
Ook in de consultatiefase wordt de verhouding
Toch blijft een zekere mate van standaardisering
Leraar2032 voor een ‘dynamisch model waarin
kunnen doorvoeren.223
tussen het centraal examen en het schoolexamen
noodzakelijk, vinden leraren en de directeur van
docenten als curriculumwerkers centraal staan’.
heroverwogen. Een nieuwe balans tussen beide vor-
Lyceum Oudehoven in Gorinchem. Ook een leerling
Dat kan bijvoorbeeld door het inrichten van een
men van examinering wordt gezien als één van de
plaatst vraagtekens bij het loslaten van gestandaar-
nationale lerarenraad.
Ook andere bijdragen
te van leraren in het onderwijs is er aandacht voor
basisvoorwaarden voor een succesvolle hervorming
diseerde examens. Hij vreest onderlinge verschillen
benadrukken het belang van het betrekken van
de professionaliteit en professionele ontwikkeling
van het onderwijs. Hierbij komen echter geen nieu-
tussen scholen, wat kan leiden tot ongelijke kansen
leraren bij curriculumontwikkeling: Het moet van
van de beroepsgroep. Er lijkt een brede consensus
we argumenten aan bod.211 Daarnaast speelt ook
in de toelating tot het vervolgonderwijs. Ook een
onderop komen. Anders zegt een docent ‘ja’, maar
te zijn over dat hiervoor meer tijd en geld beschik-
de positie en/of autoriteit van de leraar ten opzichte
docent wiskunde zegt dat universiteiten moeten
doet hij in de praktijk ‘nee’.
van examens een rol. Het oordeel van de leraar
weten waar ze aan toe zijn, om vrijblijvendheid te
van de lerarenopleiding aan de Universiteit Utrecht
leraren in het onderwijs vraagt mogelijk immers ook
zou zwaarder moeten wegen in de beoordeling van
voorkomen.
benadrukken dat de leraar betrokken moet zijn
om leraren met andere kennis en vaardigheden dan
bij het doorvoeren van veranderingen. Het moet
nu (zie ook paragraaf 7.2 over de kennis en vaar-
214
leerlingen:
217
218
Leraren en leerlingen
tussen de oren zitten bij leraren.
219
Ook de VO-raad
is van mening dat het succes van het uiteindelijke
Gekoppeld aan de discussie over de positie en ruim-
baar moet komen.224 De toenemende ruimte van
digheden van leraren in vakoverstijgend onderwijs).
Ook bestaat de kans dat leraren meer verantwoor-
8.2Positie van de leraar
Net als in de maatschappelijke dialoog is er tijdens
Leraar2032 geconstateerd dat leraren nu nog te
215
de consultatiefase veel aandacht voor de ruimte,
vaak uitvoeren wat elders door ‘knappe koppen’ is
216
positie en professionalisering van de leraar. Zo
bedacht. Leraren zouden zelf meer invloed moeten
wordt tijdens een gesprek met het Platform Onder-
hebben op de inrichting van het curriculum. Dit zou
217
wijs2032, de Onderwijscoöperatie en het Platform
onder andere kunnen door op school in iedere (vak)
218
Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015.
Platform Leraar2032 (alderikvisser.blogspot.nl, 13 oktober 2015): Curriculum: systematiek en dynamiek. Reactie #Leraar2032 op
het advies van de Commissie Schnabel.
Idem.
Richard Toes (28 oktober 2015). In Nederlands Dagblad.
Gesprek met studenten, leraren van de lerarenopleiding en Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht,
219
21 oktober 2015.
VO-raad (16 november): Reactie VO-raad contouren Onderwijs2032.
220
Theo Poot op dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
209
Simone Kamman op dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
210
Federatie van Onderwijsvakorganisaties (6 november 2015): Reactie op Hoofdlijn Advies: een voorstel van het Platform Onder-
221
wijs2032.
Jeroen Kalter op dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
222
Gesprek op openbare basisschool De Vlashof in Tilburg, 22 oktober 2015.
223
Gespreksverslag consultatiebijeenkomst ROC Nijmegen, 12 november 2015.
224
211
212
213
Gesprek op Lyceum Oudehoven in Gorinchem, 5 november 2015.
214
62
Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015.
Tynke Hiemstra (kc-r.nl, 22 oktober 2015): KCR´s reactie op het preadvies van platform Onderwijs2032.
Zie onder andere: Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015.; Mischa Cohen (5 oktober 2015), ‘De dag van de leraar:
weg met de slaafse docent’. http://www.vn.nl/dag-leraar-weg-slaafse-docent.; Gisela Althuis, mail aan het Platform Onderwijs 2032
63
delijkheid krijgen op het gebied van toetsing. In het
tot docenten met een brede kennisbasis die in
8.3 Lesmethoden en werkvormen
gesprek van het Platform op het ROC in Nijmegen
staat zijn meerdere vakken te doceren en zelf
In verschillende reacties op de hoofdlijnen van het
de praktijk voor bieden anderzijds. Deze metho-
wordt bijvoorbeeld besproken dat een nieuwe
lesmateriaal kunnen ontwikkelen. Ook zou de
advies wordt het belang onderstreept van de juiste
den staan volgens de leraren overvol, waardoor de
manier van examinering, gericht op persoonlijke
opleiding veel kunnen opsteken van het vmbo,
lesvormen en werkmethoden om het onderwijs
prikkel om zelf onderwijs te ontwikkelen ontbreekt.
ontwikkeling, meer vertrouwen in leraren vereist:
waar men meer gewend is om snel in te spelen op
van de toekomst een succes te laten worden. Zo
De drie leraren adviseren het Platform dan ook aan-
Op de
beschouwt Sybolt Muizelaar lesmethoden als
dacht te besteden aan de manier waarop scholen
Nu ligt er te veel nadruk op het valideren, de vier
Hanzehogeschool Groningen spreken gespreksdeel-
essentieel voor differentiatie in het onderwijs en
ruimte kunnen krijgen om te werken aan nieuwe
paar ogen. Scholen investeren in goed opgeleide
nemers zelfs van een ‘cultuurverandering’ die nodig
wordt tijdens een gesprek op de Hanzehogeschool
leer- en lesmethoden.237
professionals. Durf het dan ook aan hen over
is op de lerarenopleiding: We moeten docenten met
Groningen (pedagogische academie) benadrukt dat
te laten.
lef opleiden, die leerlingen in staat stellen hun eigen
goede lesmethoden en innovatieve werkvormen
talenten te ontdekken.
van grote meerwaarde kunnen zijn voor leraren.
bovenstaande lijn. Hij stelt dat de huidige situatie in
actuele ontwikkelingen in de samenleving.
229
225
230
Martin de Goffau sluit zich in een reactie aan bij
235
Allereerst moet een stevigere lerarenopleiding lera-
In datzelfde gesprek in Groningen is veel aandacht
Nederland, waarin de kerndoelen behoorlijk gede-
ren in staat stellen om professionele ruimte in het
Daarnaast pleiten veel mensen in reacties op de
voor de toepassing van nieuwe lesmethoden. Dat
tailleerd zijn beschreven, erin resulteert dat docen-
onderwijs te ‘claimen’. Centraal in de opleiding zou
hoofdlijnen van het advies voor na- en bijscholing
hiermee veel winst te behalen is, staat voor de aan-
ten vluchten naar een veilige route (of methode):
verder moeten staan hoe leraren invulling kunnen
als vast onderdeel van de reguliere werkzaamheden
wezige leraren en studenten buiten kijf. Tegelijker-
geven aan de grotere vrijheid die ze geboden wordt
van leraren, zonder dat dit ten koste gaat van de
tijd wordt op de hogeschool geconstateerd dat er in
Indien we dit willen doorbreken zal het dus bij het
en hoe ze ‘in beweging kunnen komen’. Hiervoor is
lestijd.231 Zo wordt gesproken over leraren-
de praktijk nog niet optimaal gebruik wordt gemaakt
curriculum moeten beginnen. Meer vrijheid biedt
van nieuwe, innovatieve methoden:
nieuwkomers op de markt meer kans dan dat nu het
ook het ontwikkelen van leiderschap van belang.
opleidingen die worden voortgezet als afgestudeer-
In het algemeen zal de lerarenopleiding moeten
de leraren eenmaal voor de klas staan, evenals
veranderen. Zo moeten Engels, persoonlijke
over bijscholing die aansluit bij het loopbaanstadi-
Leerkrachten zoeken veiligheid. Ze moeten zich
investeren in nieuw, eigentijds leer- en oefenmateriaal.
ontwikkeling en aandacht voor een onderzoekende
um waarin leraren zich bevinden.232 De Nationale
gedekt weten. De huidige beoordelingsmethodiek,
Scholen echter zullen de kans moeten krijgen om
houding explicieter in de opleiding terugkomen.
Denktank 2015 voegt nog toe dat ook schoolleiders
zo achter in klas, is dodelijk. [...] Wij moeten studenten
dit toe te passen zonder in een keurslijf te worden ge-
Ook is het belangrijk dat de lerarenopleiding aan-
en schoolbesturen een helpende hand kunnen
leren hoe fijn het is om op een andere manier te
dwongen. Na deze stap blijft er nog genoeg te doen om
sluit op de vakoverstijgende thema’s die straks in
bieden bij het professionaliseren van leraren.
werken. Niet alleen voor de kinderen, maar ook voor
docenten te stimuleren om meer vrijheid te nemen in
het onderwijs centraal zullen staan.228 Deelnemers
Van groot belang is dat schoolleiders en leraren-
henzelf, als aankomende docenten. Veel studenten
het samenstellen van lessen. Maar de belemmeringen
aan een gesprek op de vmbo/mavo-school Wolfert
teams toewerken naar een gemeenschappelijke
vinden het moeilijk om zich aan iets nieuws over te
zullen eerst verkleind moeten worden.238
PRO in Bergschenhoek pleiten voor meer nadruk
verantwoordelijkheid, waarin de specialismen van
geven. Ze zijn bang dat ze met die speelse vorm niet
op ‘kennen’ in plaats van ‘kunnen’ in de leraren-
docenten een belangrijke basis vormen.
leren wat ze zouden moeten weten. [...] Die druk
Op een van de Onderwijs2032-vragenkaarten die
leggen we onszelf op.
werden uitgedeeld op de bijeenkomst met maat-
226
227
233
234
opleiding. Studenten moeten zich ontwikkelen
geval is. Deze partijen moeten verleid worden om te
236
schappelijke organisaties op 13 november 2015 uit
Een drietal leraren aan de pabo in Zwolle schrijft in
een deelnemer zijn angst voor een nieuw woud aan
een reactie op de hoofdlijnen van het advies over de
lespakketten. Dit zou volgens de deelnemer kunnen
tegenstelling tussen de formele ruimte van scholen
gebeuren als mensen een eigen thema ‘pluggen’
Gespreksverslag consultatiebijeenkomst ROC Nijmegen, 12 november 2015.
in de invulling van de leerinhoud enerzijds, en de
wanneer zij meer vrijheid krijgen in de invulling van
Mischa Cohen (5 oktober 2015), ‘De dag van de leraar: weg met de slaafse docent’.
mogelijkheden die veelgebruikte methoden hier in
het onderwijs.239
225
226
http://www.vn.nl/dag-leraar-weg-slaafse-docent.
Verslagen van verdiepingsbijeenkomsten over condities: toetsing, toezicht, lerarenopleiding, uitgeverijen, 2, 9, 11 en 12 novem-
227
ber 2015.
Amber Walraven (amberwalraven.edublogs.org, 7 oktober 2015): #Onderwijs2032 en de lerarenopleiding….
228
Gesprek op vmbo/mavo-school Wolfert PRO in Bergschenhoek, 27 oktober 2015.
229
Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015.
230
Gisela Althuis, mail aan het Platform Onderwijs 2032
231
Verslagen van verdiepingsbijeenkomsten over condities: toetsing, toezicht, lerarenopleiding, uitgeverijen, 2, 9, 11 en
235
12 november 2015.
236
De Nationale Denktank 2015 (december 2015): Tien oplossingen voor het leren van de toekomst. Eindrapport 2015 De Nationale
237
232
233
Denktank.
Sybolt Muizelaar (22 oktober 2015): Platformonderwijs2032; Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015.
Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015.
Anton Bakker, Roger Baltus en Ron Meijer, docenten Katholieke Pabo Zwolle (30 oktober 2015): Bijdrage aan totstandkoming van
het advies 2032.
Verslagen van verdiepingsbijeenkomsten over condities: toetsing, toezicht, lerarenopleiding, uitgeverijen, 2, 9, 11 en
238
12 november 2015.
239
234
64
Martin de Goffau (mail, 28 september 2015): Vraag over ‘Toekomstgericht curriculum in het funderend onderwijs’.
Vragenkaarten op bijeenkomst met maatschappelijke organisaties, 13 november 2015.
65
8.4Maatwerk en persoonlijke aandacht
Tot slot een concreet middel om maatwerk te
ren met ADHD worden in die wereld geprikkeld
In de voorgaande fases van Onderwijs2032 gingen
afspraken over maken. Ook het vervolgonderwijs
realiseren: ICT. Tijdens een werkbezoek aan het
om rustig te ademen: als ze gehaast ademen,
veel vliegers op voor maatwerk en persoonlijke
dient open te staan voor individuele verschillen en
medialab van het Cinekid Festival blijkt de toege-
worden ze in de virtual reality beperkt in hun
aandacht in het onderwijs; in de consultatiefase is
zal daarmee rekening moeten houden in de vorm
voegde waarde van digitale middelen in de praktijk.
bewegingsvrijheid. Het is een voorbeeld van hoe
dat niet anders. Het gaat in deze fase vooral om
van meer geïndividualiseerde instroomeisen. Dit
Kinderen zitten er bijvoorbeeld in een virtual reality
ICT kan bijdragen aan een gepersonaliseerd
de consequenties van maatwerk en persoonlijke
kan consequenties hebben voor relevante wet- en
in een onderzeewereld. Drukke kinderen of kinde-
aanbod, in dit geval op gedragsniveau.247
aandacht. Een enkeling meent dat differentiatie niet
regelgeving.
242
mogelijk is, zoals Stafhorst op de dialoogsite. Hij legt
uit dat scholen deel uitmaken van grotere school-
Een respondent van een enquête van EDventure
verbanden; dit maakt het lastig om het onderwijs-
onder ouders, het bedrijfsleven en onderwijsorgani-
aanbod in te richten op een manier die past bij de
saties laat nog weten dat maatwerk voor hem vooral
8.5Doorlopende leerlijnen
eigen leerlingen, wijk en regio.240
schuilt in het niet te vroeg ‘duwen’ van leerlingen
In verschillende reacties wordt benoemd dat er
met toelatingsexamens.249 Ook tijdens het gesprek
in een bepaald niveau, terwijl ze meer kennen en
aandacht nodig is voor de aansluiting van voortge-
op het Ulenhof College Doetinchem komt het be-
Volgens leraren en leerlingen van de lerarenoplei-
kunnen dan dat. Daarnaast noemt hij het blijven
zet onderwijs op vervolgonderwijs, zeker wanneer
lang van afstemming tussen (middelbare) scholen
ding aan de Universiteit Utrecht is maatwerk wel de-
stimuleren van leerlingen van blijvend belang, naast
scholen een afwijkend profiel kunnen kiezen. Het
en het vervolgonderwijs naar voren.
gelijk haalbaar. Wel moet daarvoor worden voorzien
maatwerk.
in sectieoverstijgende lerarenteams, aanpassingen
scholieren blijkt dat vooral vmbo-leerlingen gemoti-
curriculum weinig per school zou moeten ver-
Stem dit advies af in de keten. Als we in het voortgezet
in de organisatie van de school en examens die
veerd raken wanneer zij meer regie krijgen over hun
schillen en dat er overeenstemming moet worden
onderwijs dingen anders doen, stagneert het in het
aansluiten op de nieuwe organisatie. Organisato-
eigen leertraject.244 Ook de Federatie van Onderwijs-
gevonden met vervolgopleidingen over de eisen die
hoger onderwijs. Daar ligt een probleem.250
risch zou men door breed ‘in te roosteren’ ruimte
vakorganisaties benadrukt hoe belangrijk het is leer-
zij zullen stellen aan toekomstige schoolverlaters.
kunnen creëren voor verdieping. Tegelijkertijd wordt
lingen te begeleiden bij hun schoolloopbaan. Dit zou
benadrukt dat vrijheid voor leerlingen complex is.
een vaste plek in het curriculum moeten krijgen.
243
Uit een enquête van het LAKS onder
245
jongerennetwerk NJR schrijft dat het hernieuwde
Net als in Doetinchem blijft dit thema op de HanzeIdealiter volgen leerlingen sterkere vakken op hogere
hogeschool Groningen niet onbesproken:
niveaus en vakken waar zij meer moeite mee hebben,
Ze hebben structuur nodig. In Utrecht wordt gewaarschuwd voor te grote en snelle veranderingen,
De VO-raad pleit voor een brede benadering van het
op een niveau lager. Er moet worden voorkomen
Meer vrijheid leidt tot nieuwe schakelvraagstukken.
omdat dat weerstand oproept. Een breed gedragen
maatwerkdiploma:
dat leerlingen hierdoor problemen ondervinden met
Schoolsoorten zullen grenzen stellen. Dat is een
toelating op vervolgopleidingen. Persoonlijke interviews
spanningsveld. Als de aansluiting moeilijk wordt,
achter de veranderingen helpt om een deel van die
Het gaat er bij het maatwerk niet alleen om leerlingen
en motivatie van de leerling zouden het gebrek aan
doe je studenten te kort. Dat moet je niet willen.251
weerstand weg te nemen.
sneller en hoger door het systeem te laten gaan, het
uniforme schooldiploma’s kunnen opvangen. Boven-
Weerstand kan ook worden weggenomen door
gaat ook om de aandacht voor specifieke talenten en
dien wordt het vervolgonderwijs hierdoor ook veel
Leraren en leerlingen van de lerarenopleiding aan
wederkerigheid. Zo geven ouders van OBS Pantarijn
de brede vorming van leerlingen. Het concept van het
persoonsgerichter, waardoor individuele leerlingen de
de Universiteit Utrecht opperen het idee om leer-
aan dat als maatwerk daadwerkelijk belangrijk
maatwerk is bedoeld om leerlingen meer uit te dagen
kans krijgen om, vanuit intrinsieke motivatie, te gaan
lingen een vrijstelling te geven voor vakken die zij
wordt gevonden, hier ook een en ander tegenover
en meer kansen te bieden en tegelijkertijd de verbinding
voor wat ze ligt.
al eerder gevolgd hebben, om zo de aansluiting te
moet staan: kleinere groepen, meer persoonlijke
te maken in de school met vorming en de maatschap-
aandacht.241 Het Profielenberaad wijst erop dat
pelijke toerusting. Het is om die reden dat de ontwik-
Op een ouderavond op OBS De Hagenpoort in
ting om de aansluiting op het vervolgonderwijs te
maatwerk leidt tot (ruimte voor) verschillen tussen
keling van maatwerk verbonden dient te zijn met de
Deventer vertelt een ouder dat in Finland het
versterken en noemt enkele profielorganisaties die
leerlingen en tussen het onderwijsaanbod van
curriculumdiscussie zoals die nu plaats vindt.
vervolgonderwijs eigen selectiesystemen gaat
zich hierop expliciet hebben gericht, zoals de WON
hanteren. Vervolgopleidingen werken daar veel
Akademie en het Technasium.253
besef van urgentie en kennis over het ‘waarom’
246
scholen. Scholen moeten daar regionaal goede
248
waarborgen.252 Het Profielenberaad deelt de opvat-
Stafhorst op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
247
Oudergesprek op OBS Pantarijn, 1 oktober 2015.
248
Profielenberaad (22 oktober 2015): Reactie Profielenberaad op conceptadvies ‘Ons Onderwijs 2032’.
249
EDventure vereniging van onderwijsadviesbureaus (10 november 2015): Rapportage Enquête Finetuning Onderwijs 2032.
250
Jelmer Hoogland namens LAKS (16 november 2015): Resultaten digitale vragenlijst achterban onderwijs2032.
251
Federatie van Onderwijsvakorganisaties (6 november 2015): Reactie op Hoofdlijn Advies: een voorstel van het Platform
252
240
241
242
243
244
245
Onderwijs2032.
VO-raad (16 november): Reactie VO-raad contouren Onderwijs2032.
246
66
Werkbezoek medialab Cinekid Festival, 22 oktober 2015.
NJR (4 november 2015): Reactie NJR op hoofdlijnen advies Platform Onderwijs2032.
Ouderavond over OnsOnderwijs2032 op OBS De Hagenpoort in Deventer, 3 november 2015.
Gesprek op Ulenhofcollege Doetinchem, 12 oktober 2015.
Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015.
Gesprek met lerarenopleiders (onder andere ICLON, pabo Leiden, Universiteit Utrecht en Radboud Universiteit),
2 november 2015.
Profielenberaad (22 oktober 2015): Reactie Profielenberaad op conceptadvies ‘Ons Onderwijs 2032’.
253
67
Dat doorlopende leerlijnen een prominentere plek
De PO-raad adviseert om het belang van de voor-
de gemeente en de provincie mee krijgen. Daarbij
doelen en vrije ruimte en de overgang van leerplicht
zouden moeten krijgen in het definitieve advies, vin-
schoolse periode in relatie tot de (vroeg)schoolse
benadrukken de gespreksdeelnemers dat het niet
naar een strippenkaartmodel.264 Femke de Krijger
den ook Jasper Rijpma (tijdens een gesprek tussen
periode explicieter aan de orde te stellen.
gemakkelijk is om vernieuwingen door te voeren en
van Identi-tijd benoemt de noodzaak van een fysie-
het Platform Onderwijs2032, de Onderwijscoöpera-
de Nederlandse Vereniging voor Logopedie en
dat politiek verlammend kan werken.
ke open infrastructuur, waarin thema’s vakoverstij-
tie en het Platform Leraar2032) en deelnemers aan
Foniatrie (NVLF) schrijft hierover in een brief aan
256
Ook
263
gend kunnen worden uitgewerkt, ervaringen breed
een bijeenkomst van de Lerarenadviesraad (LAR).
het Platform. Het gaat de NVLF met name om
Emiel Ubink van uitgeverij Thieme Meulenhoff
De LAR-gesprekspartners benadrukken dat leerdoe-
aansluiting tussen VVE en het primair onderwijs op
schrijft in zijn reactie op de hoofdlijnen van het
leerlingen - blijvend (van elkaar) kunnen en willen
len tussen onderwijssystemen moeten worden afge-
het gebied van logopedie en spreekvaardigheid.
advies dat de sleutel voor vernieuwing ligt in de
leren.265 Tot slot wijst Jolanda Hertogs op het belang
stemd. Ook zouden de hoofdlijnen van het advies te
Het Platform voor muziekonderwijs Méér Muziek
flexibilisering van het onderwijs. Als voorbeelden
van een veilig, ordentelijk, gezond en ‘accepterend’
weinig aandacht besteden aan de verschillen tussen
in de Klas schrijft dat integratie van kinderopvang
van flexibilisering noemt hij de transitie van een
klimaat op school. Dat zou het leren en het succes
primair en voortgezet onderwijs. De LAR raadt aan
en onderwijs helpt om muziekonderwijs te
aanbodgestuurde naar een vraaggestuurde onder-
van leerlingen stimuleren.266
leerlingen te volgen tot in het vervolgonderwijs,
verankeren in het primair onderwijs.258 De Stichting
wijsorganisatie, het onderscheid tussen verplichte
omdat dit meer zegt dan een eindexamen.
Lezen, tot slot, meent dat een ‘doorgaande leeslijn’
254
255
257
kunnen worden gedeeld en professionals - net als
van 0-18 jaar kinderen en jongeren kan helpen
In een aantal reacties komt de aansluiting van
om vaardige, gemotiveerde en literair competente
voor- en vroegschoolse educatie (VVE) aan bod.
lezers te worden.259
8.6Overige benodigdheden en voorwaarden
Naast de hiervoor beschreven onderwerpen komen
dat scholen tijd, ruimte en faciliteiten nodig hebben
ook andere voorwaarden en benodigdheden voor
om zich te ontwikkelen tot duurzame en toekomst-
toekomstgericht onderwijs naar voren. Die zijn van
bestendige scholen, sluit hierbij aan.261
velerlei aard.
De PO-raad schrijft dat een gedeelde visie op de
Ronald Buijt, gemeenteraadslid namens Leefbaar
onderwijsopdracht door alle betrokkenen in en om
Rotterdam, wijst bijvoorbeeld op de financiële mid-
de school helpt als inhoudelijke leidraad voor al het
delen die nodig zijn om tot vernieuwing te komen.
andere beleid dat nodig is om deze onderwijsop-
Hij schrijft in zijn blog dat hij hoopt dat de focus
dracht te realiseren.262 Ook op vmbo/mavo-school
bij de presentatie van het eindadvies op extra geld
Wolfert PRO wordt gewezen op het belang van
ligt.
260
Het pleidooi van Stefan de Haan, die meent
gemeenschappelijkheid. Je moet het schoolbestuur,
Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015; Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad
254
(LAR), 2 november 2015.
Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015.
255
PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032.
256
Nederlandse Vereniging voor Logopedie en Foniatrie (27 oktober 2015): Reactie op advies.
257
Jantien Westerveld namens Meer Muziek in de Klas (13 november 2015): Reactie Méér Muziek in de Klas op Platform onderwijs
258
2032, Hoofdlijn advies: een voorstel.
Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de
259
Analyse Dialoog Onderwijs2032.
Ronald Buijt (joop.nl, 26 oktober 2015): Onze toekomst zit in onderwijs.
263
Stefan de Haan (19 november 2015): Beschouwing en adviesrapport nav Masterclass ‘Curriculum 2032’ bij Master in Leadership in
264
Education - Fontys Kind en Educatie.
265
PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032.
266
260
261
262
68
Gesprek op vmbo/mavo-school Wolfert PRO in Bergschenhoek, 27 oktober 2015.
Emiel Ubink (mail, 28 oktober 2015): Reactie advies Onderwijs2032.
Femke de Krijger (28 oktober 2015): Identi-tijd reactie Onderwijs2032.
Jolanda Hertogs (23 november 2015): advies bij 2032.
69
9
De hoofdlijnen
van het advies:
wat verdient
meer aandacht?
Het Platform Onderwijs2032 stelt in de hoofdlijnen
-Inhoudelijk
van het advies voor dat leerlingen werken aan hun
De hoofdlijnen van het advies gaan op sommige
persoonlijke ontwikkeling, dat ze een vaste kern
inhoudelijke thema’s (nog) niet of slechts marginaal
van basiskennis en -vaardigheden leren, die kennis
in. Dat zien we terug in de reacties. De disciplines
en vaardigheden verdiepen en verbreden op basis
gezondheid, voeding en beweging, kunst en cultuur,
van eigen mogelijkheden en interesses en dat ze
duurzaamheid en religieonderwijs keren regelmatig
vakoverstijgend leren, denken en werken.
terug.
In de voorgaande hoofdstukken van dit rapport
- Rollen, partijen en invalshoeken
zijn de reacties op deze onderdelen stuk voor
Opvallend vaak blijkt uit reacties dat mensen de
stuk besproken. Dit hoofdstuk bevat reacties
rol van ouders in onderwijs missen, ook worden
van mensen die vinden dat er in de hoofdlijnen
lerarenopleidingen gemist. Daarbij is aandacht
disciplines ontbreken of dat er voor onderdelen
voor onderwijstypen, de omgeving van de school,
meer aandacht zou moeten zijn. Ook bespreken
het ‘waartoe’ en ‘hoe’ van het onderwijs en de
we hier bijdragen waarin niet zozeer inhoudelijke
vernieuwing in het voorstel.
thema’s worden gemist, maar ook andere
invalshoeken, partijen en stakeholders.
9.1Inhoudelijk
9.1.1 Gezondheid, voeding en beweging
Het Platform vindt het belangrijk dat leren bewegen
als vaardigheid van belang blijft. Fysieke activiteit
Onderwijs2032. Dat heeft geleid tot meer dan drie-
bevordert de gezondheid van leerlingen. Verder
honderd steunbetuigingen, onder andere vanuit het
spreekt het Platform zich over gezondheid en
AMC, Rutgers kenniscentrum seksualiteit en diverse
voeding (nog) niet expliciet uit. Veel aandacht in de
GGD’s in heel Nederland. In het pleidooi staat dat de
reacties op de hoofdlijnen van het advies gaat uit
hoofdlijnen van het advies veel aanknopingspunten
naar voedseleducatie, bewegingsonderwijs en (voor-
bieden voor het opnemen van gezondheid/een ge-
al) gezondheidsvaardigheden.
zonde leefstijl, bijvoorbeeld binnen de voorgestelde
persoonlijke ontwikkeling. Bovendien kan gezond-
Gezondheid
heid op meer plekken in de school terugkomen,
vinden de deelnemende organisaties: in de fysieke
Organisaties geven massaal gehoor aan een plei-
en sociale omgeving van de school, de leerinhoud,
dooi van GGD GHOR Nederland, het RIVM Centrum
zorgstructuur en het schoolbeleid.267 Anton Kunst
Gezond Leven en het programma Gezonde School
(AMC-UvA) voegt in zijn mail bovendien toe:
met de veelzeggende titel: Gezondheid verdient een
plek in het onderwijs. De initiatiefnemers hebben
De ervaring uit het verleden leert dat burgers met
gezondheidsinstellingen per mail opgeroepen het
geestelijke of lichamelijke gezondheidsproblemen
door hen opgestelde pleidooi te ondersteunen
een grote kans lopen om uit de boot te vallen. Sociale
door een mail te sturen naar het secretariaat van
ongelijkheden in Nederland lopen steeds meer langs
GGD GHOR Nederland, RIVM Centrum Gezond Leven en programma Gezonde School (oktober 2015): Gezondheid verdient een
267
plek in het onderwijs.
70
71
de lijnen van gezond versus ongezond, vitaal versus
Haar redenering is vergelijkbaar met die van
beter overwogen zijn wanneer we de technieken
Ook Jules Goossens mailt dat hij onderwijs over
verzwakt, geschikt versus ongeschikt. In de toekomst
Anton Kunst en Jasper Lok:
preventief aanleren. (Wij gooien toch ook niet eerst
voeding mist in de hoofdlijnen.277 De Samen-
onze kinderen in het diepe om vervolgens zwemles
werkende GezondheidsFondsen (SGF) noemen
kennis en vaardigheden rondom voeding onmis-
zal dit probleem zich verergeren. De samenleving van
de toekomst stelt immers nog hogere eisen aan burgers
Immers, een doel van het onderwijs moet volgens mij
te gaan geven?)
om mee te kunnen draaien in een dynamische maat-
vanaf het allereerste begin zijn: leerlingen begeleiden
schappij. Het is daarom van bijzonder groot belang
in hun groei naar volwassenheid, waardoor ze, nu
dat scholen leerlingen ook op wat betreft gezondheid
en later, als zo zelfstandig mogelijk burger in deze
optimaal voorbereiden op hun toekomst.
maatschappij kunnen functioneren. Je verantwoordelijk
Zoals bovenstaande bijdragen laten zien, beslaat
voelen voor, en het goede keuzes kunnen maken voor
de discipline van gezondheid een breed scala aan
Ook Jasper Lok, beleidsadviseur bij het ministerie
je eigen gezondheid en die van anderen is hier een
thema’s, van fysieke en mentale gezondheid tot
Op Twitter wordt verwezen naar een artikel in het
van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, wijst op de
wezenlijk onderdeel van.
gezondheid in meer abstracte zin (mediawijze leer-
Parool, geschreven door Jaap Seiddel. Uit het artikel:
268
272
relatie tussen een gezonde leefstijl en een optimale
275
baar in de kern van het onderwijs, ook vanwege het
interdisciplinaire karakter van het thema en de vele
Voeding
mogelijke perspectieven ervan: herkomst, gezondheid, hoeveelheden, ziekte, cultuur, enzovoort.278
lingen gedragen zich online ‘gezond’, enzovoort).
voorbereiding op de toekomst. Een goede gezondheid
Ook de Samenwerkende GezondheidsFondsen
Het thema voeding vertoont raakvlakken met
Zorg voor tijd en aandacht voor het eten thuis en op
en een gezonde leefstijl hebben een belangrijke relatie
koppelen het thema gezondheid aan vaardigheden
aandacht voor de fysieke gezondheid van leerlin-
school. Daarbij horen ook lesprogramma’s als smaak-
met betere leerprestaties, een hoger onderwijsniveau,
als ‘omgaan met vrijheid en verantwoordelijkheid’.
gen. Ook over dit thema verschijnen relatief veel
lessen want veel kinderen moeten nog leren proeven.
een hogere sociaal-economische status, een beter
Gezondheidsthema’s als voeding, genotmiddelen
(inhoudelijke) reacties. Die gaan met name over het
Hopelijk neemt het Platform Onderwijs 2032 dit mee in
arbeidsperspectief en minder ziekteverzuim.269 Zijn
en bewegen sluiten aan bij de belevingswereld van
ontbreken van voedseleducatie in de hoofdlijnen
zijn adviezen voor het kabinet.279
collega Janneke Spanninga geeft aan in de hoofdlij-
leerlingen. Het ontdekken hoe je goed voor jezelf kunt
van het advies.
nen van het advies voldoende aanknopingspunten
zorgen is de vaardigheid waar kennis over gezond
te zien voor voedsel, gezondheid en bewegen, zoals
leven bij hoort.273 Daarnaast draagt gezondheids-
Zo pleit Coosje Dijkstra (VU Amsterdam) in een mail
binnen persoonlijke ontwikkeling (weerbaarheid en
onderwijs bij aan het bevorderen van functioneren,
aan het Platform voor het opnemen van voed-
Over beweging zegt het Platform in de hoofdlijnen
zelfvertrouwen, beweging), digitale vaardigheden
veerkracht en eigen regie.
selvaardigheden in het definitieve advies, ofwel
van het advies:
274
(mediawijsheid) en het voorgestelde samenhangen-
Beweging
het aanleren van vaardigheden die nodig zijn om
de aanbod (thema gezondheid & ziekte).270 In een
Het thema gezondheid omvat zowel de fysieke als
goed en gezond te kunnen eten. Haar pleidooi,
Fysieke activiteit bevordert bovendien de gezondheid
bijdrage vanuit Rutgers kenniscentrum seksualiteit,
geestelijke gezondheid van leerlingen. De Preven-
getiteld Verplichte leerlijn Voedselvaardigheden in het
en het functioneren van de hersenen. Ook het leren
GGD GHOR Nederland en RIVM Centrum Gezond
tieve Geestelijke Gezondheidszorg (PGGZ) schrijft in
onderwijscurriculum is onmisbaar, wordt onder-
bewegen als vaardigheid blijft van belang.280
Leven wordt ervoor gepleit om gezondheid
een reactie aan het Platform dat zij het noodzakelijk
steund door tien anderen, onder wie Sanne Niemer
onderdeel te maken van persoonsvorming en van
vindt dat kinderen in het onderwijs technieken leren
(VU Amsterdam), Jutka Halberstadt (onderzoeker
Uit sommige reacties blijkt dat deze aandacht voor
de vaste kern van maatschappelijke en sociale
om zichzelf geestelijk sterk/gezond te houden.
kinderobesitas) en Gerda Feunekes (directeur Voe-
bewegingsonderwijs als te mager wordt beschouwd.
vaardigheden.
271
Mariet Mattheij, docent Zorg en
dingscentrum).
276
Een verplichte leerlijn voedsel-
De Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Op-
Welzijn en coördinator van de Gezonde School,
Waarom? Nu worden bestaande technieken alleen
vaardigheden zou nodig zijn om een gezonde keuze
voeding (KVLO) pleit in een reactie bijvoorbeeld
noemt het in een mail aan het Platform een ‘gemiste
curatief toegepast, terwijl ieder kind in zijn leven voor
te kunnen maken en voor betere schoolprestaties,
voor het opnemen van motorische vaardigheden in
kans’ dat in de hoofdlijnen van het advies geen
moeilijke situaties en vraagstukken komt te staan.
levenskwaliteit, productiviteit en participatie.
de verplichte vaste kern van het curriculum. Deze
plaats is ingeruimd voor een gezonde leefstijl.
Keuzes die dan door het kind gemaakt worden zouden
Iris van de Griendt namens Preventieve Geestelijke Gezondheidszorg (PGGZ) (2 november 2015): Dit mag niet ontbreken bij
275
onderwijs.
GGD GHOR Nederland, RIVM Centrum Gezond Leven en programma Gezonde School (oktober 2015): Gezondheid verdient een
268
Coosje Dijkstra (27 oktober 2015): Verplichte leerlijn Voedselvaardigheden in het onderwijscurriculum is onmisbaar. Dit initiatief
276
plek in het onderwijs. Ondersteund door Anton Kunst.
is ondertekend, ondersteund door: Sanne Niemer, Lifestyle, Energy, Fun & Friends; Jutka Halberstadt, onderzoeker kinderobe-
Jasper Lok (2015): Achtergrondnotitie tbv Onderwijs 2032 t.a.v. Gezonde School.
sitas; Rinelle van den Top, Steunpunt Smaaklessen en EU-schoolfruit; Arielle de Jong, Kamer van Koophandel; Esther Boukema,
Janneke Spanninga (mail, 6 oktober 2015): Toelichting op Gezonde School en Voedselvaardigheden tbv Platform 2032.
Smaak te Pakken; Gerda Feunekes, directeur Voedingscentrum; Willieanne van der Heijden, Vilentum Hogeschool; M.Huitink,
269
270
Rutgers Kenniscentrum seksualiteit, GGD GHOR Nederland en RIVM Centrum Gezond Leven (19 november 2015):
271
Vrije Universiteit; Dinand Ekkel, Cahvilentum; Lotje van de Poll, Schuttelaar adviesbureau gezonde en duurzame wereld.
Jules Goossens (mail, 2 oktober 2015): Onderwijs2032.
Vervolg gesprek vrijdag 13 november, Onderwijs2032. Bijlage Gezondheid onderwijs.
277
Mariet Mattheij (mail, 28 oktober 2015): Aan de leden van het Platform Onderwijs 2032.
278
272
Samenwerkende GezondheidsFondsen (2 november 2015): Reactie SGF op hoofdlijnadvies.
273
Marina Senten namens Samenwerkende GezondheidsFondsen (11 november 2015): Beantwoording SGF vragen hoofdlijnen
concept advies 2032.
Kete Kervezee en Katja van Vliet, commissie Innovatie Zorgberoepen & Opleidingen van Zorginstituut Nederland
279
(12 november 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’ van het Platform Onderwijs 2032.
280
274
72
Jaap Seidell in Het Parool (10 oktober 2015): ‘Smaakmakers’.
Platform Onderwijs2032 (1 oktober 2015): Hoofdlijn advies: Een voorstel.
73
vaardigheden vormen volgens de vereniging de
Meer bewegen (‘physical activity’) op school is van
benadering van kunst- en cultuureducatie te smal.
zonder verbeelding en ook omgekeerd: geen kunst-
‘noodzakelijke basis voor succesvolle deelname
groot belang om meerdere redenen, zoals het tegen
Volgens hem ontwikkelen de kunstvakken ook ‘cog-
uiting zonder technisch vermogen en inzicht. In het
aan bewegingssituaties en daarmee direct voor
gaan van bewegingsarmoede, het bevorderen van de
nitieve vaardigheden als visualiseren en visueel den-
design-gebied is dat al heel vanzelfsprekend, maar
een actieve (sportieve) leefstijl voor een leven lang
gezondheid, het bevorderen van de concentratie en
ken, het doorzien van structuren, divergent denken,
in het onderwijs zeker nog niet.288
(gezond) bewegen’. Net zoals het Platform bena-
het stimuleren van de cognitieve ontwikkeling. [...] Het
exploreren en risico’s nemen, het durven volgen van
drukt de KVLO ook de rol van bewegingsonderwijs
hogere doel is: een levenslange deelname aan de sport-
de eigen nieuwsgierigheid, interesses en talenten,
Net als Diederik Schönau pleit ook het programma
voor de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen.
en bewegingscultuur. Sport- en bewegingsonderwijs is
het personaliseren van kennis, informatie en oplos-
Vakdidactiek Geesteswetenschappen in een brief
Ze voegt nog toe dat lichamelijke opvoeding leer-
een echt leervak en zou dan ook een (verplicht) kernvak
singen, het ontwikkelen van het ruimtelijk denken,
aan het Platform voor een bredere benadering
lingen ook burgerschapsvaardigheden bijbrengt.281
op scholen moeten blijven en/of worden.283
het samen denken en spelen en het explorerend
van cultuur op school. Cultuuronderwijs dient drie
denken met de zintuigen en het gehele lichaam’.
doelen: (1) het stimuleren van creativiteit en zelfont-
De reactie van de Sportraad Amsterdam sluit
hierbij naadloos aan:
Tijdens een brainstormsessie met leraren, school-
plooiing, (2) het samen beleven van cultuur (inzicht
leiders en educatiemedewerkers van het Landelijk
Dit zijn vaardigheden en werkwijzen die van groot
in lange traditie van culturele producties, verbon-
Het belang van voldoende bewegen behoeft immers
Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst
belang zijn, niet alleen in de kunsten, maar ook in de
denheid in gefragmenteerde samenleving) en (3)
nauwelijks nog betoog. Niet alleen omdat tal van ont-
(LKCA) en het Fonds voor Cultuurpartipatie (FCP)
wetenschap (denk aan de gedachte-experimenten van
het leren van reflectieve vaardigheden (kritische
wikkelingen op het gebied van gezondheid, overgewicht
over hun programmering werd gesproken over in
Einstein), in het bedrijfsleven (innovatie, onontgonnen
houding, aandacht voor culturele diversiteit).289 Een
en inactiviteit onder jongeren zorgen baren. Maar
hoeverre beweging tot de kern van het onderwijs
mogelijkheden onderzoeken) en in het dagelijks leven
bijdrage van het topteam Creatieve Industrie290 en
evenzeer omdat de positieve effecten van voldoende
behoort. De vervolgvraag was: moet beweging een
(communicatie, empathie, zaken vanuit het perspectief
het gesprek op openbare basisschool De Vlashof in
bewegen veel verder strekken dan fysiek welbevinden
plek krijgen binnen het schoolprogramma of kan
van de ander kunnen zien, visuele informatie begrijpen
Tilburg sluiten bij die (bredere) benadering aan:
alleen. Zo verbetert het de motorische en sociale
het ook buitenschools worden ingericht? De deel-
en doorzien).
vaardigheden, het zelfbeeld en het concentratie-
nemers aan de sessie kwamen uit op een compro-
vermogen van kinderen. 282
mis: in Nederland kan een ‘beweegnorm’ worden
Ook benadrukt Schönau dat het idee dat kunstvak-
de wereld op een andere manier. Ze prikkelt de
Van sport zijn we allemaal vol, maar kunst toont ons
afgesproken. Scholen kunnen dan laten weten hoe
ken algemene creativiteit bevorderen niet klopt.
creativiteit en creativiteit helpt bij het leren. Kunst en
Aanvullende argumenten voor bewegingsonderwijs
ze dat willen realiseren - bijvoorbeeld in welke com-
Leerlingen kunnen volgens hem pas creatief gedrag
cultuur zitten momenteel in het verdomhoekje. Het
worden op de dialoogsite aangedragen door Gielion
binatie van binnen- en buitenschools onderwijs en
vertonen als ze ook in andere leergebieden worden
moet allemaal zo nuttig zijn, maar iets mooi vinden,
de Wit:
met welke partners.284
uitgedaagd buiten bestaande kaders te denken en
ergens van genieten, is gewoon fijn. En dat mag.291
als ook in die leergebieden niet langer het ‘juiste
9.1.2 Kunst en cultuur
antwoord’ leidend is, maar het onverwachte, het
Het Strategisch Beraad Kunstonderwijs (SBK) be-
experiment en de nieuwsgierigheid van leerlin-
noemt in een gesprek met Platformlid Jan Verweij
gen.287 De mail van Annemieke Huisingh aan het
dat kunst nu als expressie onder persoonsvorming
In de hoofdlijnen van het advies worden kunst en
te houden; het voorgenoemde zou niet de lading
Platform sluit daarbij aan. Ook zij wijst - vanuit
wordt genoemd, maar dat kunst ook hoort bij kwa-
cultuur genoemd als manieren waarop de persoon-
dekken. Het Platform moet denken aan ‘creatief
de Reggio-Emiliobenadering - op het belang van
lificatie en socialisatie (de andere twee hoofddoelen
lijke ontwikkeling van leerlingen vorm kan krijgen.
vermogen’ of breder ‘cultuuronderwijs’.
verbeeldingskracht voor andere disciplines en leer-
van onderwijs). Het zou lijken of de driedeling van
Expressie staat ten dienste van fysieke en motori-
Huiberts mist in de hoofdlijnen van het advies bij
gebieden:
onderwijsdoelen in de hoofdlijnen van het advies
sche ontwikkeling, groepsvorming en persoonlijke
expressie dans; dat is volgens haar beweging én
ontwikkeling. De Raad van Twaalf adviseert het
expressie.286 Diederik Schönau, oud-lector kunste-
Immers geen grote wiskundige uitvinding zonder
net als de Raad van Twaalf, een andere term te
Platform de term ‘expressie’ nog eens tegen het licht
ducatie aan de kunsthogeschool ArtEZ, vindt de
verbeelding, geen nieuwe technologische toepassing
gebruiken dan ‘expressie’, omdat dit tot misverstan-
285
Marjet
uit elkaar wordt getrokken. Ook adviseert het SBK,
Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (28 oktober 2015): Reactie KVLO op het eerste advies van het Platform
281
Onderwijs2032.
Diederik Schönau (14 oktober 2015): Kunst- en cultuureducatie in Onderwijs2032.
Sportraad Amsterdam (18 november 2015): Bewegen en bewegingsonderwijs in Onderwijs2032.
287
Gielion de Wit op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
288
Brainstormsessie leraren, schoolleiders en educatiemedewerkers Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst
289
282
283
284
(LKCA) en Fonds voor Cultuurparticipatie (FCP) over hun programmering voor PO en VO, 28 oktober 2015.
Annemieke Huisingh (mail, 25 oktober 2015): KNAW/Reggio Emilia.
Vakdidactiek Geesteswetenschappen (27 oktober 2015): Reactie Vakdidactiek Geesteswetenschappen - Cultuureducatie Onderwijs2032.
Désirée T.M Majoor namens het topteam Creatieve Industrie (10 december 2015): Reactie hoofdlijn advies DCC.
Margriet Gersie en Frank van der Hulst namens de Raad van Twaalf (5 november 2015): Reactie Raad van twaalf op advies.
290
Marjet Huiberts (6 november 2015): Reactie voorstel Platform Onderwijs 2032.
291
285
286
74
Gesprek op openbare basisschool De Vlashof in Tilburg, 22 oktober 2015.
75
den leidt. Tot slot vraagt het SBK het Platform om
brengen van kennisoverdracht met de persoonlijke
de kunstvakken te expliciteren en kunstonderwijs
ontwikkeling van kinderen en jongeren. Muziek-
expliciet in het gehele advies te noemen.292
beoefening zou dan ook een plaats in het advies
Om in 2032 in een wereld te leven die duurzamer
maar ook onderwijs dat hen kennisinhoudelijk een
moeten krijgen.
De wetenschappers sluiten hun brief af met:
de complexiteit, ambiguïteit en onzekerheid die
kenmerkend zijn voor duurzaamheidsvraagstukken,
is dan de huidige of in elk geval dan die we anno
voldoende basis geeft om creatief te werken aan
Het platform Méér Muziek in de Klas voert, ten
2015 in het vooruitzicht hebben is onderwijs nodig
concrete oplossingen en handelingsperspectieven.294
slotte, op dat muziek bijdraagt aan het in balans
dat leerlingen beter in staat stelt om te gaan met
9.1.3 Duurzaamheid
9.1.4 Religieonderwijs
293
Zeven wetenschappers vanuit verschillende dis-
evenals nieuwe inhouden die belangrijk zijn voor
Onderwijs over religies en religieuze bewegingen
Engels en economie, nodig om de wereld van deze
ciplines schrijven een brief aan het Platform over
de verduurzaming van de wereld (zoals kring-
wordt niet expliciet in de hoofdlijnen van het advies
tijd te begrijpen, vinden vijf jonge religieweten-
de positie van duurzaamheid in toekomstgericht
loopdenken, nieuw economisch denken en transi-
benoemd. Wel zegt het Platform dat de overdracht
schappers. In de hoofdlijnen van het advies van het
onderwijs. Hun brief wordt via Twitter veel gedeeld
tiedenken). Duurzaamheid is een complex begrip,
van ‘cultuurdragende’ kennis ook in toekomstgericht
Platform Onderwijs2032 zou gesteld worden dat
en verdient vanwege dat draagvlak een aparte para-
dus bestaat volgens de wetenschappers het risico
onderwijs van belang blijft. Markus Altena Davidsen,
religie achterhaald is in onze ontkerkelijkte samen-
graaf in deze rapportage.
van simplificatie. Dat gebeurt bijvoorbeeld als het
assistent-professor Sociology of Religion aan de Uni-
leving en daarom genegeerd kan worden in het
thema binnen het domein mens & maatschappij
versiteit Leiden, pleit voor de opname van religie-
onderwijs. Kennis van religie is volgens de weten-
De wetenschappers in kwestie zeggen op zichzelf
wordt geplaatst, omdat duurzaamheidsvraag-
onderwijs in de verplichte kern van het onderwijs.
schappers echter essentieel om de wereld van de
‘verguld’ te zijn met de aandacht voor onder andere
stukken hoe dan ook te maken hebben met
Volgens hem is kennis van en inzicht in religie nodig
21e eeuw te begrijpen.
grote maatschappelijke uitdagingen als migratie
aspecten van natuur die in dat domein buiten
om leerlingen op te leiden tot bekwame medebur-
en duurzaamheid, culturele diversiteit en vakover-
beschouwing blijven.
gers. Religieonderwijs zou een plek moeten krijgen
Inzicht in de verschillende vormen van de islam,
als zelfstandig vak, waarin leerlingen leren over
jodendom en christendom is onontbeerlijk in een
(overeenkomsten en verschillen tussen) religie(s)
religieus-pluriforme maatschappij als Nederland.
stijgend leren, denken en werken. Wel komt in de
hoofdlijnen van het advies volgens hen nog onvol-
2 Het onderwijzen: Hieronder valt zowel de alge-
doende naar voren dat werken aan een duurzame
mene pedagogische omgang met leerlingen als
zelf en de relatie tussen religie en maatschappij. Het
Wij zien een noodzaak voor kritisch, onafhankelijk
wereld vraagt om een transitie in onderwijs en
het meer specifiek didactische handelen in relatie
gaat niet alleen om traditionele religies, maar ook
onderwijs over religie. We noemen dit religiekunde.
samenleving. Immers: de duurzaamheidsvraagstuk-
tot de leerstof. In het kader van dat laatste is de
om nieuwe vormen van ‘religie’, zoals rondom Star
Religiekunde werkt vanuit een neutraal en religie-
ken die op ons afkomen, zoals klimaatverandering
ontwikkeling van een ‘relationele pedagogiek’
Wars of de boeken van Tolkien.295 Ook religieweten-
wetenschappelijk perspectief. Het besteedt aandacht
en toenemende ongelijkheid, zullen in 2032 nog
relevant. Die stelt leerlingen in staat te werken
schapper en commentator Ernst van den Hemel is
aan de geleefde religie van gelovigen, maar stelt ook
veel ernstiger zijn. Volgens de wetenschappers is
aan lokale duurzaamheidsvraagstukken, maar
voorstander van religieonderwijs. Hij noemt het op
leerlingen in staat om kritisch te kijken naar religie.
het belangrijk dat leerlingen leren hoe dat soort
laat hen duurzaamheid ook vanuit mondiaal
NPO Radio 1 ‘belachelijk’ dat religie in de hoofdlijnen
Daarom pleiten wij voor een vaste plek voor religie-
vraagstukken kunnen worden opgelost binnen de
perspectief bekijken en vanuit de leefwereld van
van het advies ontbreekt. Op deze manier leid je vol-
kunde in het voortgezet onderwijs.297
grenzen van de ecologische draagkracht van de
anderen.
gens hem wereldvreemde burgers op. Volgens Van
aarde. Ze pleiten voor een whole school benadering
waarin drie pijlers van onderwijs in samenhang
terugkeren:
3 De fysieke onderwijsleeromgeving: Zoals het
schoolgebouw, het schoolterrein en de omge-
den Hemel is meer dan 80 procent van de wereld-
De Vereniging tot bevordering van schoolonderwijs
burgers religieus. Als je daar niets over leert op school,
op gereformeerde grondslag (VBSO) meldt tot slot
snap je heel veel zaken niet.296
dat het belang van ‘gewetensvorming’ ontbreekt in
de hoofdlijnen van het advies.298
ving. Leerlingen leren over een meer duurzame
1 Het curriculum met de feitelijke inhoud:
samenleving door er in en mee te leven en door
In het verlengde hiervan ligt een artikel in NRC over
Hierin kunnen verbindingen worden gelegd
hen er mede verantwoordelijk voor te maken.
religieonderwijs. Kennis van religie is, net als van
tussen vakinhouden, heden-verleden-toekomst,
Daardoor groeit ook hun besef dat duurzaam-
dichtbij-ver, ecologische-economische-sociaal-cul-
heid een werkelijk issue is. Scholen kunnen bij-
turele waarden en mens-natuur. Ook ethische en
voorbeeld bewust omgaan met afval en energie,
morele waarden en afwegingen spelen een rol,
regenwater hergebruiken, enzovoort.
Arjen Wals, Dieuwke Hovinga, Gert Biesta, e.a. (cdn.groenebrein.nl, oktober 2015): Reactie Commissie Schnabel preadvies over het
294
curriculum van het onderwijs van de toekomst - specifiek t.a.v. de positie van duurzaamheid in onderwijs.
Markus Altena Davidsen (21 september 2015): Visie voor het religieonderwijs.
295
Ernst van den Hemel (radio1.nl, 18 oktober 2015): ‘Staatssecretaris Dekker, vergeet religie niet’.
296
Nrc.next (nrc.nl, 2 november 2015): Religieonderwijs is juist nu heel hard nodig.
Strategisch Beraad Kunstonderwijs (9 november 2015): Bespreking en advies Voorlopig advies Platform Onderwijs 2032.
297
Jantien Westerveld namens Meer Muziek in de Klas (13 november 2015): Reactie Méér Muziek in de Klas op Platform onderwijs
298
292
293
2032, Hoofdlijn advies: een voorstel.
76
Vereniging tot bevordering van schoolonderwijs op gereformeerde grondslag (VBSO) (23 november 2015): Reactie op (voorlopig)
advies onderwijs 2032.
77
9.2 Rollen, partijen en invalshoeken
Een laatste aspect van de rol van de ouders komt
niet iedere ouder het belang inziet van bepaalde
Verschillende bijdragen gaan over rollen, partijen
nen signaleren. De MOgroep benoemt hierbij hoe
naar voren tijdens onder andere een gesprek op de
basiscondities om kinderen goed te laten leren,
en invalshoeken die meer aandacht zouden moeten
belangrijk het is dat scholen gebruik maken van de
pedagogische academie van de Hanzehogeschool
zoals zorgen voor een goed ontbijt. De vraag is dan
krijgen in het advies. Met de MOgroep en de Jonge-
expertise die er is en de samenwerking zoeken met
Groningen:
hoe je een gesprek kunt aangaan tussen ouders
rentaskforce Kindermishandeling wordt gesproken
bijvoorbeeld Jeugdzorg.300 In de bijdragen zien we
over de rol van de school voor kinderen die geen
ook reacties over andere rollen en invalshoeken, die
We missen in het advies aandacht voor de thuis-
niet alleen de rol van ouders, maar ook de thuissi-
veilig thuis hebben.299 Het is goed als scholen zich
worden in deze paragraaf toegelicht.
situatie. De ouderlijke omgeving is belangrijk.
tuatie van allochtone kinderen die ontbreekt in de
Denk aan kinderen die voorop lopen, maar ook
hoofdlijnen van het advies. Hij pleit voor individuele
aan kinderen met achterstand.308
contacten met ouders, een informele dialoog en po-
hiervan bewust zijn en eventuele problemen kun-
en school.309 Hans van Zoggel noemt in zijn blog
sitieve feedback en verwijst naar een Rotterdamse
9.2.1 Ouders
Opvallend vaak blijkt uit reacties dat mensen de rol
handen ineenslaan om te werken aan zijn ontwikke-
van ouders missen in de hoofdlijnen van het advies.
ling. Dit vraagt volgens het KCR om een nadrukkelij-
Die rol kan op verschillende manieren worden inge-
ke uitwerking van kunstzinnige oriëntatie.303
vuld, bijvoorbeeld in de vorm van een partnerschap
De thuissituatie wordt ook geagendeerd tijdens een
school waar het gelukt is om ouders te binden aan
ouderavond op OBS De Hagenpoort in Deventer
de school.310
over Onderwijs2032. Aanwezigen geven aan dat
of participatie. Met name een partnerschap tussen
Deelnemers aan de miniconferentie van PO-raad en
9.2.2 Onderwijstypen
ouders en de school wordt relatief vaak genoemd.
VO-raad breiden het partnerschap tussen ouders
Waar voor de betrokkenheid van ouders relatief
van een beroep: vwo, havo, de theoretische leerweg
Tim Ruijters spreekt op de dialoogsite van ‘educatief
en school uit naar een driehoek: ouders-leerling-le-
veel aandacht is, gaat minder aandacht uit naar
en gemengde leerweg binnen het vmbo én alle eer-
partnerschap’:
raar. Die driehoek wordt in de hoofdlijnen van het
onderwijstypen die in de hoofdlijnen van het advies
ste twee leerjaren voortgezet onderwijs, behalve het
advies gemist.304 In het gesprek op VSO De Optimist
worden gemist. De VO-raad mist een uitwerking van
praktijkonderwijs. Onder andere in het gesprek met
Volgens mij kunnen ouders door o.a. online lesmateri-
in Emmeloord wordt aangegeven dat scholen advies
de diverse onderwijssoorten waarop het betrek-
de Onderwijscoöperatie en het Platform Leraar2032
aal een belangrijkere rol gaan spelen t.a.v. bijvoorbeeld
nodig hebben over hoe ze de driehoek ouders-leer-
king heeft. Ook zou een goede positionering van
komt naar voren dat de hoofdlijnen doen denken
het verdiepen van de lesstof. Ouders zouden bijvoor-
lingen-school in stand kunnen houden.
de beroepsvoorbereidende inhouden nog verder
aan een avo-advies. De rol van het vmbo wordt ge-
beeld thuis nog aan de slag kunnen gaan met Scratch
Pantarijn komt bovendien naar voren dat je ouders
benadrukt kunnen worden, zodat er voldoende
mist.312 De hoofdlijnen van het advies komen daar-
of het doen van proefjes of iets maken.301
goed moet uitleggen welke keuzes je maakt en
recht wordt gedaan aan de verschillende talenten
door een beetje ‘highbrow’ over, vinden deelnemers
waarom je dat doet.
en mogelijkheden van leerlingen in alle leerwegen
aan een gesprekstafel tijdens een bijeenkomst van
305
Op OBS
Ook Annemieke Huisingh en het Kenniscentrum
van het voortgezet onderwijs (van praktijkonder-
de Lerarenadviesraad (LAR). Hoe ga je bijvoorbeeld
Cultuureducatie Rotterdam (KCR) pleiten voor part-
Ouderbetrokkenheid is van deze tijd. Je praat niet tegen
wijs tot vwo). Ook de aandacht voor het mbo in de
om met vmbo-leerlingen met zeer verschillende
nerschap tussen ouders en school. Huisingh noemt
elkaar, maar met elkaar.
hoofdlijnen van het advies - als onderdeel van het
achtergronden? Een deelnemer geeft aan dat je iets
leerplichtige/kwalificatieplichtige deel van het on-
als persoonsvorming niet kunt afdwingen: sommige
derwijs - vindt de VO-raad nog erg summier.
leerlingen leven in een groep en willen daar niet
306
het een ‘gemiste kans’ om ouders in deze onderwijsvernieuwing niet te herpositioneren. Kort gezegd: ik
Uit gesprekken die gevoerd werden tijdens een
zou graag een verandering teweegbrengen in de positie
regiobijeenkomst van de PO-raad blijkt dat ouder-
van ouders van ‘klant’ naar ‘partner’.302 Volgens het
betrokkenheid vraagt om een systematische bena-
Hier en daar klinken geluiden dat het een ‘avo-
de rol van het mbo toe: Om vast te stellen wat leerlin-
KCR kan een kind zich alleen ontwikkelen tot een
dering, bijvoorbeeld door het (laten) meebewegen
advies’ zou zijn, ofwel een advies dat betrekking
gen niet alleen aan het einde van het vmbo, maar ook
‘persoonlijk leider’ wanneer ouders en leraar de
van uitgeverijen, examinering en opleiding.
heeft op het algemeen vormend onderwijs. Dit is
na havo 3 moeten weten en kunnen is de inschatting
onderwijs dat niet direct gericht is op het uitoefenen
van mbo-docenten cruciaal.314 Het Platform heeft
307
311
uit.313 Het Platform Leraar2032 voegt hieraan nog
Gesprek met de Jongerentaskforce Kindermishandeling, 29 oktober 2015, gesprek met de MOgroep, 29 oktober 2015.
299
Gesprek met de MOgroep, 29 oktober 2015.
308
Tim Ruijters op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
309
Annemieke Huisingh (mail, 25 oktober 2015): KNAW/Reggio Emilia.
310
Tynke Hiemstra (kc-r.nl, 22 oktober 2015): KCR´s reactie op het preadvies van platform Onderwijs2032.
311
Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015.
312
Gesprek op VSO de Optimist in Emmeloord, 11 november 2015.
313
Oudergesprek op OBS Pantarijn, 1 oktober 2015.
314
300
301
302
303
304
305
306
Regiobijeenkomst PO-raad, 22 oktober 2015.
307
78
Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015.
Ouderavond over OnsOnderwijs2032 op OBS De Hagenpoort in Deventer, 3 november 2015.
Hans van Zoggel (24 november 2015): Advies aan platform onderwijs2032 mbt persoonlijke ontwikkeling (RI).
VO-raad (16 november): Reactie VO-raad contouren Onderwijs2032.
Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015.
Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015.
Platform Leraar2032 (alderikvisser.blogspot.nl, 13 oktober 2015): Curriculum: systematiek en dynamiek. Reactie #Leraar2032 op het
advies van de Commissie Schnabel.
79
verschillende vmbo-scholen bezocht en daar
(AOb) onderschrijft dit. Volgens de bond gaat het
moet vastleggen, omdat je op die manier de aan-
voor leren buiten de school. Door kinderen met uit-
gesproken met schoolleiders, leraren, ouders en
om het onderscheid tussen basisonderwijs, speciaal
sluiting tussen school en samenleving onvoldoende
eenlopende achtergronden na schooltijd te laten
leerlingen. Op deze scholen werden de hoofdlijnen
onderwijs en voortgezet onderwijs.316
actueel kunt houden.321 De Nationale Denktank
werken aan uitdagende opdrachten, ontstaan
benoemt hoe belangrijk het is dat er aandacht is
wederzijds begrip en een rijkere leeromgeving.322
van het advies wel herkend, de hoofdlijnen werden
ervaren als steun in de rug. En er werden voorbeel-
Op de dialoogsite zegt Angelique Gerritsen:
den aangedragen van hoe zij onderdelen hiervan al
in de praktijk brengen. Volgens Wilko Dijkhuis zou
Ik ben enorm benieuwd hoe dit gaat uitpakken voor
het bovendien aan kracht winnen als het Platform
het speciaal onderwijs, op dit moment ben ik zelf bezig
9.2.5 Wat, waartoe en hoe
het per type onderwijs specificeert. Welke typen
voor mijn studie naar de financiële vaardigheden
De opdracht aan het Platform Onderwijs2032 is
Ook Verus (vereniging voor katholiek en
onderwijs onderkent u eigenlijk (bv. blijft de indeling
binnen deze doelgroep, naar mijn mening vind ik daar
drieledig van aard:
christelijk onderwijs) vindt dat er aan de ‘wat-vraag’
vwo, havo, vmbo met elk hun eigen inhouden bestaan
erg weinig over terug, sociale en maatschappelijke
- Welke gebieden van kennis en vaardigheden
een andere vraag moet voorafgaan, namelijk de
vormen onderdeel van een evenwichtig en
vraag naar het ‘waartoe’ van het onderwijs. Pas
toekomstgericht curriculum?
als je als school die vraag weet te beantwoorden,
of moet het anders)?
315
De Algemene Onderwijsbond
vaardigheden worden regelmatig benoemd.
317
- Welke kennis en vaardigheden zouden meer of
juist minder aandacht kunnen krijgen?
9.2.3 Lerarenopleidingen
- Welke algemene ontwerpprincipes voor een
kun je ook de vraag beantwoorden welke kennis
en vaardigheden leerlingen in het primair en het
voortgezet onderwijs moeten leren om klaar te
Amber Walraven (docent Radboud Docenten Acade-
mate gebeurt dat bij eerste- en tweedegraads oplei-
mie) blogt over de rol van lerarenopleidingen in de
dingen en in hoeverre is dat wenselijk? Ook spraken
hoofdlijnen van het advies - die ontbreken, volgens
de deelnemers over de kern en het vrije deel van
In reactie op de hoofdlijnen van het advies merken
Jasper Rijpma gaat in op de curriculumsystematiek.
Platform Onderwijs2032 ging op 2 novem-
vernieuwd curriculum zijn te benoemen? 323
zijn voor hun toekomst.325
het toekomstige curriculum. Volgens een aanwezige
sommige mensen op dat dit met name over de
Hij geeft aan dat curriculumsystematiek en
ber 2015 in gesprek met afgevaardigden van onder
pabo-opleider moet leraren meer helderheid gebo-
inhoud gaat, over het ‘wat’ in plaats van het ‘hoe’.
dynamiek even belangrijk zijn als de inhoud van
andere de Radboud Universiteit, de Universiteit
den worden over wat tot de kern behoort en wat tot
En minder over het ‘waartoe’. Deelnemers aan een
het curriculum.326 Op Twitter oogst hij bijval.
Utrecht en de pabo in Leiden. Dat ging over onder
het vrije deel. De lerarenopleiding zou dit systeem
gesprek van het Platform Onderwijs2032 op de
De hoofdlijnen van het advies zouden inderdaad
meer het kijken over vakken heen: het primair on-
moeten navolgen en gaan werken met een kern en
Hanzehogeschool gaan in op het hoe en waarom:
een vorm zijn van ‘ad hoc denken ipv lange termijn
derwijs werkt al veel vakoverstijgend, maar in welke
een vrij gedeelte.319
haar.
318
9.2.4 Omgeving van de school
De PO-raad vraagt het Platform Onderwijs2032 om
eindadvies explicieter te noemen. In deze omgeving
te benoemen wat de opdracht van de school is en
leren leerlingen informeel en betekenisvol; dat biedt
wat een gedeelde verantwoordelijkheid is met an-
scholen de mogelijkheid hiervoor ruimte te creëren
dere partners of opvoedmilieus rond de school. De
in hun onderwijsprogramma.320 Marjolein Ploegman
raad adviseert om de omgeving van de school in het
schrijft in een blog dat je zowel inhoud als vorm niet
strategie’ 327 en ‘door curriculumsystematiek
Hoe ziet een dag in het leven van een leerling er in 2032
kunnen we aan blijven sluiten bij ontwikkelingen’.328
uit? Leert hij vooral op school of juist in de samen-
Daarbij speelt volgens Rijpma de leraar een
leving? We lezen in de tekst vooral wat kinderen moeten
centrale rol, als onderdeel van een ‘permanente
leren en te weinig over het hoe en het waarom.324
curriculumraad’.
Marjolein Ploegman (marjoleinploegman.nl, 28 november 2015): Onderwijs2032.
321
De Nationale Denktank 2015 (december 2015): Tien oplossingen voor het leren van de toekomst. Eindrapport 2015
322
De Nationale Denktank.
Sander Dekker, staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (1 oktober 2015, Kamerbrief):
323
Wilko Dijkhuis (mail, 3 oktober 2015): Hoofdlijn advies, een voorstel.
315
Tussenstand Onderwijs2032: toekomstgericht funderend onderwijs.
Algemene Onderwijsbond (5 november 2015): Inbreng AOb tbv consultatie Onderwijs2032.
324
Angelique Gerritsen op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
325
316
317
Amber Walraven (amberwalraven.edublogs.org, 7 oktober 2015): #Onderwijs2032 en de lerarenopleiding….
318
Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015.
Verus, Vereniging voor katholiek en christelijk onderwijs (30 november 2015): Reactie van Verus op het hoofdlijnenadvies
van het platform #Onderwijs2032.
Jasper Rijpma op Twitter.
Gesprek met lerarenopleiders (onder andere ICLON, pabo Leiden, Universiteit Utrecht en Radboud Universiteit), 2 november
326
2015.
327
PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032.
328
319
320
80
Anneke Duit op Twitter.
Cisca van der Span op Twitter
81
9.2.6 Vernieuwing
de hersenontwikkeling van een kind piekt rond
wordt voorgesteld, gebeurt volgens hem al, zoals de
het tweede levensjaar.
voldoende vernieuwend. Daarentegen wordt door
thematische aanpak en aansluiten op de belevings-
Meerendonk, orthopedagoog, ouder en directeur
Graaf (voorzitter Stichting Pedagogiekontwikkeling
anderen gewaarschuwd dat de voorstellen van
wereld van leerlingen.
van een Kindcentrum 0-13, vindt dat primair
voor het Jonge Kind) pleiten voor aandacht voor
onderwijs in 2032 idealiter wordt aangeboden in
het jongste kind. Ze wijzen erop dat juist in de
332
Platform Onderwijs2032 uitdagend zijn en daarom
Ook Hanneke van de
Meerendonk te ondersteunen. Ook Margot Meeuwig
Niet iedereen vindt het advies op hoofdlijnen
337
(directeur-pedagoog Perron 07) en Marian de
mogelijk een brug te ver. Jelmer Evers schrijft in
In de bijeenkomst met maatschappelijke orga-
Kindcentra 0 -13, ‘die uitgaan van het perspectief
eerste zes levensjaren het vermogen om te leren,
het Onderwijsblad: Het is eerder evolutionair dan
nisaties op 13 november 2015 geeft een van de
dat de ontwikkeling van het kind centraal staat in
metacognitieve vaardigheden, sociale en emotionele
Karin den Heijer, lid van vereniging
deelnemers aan dat de hoofdlijnen van het advies
onderwijs en opvang, met name ook op het gebied
competenties en lichamelijke en motorische
Beter Onderwijs Nederland (BON), licht enkele on-
te weinig vernieuwend zijn en te weinig concreet.333
van gezondheid, welzijn en omgang met elkaar’.
vaardigheden worden ontwikkeld.
derdelen uit (onder andere het leren schrijven van
Op Twitter noemt René Kneyber de conclusies van
een sollicitatiebrief, grafieken begrijpen en creatief
het Platform ouderwets. Het Platform zou de ogen
Kinderen leren er naast basisvaardigheden op het ge-
Dat betekent niet dat kinderen al heel jong ‘onderwijs’
schrijven) en voorziet die van de boodschap: Onder
sluiten voor echte maatschappelijke problemen.
bied van taal, rekenen, zaakvakken, wereldoriëntatie ook
moeten krijgen in de traditionele betekenis van dat
bewust vaardigheden t.a.v. gezonde leefstijl, omgang
woord, zoals de huidige tendens dicteert. Integendeel.
1970 gelegen? Ze krijgt op Twitter veel bijval en voegt
Maar, zegt MMHOFF op de dialoogsite, dat
met elkaar, ict en sociale media. Kindcentra met als
Het onderwijs zou aan moeten sluiten bij de manier
nog toe dat ze risico’s ziet in het ‘verouderde beeld’
betekent vooral niet dat alles in het huidige
motto: ‘Samen leven begint met samen spelen en samen
waarop kinderen leren en zich ontwikkelen. Kinderen
dat de Platformleden van het huidige onderwijs
onderwijs verouderd is:
leren.’ Als belangrijkste doelen zie ik het stimuleren van
tot een jaar of 6 zijn vooral bezig om zichzelf, de buiten-
een optimale ontwikkeling van kinderen d.m.v. een
wereld en hun relatie daartoe te ontdekken en vorm
revolutionair.
329
334
welke steen heeft het Platform Onderwijs2032 sinds
hebben.330 Niet voor niets noemt de BON de hoofdlijnen van het advies in een officiële reactie ‘oude
Wat mij stoort in het hele verhaal is de continue
doorgaande ontwikkelingslijn, het bieden van maatwerk,
te geven, zowel in cognitieve, als sociale, emotionele
wijn in nieuwe zakken’. 331
‘framing’ van het huidige onderwijs. Het zou allemaal
kwaliteit, en optimale kansen voor iedereen. 338
en lichamelijke zin. Daar hoort een aanpak bij die dat
teveel gericht zijn op het verleden, teveel gericht op
Ook Mathijs van den Berg vraagt zich af, in een mail
feitenkennis, teveel gericht op alles waarvan
aan het Platform, hoe vernieuwend het voorstel
OnsOnderwijs2032 vindt dat het anders moet.
ontwikkelingsproces zelf stimuleert. 339
Ans van Gelder (locatiemanager Kindcentrum de
335
Haren) zegt in een aparte mail de visie van Van de
is. Veel van wat in de hoofdlijnen van het advies
9.2.8 Onderbouwing
9.2.7 Reikwijdte
Meerdere mensen vragen in reactie op de hoofd-
naar voren. Integendeel: het platform lijkt haar advies
Enerzijds mag volgens verschillende deelnemers
Anderzijds vragen sommige mensen zich
lijnen van het advies om een (wetenschappelijke)
vooral te zien als een uitnodiging tot verdere discussie,
aan de discussie meer aandacht zijn voor
- net als in de dialoogfase - af waarom het
verantwoording. Tijdens gesprekstafels van een
niet als een op wetenschap gebaseerd antwoord op de
problemen op de korte termijn. Worden de
Platform zich beperkt heeft tot het primair en
bijeenkomst van de Lerarenadviesraad (LAR) vraagt
uitdagingen waarvoor het onderwijs zich nu en in de
voorgestelde wijzigingen pas in 2032 doorgevoerd,
voortgezet onderwijs en niet heeft gekeken naar
men zich af waarom het Platform bepaalde keuzes
toekomst gesteld ziet. 341
vraagt bijvoorbeeld Anneke Vierhout zich op Twitter
de ontwikkeling van het jonge kind. Volgens
wel maakt en andere niet. Jullie zeggen steeds: het
af? Ronald Buitelaar reageert: Als je in 2032 de doelen
de Nationale Denktank is investeren in de
platform vindt…. maar motiveren te weinig waarom.340
Marjolein Ploegman schrijft in haar blog dat maar
wilt bereiken zul je idd nu moeten beginnen. En Casper
ontwikkeling van het jonge kind een voorbeeld
Casper Hulshof schrijft:
weinig gebaseerd is op organisatiekundige inzichten
Hulshof: Het plan van onderwijs2032 is eigenlijk vooral
van een mogelijkheid die nu nog onvoldoende
onderwijs2015.336
wordt benut. De Denktank argumenteert dat
uit andere maatschappelijke segmenten.342
Het platform beweert zich op wetenschappelijke inzichten te baseren, maar nergens komt dat overtuigend
Jelmer Evers (Onderwijsblad, november 2015): Onderwijs niet klaar voor nieuwe curriculum.
337
Karin den Heijer op Twitter.
338
329
330
Nationale Denktank (1 oktober 2015): ExpertForum Nationale DenkTank 2015.
Hanneke van de Meerendonk (19 oktober 2015): ONDERWIJS 2032. Wat moeten kinderen straks leren om een vliegende start te
Beter Onderwijs Nederland (beteronderwijsnederland.nl, 25 oktober 2015): #onderwijs2032: oude wijn in nieuwe zakken.
kunnen maken op de arbeidsmarkt én welke kennis en vaardigheden hebben zij nodig om optimaal te kunnen functioneren in de
331
Mathijs van den Berg (mail, 4 oktober 2015): Reactie advies Platform Onderwijs2032.
samenleving van de toekomst?
332
Platform Onderwijs2032 in gesprek met maatschappelijke organisaties in Utrecht, 13 november 2015.
339
René Kneyber op Twitter.
340
MMHOFF op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
341
Zie het gesprek tussen Ronald Buitelaar, Casper Hulshof en Anneke Vierhout op Twitter.
342
333
334
335
336
82
Margot Meeuwig en Marian de Graaf: Reactie op advies onderwijs2032 en uitnodiging voor bezoek.
Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015.
Casper Hulshof (onderwijskunde.blogspot.nl, 1 oktober 2015): Het platform onderwijs 2032: hun eerste advies.
Marjolein Ploegman (marjoleinploegman.nl, 28 november 2015): Onderwijs2032.
83
10
Dialoog:
terugblik en
vervolg
Een deel van de reacties op de hoofdlijnen van het
doen op scholen en in beleidskamers, op elk niveau
advies gaat over de inrichting en het bereik van de
van het onderwijsveld. 346
dialoog en hoe Onderwijs2032 een vervolg krijgt.
De voorzitters van het AOb, CNV en FvOv benoemen
In het algemeen zijn de reacties op het proces
het belang van het voortzetten van de dialoog,
positief. Berthold van Leeuwen (SLO) noemt de
om de inhoud uit te werken en veranderingen in
maatschappelijke dialoog over de inhoud van het
de praktijk te laten plaatsvinden.347 Deelnemers
onderwijs bijvoorbeeld ‘nationaal en internationaal
aan de gesprekstafels van de Lerarenadviesraad
ongekend’.343 Ilja Klink noemt het Platform ‘dapper’
(LAR) wijzen op het belang van het betrekken van
- hoewel ze de hoofdlijnen van het advies niet
praktijkmensen uit alle lagen van het onderwijs
‘wereldschokkend’ vindt. Je zal maar met z’n 7-8en
- ook het vervolgonderwijs - bij het vervolg van
een voorstel moeten doen over het onderwerp waar
Onderwijs2032.348 De Algemene Onderwijsbond
iedereen expert in is.
344
En Kätie Weiss zegt op de
(AOb) sluit zich hierbij aan. De bond noemt het
dialoogsite dat ze de insteek van het Platform
zijn ‘eerste en belangrijkste aandachtspunt’ dat
Onderwijs2032 heel goed vindt.
het advies uitvoerbaar is en breed gedragen wordt
door de mensen die het moeten gaan uitvoeren.
Het wordt nu niet van bovenaf opgelegd, maar de
Dit kan door ze actief te betrekken bij de verdere
leraren, scholen en andere deskundigen worden
uitwerking. Net als het Platform Leraar2032 pleit de
gevraagd wat zij belangrijk vinden. Dat is echt een
AOb voor het instellen van lerarenteams die zich
belangrijk verschil met de voorgaande vernieuwingen,
continu uitspreken over aanpassing van de invulling
waar vaak een verkapte bezuiniging in zat. Bij deze
van de kerndoelen.349 Ook het landelijk overleg
heb ik dat gevoel niet.345
lerarenopleiding basisonderwijs schrijft dat leraren
een rol moeten spelen in de uitwerking van de visie.
Verschillende bijdragen gaan over het voortzetten
van de dialoog, het gesprek. Dat er binnen
Dit betekent dat er ‘robuuste’ leraren moeten worden
het traject Onderwijs2032 een nationaal
opgeleid die nieuwsgierig, creatief, ontdekkend en
curriculumdebat op gang is gekomen, zien de
deskundige professionals zijn. Pabo’s willen in alle
initiatiefnemers van het Platform Leraar2032 als
opzichten hun bijdrage hieraan leveren.350
een grote winst.
Het primair onderwijs pleit ervoor om diegenen
Tegelijk spreken we daarmee de hoop uit dat dit
die verantwoordelijk zijn voor het onderwijs een
curriculumdebat niet verflauwt, dat dit curriculum-
prominente plek te geven in het ontwerpproces:
bewustzijn geen tijdelijk verschijnsel maar ‘een blijver-
leraren, schoolleiders en schoolbestuurders.
tje’ is - een structureel onderdeel van het denken en
Aan hen de taak om in afstemming met hun
Berthold van Leeuwen op Twitter.
343
Ilja Klink op Twitter.
344
Kätie Weiss op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.
345
Platform Leraar2032 (alderikvisser.blogspot.nl, 13 oktober 2015): Curriculum: systematiek en dynamiek. Reactie #Leraar2032
346
op het advies van de Commissie Schnabel.
Gesprek met voorzitters AOb, CNV en FvOv, 9 november 2015.
347
Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015.
348
Algemene Onderwijsbond (5 november 2015): Inbreng AOb tbv consultatie Onderwijs2032.
349
Landelijk overleg lerarenopleiding basisonderwijs (1 december 2015): hoofdlijn advies over het onderwijs van de toekomst.
350
84
85
omgeving verder vorm te geven aan de invulling
Onderzoek in de consultatieronde hoe ten behoeve van
van de brede onderwijsopdracht om kinderen te
een succesvolle invoeringsstrategie het onderwijsbeleid
laten leren en ontwikkelen.351 Het Profielenberaad
op een meer samenhangende manier gestalte kan
adviseert om ook bij de implementatie van het
worden gegeven en hoe afstemming tussen alle
advies gebruik te maken van en aan te sluiten bij
betrokkenen tot stand kan worden gebracht.354
de expertise en inzichten van scholen, docenten
en onderwijsorganisaties. Daarbij kunnen ook
Ook GEU wijst op het belang van afstemming
uitgangspunten uit eerdere trajecten benut
en samenwerking. De brancheorganisatie voor
worden. Zo moet het advies voor schoolleiders
aanbieders van leermiddelen, toetsen en educatieve
organiseerbaar zijn, voor docenten werkbaar en
dienstverlening schrijft dat hulpmiddelen in het
voor de leerling studeerbaar.352 Ook het Platform
onderwijs het beste tot hun recht komen wanneer
Bèta Techniek beveelt aan in het eindrapport voort
ze goed zijn ingebed in de onderwijskundige visie,
te bouwen op wat er al is:
de competenties van leraren en de technische
infrastructuur van de school. Zo’n integrale
Dit gaat over goede voorbeelden en concepten, maar
benadering vraagt samenwerking en co-creatie
ook over bestaande netwerken, expertise en kennis.
met alle betrokkenen, zowel binnen als buiten de
In het domein Natuur & Technologie zijn de afgelopen
school.355
jaren al belangrijke stappen gezet naar toekomstgericht onderwijs. Het zou zonde zijn als deze niet benut
Tot slot wordt ervoor gepleit de visie al te realiseren,
worden en dat hier op voortgebouwd wordt.
door verbindingen tot stand te brengen tussen
353
het onderwijs en culturele en maatschappelijke
In een aantal andere reacties wordt ook gewezen
organisaties. Zo geeft UvA Erfgoed aan open te
op de uitwerking van het advies in samenwerking
staan voor samenwerkingen met het onderwijs.356
met verschillende partijen. In een blog op Olthof
Onderwijs wordt hierover geschreven:
PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032.
351
Profielenberaad (22 oktober 2015): Reactie Profielenberaad op conceptadvies ‘Ons Onderwijs 2032’.
352
Platform Bèta Techniek (12 november 2015): Reactie Platform Bèta Techniek op Platform Ons Onderwijs 2032.
353
Olthof Onderwijs (olthofonderwijs.nl, 7 november 2015): #onderwijs2032: goed genoeg?
354
GEU (11 november): Reactie op voorstel Hoofdlijnadvies Onderwijs2032.
355
Vragenkaarten op bijeenkomst met maatschappelijke organisaties, 13 november 2015.
356
86
87
11
We leven in een maatschappij van netwerken.
Kennis, contacten en informatie verspreiden zich
sneller, vaker, intenser. Op de golven van oude,
nieuwe en allernieuwste media. Dat vraagt om andere communicatie.
OVER DIT
ONDERZOEK
Om een open, luisterende houding van organisaties
en individuen. Authentiek en betrouwbaar. Daar
adviseren we u graag over. EMMA onderzoekt, adviseert, schrijft en traint.
EMMA
Experts in Media en Maatschappij
www.emma.nl
Den Haag
Dit onderzoek is uitgevoerd door:
Erika de Joode, MA
Redacteur en onderzoeker
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
[email protected]
Jan Maessen, MSc
Onderzoeker
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
[email protected]
Drs. Anne Verschraagen
Adviseur en onderzoeker
EMMA - Experts in Media en Maatschappij
[email protected]
88
89
BijLAGE
Ingezonden stukken (digitaal en per post)
1.
Abe de Graaf (mail, 1 oktober 2015): Disruptieve innovatie in het onderwijs.
2.
Academy 4 life (19 november 2015): Laatste input ons onderwijs 2032 n.a.v. bijeenkomst 13 november 2015.
3.
Ad Maas (2015): Leerkracht veerkracht. Opvoeding, opvang en onderwijs.
4.
A.H. Wesdorp namens de Vereniging voor Secretariële vakken en Leraren Machineschrijven (VSLM) (december 2015):
Aan de leden van het Platform Onderwijs2032.
OVERZICHT BRONNEN
consultatiefase
5.
Algemene Onderwijsbond (5 november 2015): Inbreng AOb tbv consultatie Onderwijs2032.
6.
André Beyersbergen van Henegouwen (mail, 1 oktober 2015): Onderwijs 2032.
7.
André Kaptein (28 november 2015): reageren op de site.
8.
André van den Heijkant (1 december 2015): Onderdeel van verwerkingsopdracht masterclass MLE d.d. 3-11-2015 over het
Hoofdlijn advies van Platform Onderwijs 2032.
9.
Anneke Neijt en Theo Witte namens de meesterschapsteams Nederlands - Taalkunde/taalbeheersing en Nederlands Letterkunde (9 november 2015): Aanbieding Manifest Nederlands voortgezet onderwijs.
10. Annemieke Huisingh (26 november 2015): notitie als aanvulling op uw advies.
11. Annemieke Huisingh (mail, 25 oktober 2015): KNAW/Reggio Emilia.
12. Ans van Gelder (mail, 26 oktober 2015): Visie vanuit Den Bosch.
13. Anton Bakker, Roger Baltus en Ron Meijer, docenten Katholieke Pabo Zwolle (30 oktober 2015): Bijdrage aan totstandkoming
van het advies 2032.
14. Anton Willemse (23 november 2015): bijdrage 2032.
15. Arjen Wals, Dieuwke Hovinga, Gert Biesta, e.a. (cdn.groenebrein.nl, oktober 2015): Reactie Commissie Schnabel preadvies over
het curriculum van het onderwijs van de toekomst - specifiek t.a.v. de positie van duurzaamheid in onderwijs.
16. B.J. Boot (13 november 2015): Wat is dat toch met typelessen?
17. Benno Grebe (mail, 2 oktober 2015): Dhr. Prof. Dr. Paul. Schnabel. Onderwijs2032.
18. Bob Wissink (mail, 28 oktober 2015): Reactie op hoofdlijn advies.
19. Carla van Boxtel en Ton van der Schans namens de VGN en het Meesterschapsteam Geschiedenis (11 november 2015):
Reactie op het conceptadvies van Platform Onderwijs2032.
20. Caroline Pruymboom namens PI Research en het kenniscentrum SWPBS (30 oktober 2015): Gezondheid verdient een plek in
het onderwijs.
21. Centrum Kinderfilosofie Nederland (6 november 2015): Schriftelijke feedback op hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032. Tweede bijdrage CKN.
22. Chris Hazelebach (14 november 2015): reactie op de bijeenkomst.
23. Claire Boonstra (operation.education.nl, 18 november 2015): Mijn antwoorden op de vragen waartoe.
24. Claudia Aguirre (2 oktober 2015): Hoe schrijven met de hand je verstand scherpt.
25. Coördinatorenoverleg van de zes Academies voor Lichamelijke Opvoeding (ALOCO) (15 november 2015): Reactie op eerste
advies Platform Onderwijs 2032.
26. Coosje Dijkstra (27 oktober 2015): Verplichte leerlijn Voedselvaardigheden in het onderwijscurriculum is onmisbaar. Dit initiatief
is ondertekend, ondersteund door: Sanne Niemer, Lifestyle, Energy, Fun & Friends; Jutka Halberstadt, onderzoeker
kinderobesitas; Rinelle van den Top, Steunpunt Smaaklessen en EU-schoolfruit; Arielle de Jong, Kamer van Koophandel;
Esther Boukema, Smaak te Pakken; Gerda Feunekes, directeur Voedingscentrum; Willieanne van der Heijden, Vilentum
Hogeschool; M.Huitink, Vrije Universiteit; Dinand Ekkel, Cahvilentum; Lotje van de Poll, Schuttelaar adviesbureau gezonde
en duurzame wereld.
27. Daniel Janssen (mail, 19 september 2015): Schrijven met de hand versus typen.
28. De Nationale Denktank 2015 (december 2015): Tien oplossingen voor het leren van de toekomst. Eindrapport 2015 De Nationale
Denktank.
29. Désirée T.M Majoor namens het topteam Creatieve Industrie (10 december 2015): Reactie hoofdlijn advies DCC.
90
91
30. Diederik Schönau (14 oktober 2015): Kunst- en cultuureducatie in Onderwijs2032.
dhr B. van den Brand – Collegedirecteur - ROC Midden Nederland; Esther Slinkman, projectleider vignet Gezonde School;
31. Diederik Schönau (2014): Ontwikkelingsgerichte zelfbeoordeling in de kunstvakken.
Paulien van Haastrecht, Manager Nationale Programma’s Rutgers Kenniscentrum Seksualiteit; Annette Duenk, Senior
32. Diederik Schönau (28 oktober 2015): Toetsing in het onderwijs anno 2032.
adviseur GGD GHOR; Frank Wolfs, In Beweging; Nijs de Graaff , Senior Beleidsadviseur Gemeente Rotterdam Maatschappe-
33. Drs. J.H. van Drooge, voorzitter Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)
lijke Ontwikkeling Afdeling Jeugd; Albertine Klein Velderman, medewerker projectenbureau GGD GHOR; Heleen Glazema,
(1 november 2015): Reactie NVON op Hoofdlijn advies.
GGD regio Utrecht; Marianne van der Zalm-Grisnich, Orthopedagoog NVO Generalist; Petra Vranken, GGD ZL; Gea
34. EDventure, Vereniging van Onderwijsadviesbureaus (10 november 2015): Rapportage Enquête finetuning Onderwijs 2032.
Breebaart, GGD Hollands Noorden; Esther Kleine, GGD Hollands Noorden; Nina Jans, GGD Kennemerland; Resi Mangunku-
35. Edy Dumasy (28 september 2015): Informatie over het Amstelveense scholenproject ‘Ontmoeten en (her)denken’.
sumo, GGD Kennemerland; Manita van Acker, GGD Gooi; Fiona Albers-Hoeving, Franciscusschool Ede; Jeannette van der
36. Elise Storck (december 2015): Ruimte om te kiezen.
Veer, GGD Gooi en Vechtstreek; Igor Ivakic, Nederlands Centrum Jeugdgezondheid; Henneke Beekhuizen, GGD Hollands
37. Els van Wezel (mail, 19 oktober 2015): Kinderrechten Pabo Hogeschool Arnhem en Nijmegen.
Midden; Saskia Luijer, GGD Gooi; Ank Simons, GGD Hollands Midden; Anne-Maaike Reitzema, GGD Hollands Midden;
38. Emiel Ubink (mail, 28 oktober 2015): Reactie advies Onderwijs2032.
Mariette Haak, GGD HM; Martijn Sobels, regisseur Gezonde School; Wieteke van Wijhe, GGD Amsterdam; Roxanne
39. EP-Nuffic (29 oktober 2015): Reactie EP-Nuffic op hoofdlijn advies Platform2032.
Meijer-Dellemijn, GGD Kennemerland; Emy van Maaren-Heyligers, GGD Brabant-Zuidoost; Wilma Kok, GGD Kennemerland;
40. Eric Oostdijk (mail, 8 november 2015): Eric Oostijk heeft je een video gestuurd: ‘Mindfulness in Schools: Richard Burnett at
Ria Veldkamp, GGD Zuid Limburg; Liesbeth Remmers, staffunctionaris Centrum Jeugd en Gezin Den Haag; Marion
TEDxWhitechapel’.
41. Erik Bettink, Evert Besselsen en Anja Top, Ds. J. Fraanjeschool, De Vesting. Reformatorisch basisonderwijs (3 november
2015): Platform reactie.
Pijnenburg, GGD HVB; Han Franken, GGD Weest-Brabant; Roos Broedes, GGD Groningen; Roman Dingjan, GGD HM; Pim
Lamers, GGD Brabant-Zuidoost; Marja van Rooijen, GGD Regio Utrecht; Trudie van der Staak, GGD HVB; Jaap de Graaf,
Ivoren Kruis; Dorien Willems, PCPO Rijssen; Daniella Huberts, Virtuele Centra voor Jeugd en Gezin; Michel Limpens, GGD
42. Erna Brummel (1 december 2015): Platform Onderwijs2032 helpt vreemde talen onderwijs om zeep.
Zuid; Dave Schoonen, Gezonde School; Sietske Algera, GGD HVB; Geertje Ariens, GGD Haaglanden; Ina Klingenberg, GGD
43. Esther Vaders (mail, 1 oktober 2015): Antwoorden op uw vragen over onderwijs van de toekomst.
West-Brabant; Elly van den Dobbelsteen, GGD BZO; Tineke Jansen, Sportservice Overijssel; Pauline Geuijen, GGD HVB; Kelly
44. Eugenie van Dijck (oktober 2015): Worden wie je bent. De vrije school: voorbeeld voor inclusief onderwijs 2032!
Konijn, GGD West-Brabant; Divya Boon, GGD Amsterdam; Judith Aerdts, GGD ZL; Ingrid op den Velde, GGD Flevoland; Joanna
45. Eva Maria Schneijderberg (9 november 2015): Antwoord op Persoonsvorming en Burgerschap in het onderwijs 2032.
Korfage, GGD GHOR; Robin Planken, Inholland bewegingsonderwijs; Maria Jansen, GGD ZL; Saskia Kloet, Veiligheid NL; Ilse
46. Eva Maria Schneijderberg, Levenverrijkend onderwijs (4 november 2015): Persoonsvorming en Burgerschap in het
Schramel, GGD RU; Liesbeth Faber, GGD HM; Ellie Kristens, GGD Twente; Caroline Pruymboom-Witlox, PiResearch; Caroline
onderwijs 2032.
47. Federatie van Onderwijsvakorganisaties (6 november 2015): Reactie op Hoofdlijn Advies: een voorstel van het Platform Onderwijs2032.
Duygun-Van Moorsel, GGD BZO; Wim van Gelder, Van Gelder in Beweging, Inholland, Amanda van der Windt-den Toom,
GGD Brabant-Zuidoost, Anke van Gestel, GGD Brabant Zuidoost, Desi Brouwer, zorgcoördinator Over Betuwe College
Bemmel, Jaantje Bohnen, Docent MBO Food, Anita Popelier, GGD BZO; Ans de Laat, GGD BZO,
Sabine Neppelenbroek,
48. Femke de Krijger (28 oktober 2015): Identi-tijd reactie Onderwijs2032.
GGD GHOR; Monique de Beer, GGD West-Brabant; Yvonne van Duijnhoven, GGD Amsterdam; Anke van der Beek, GGD
49. Floor van de Werfhorst, OBS Klinkenborg, Kantens (4 oktober 2015): Schoolgids de Gezonde School.
Flevoland; Danielle Brunenberg, GGD Brabant-Zuidoost; Lia Boer, GGD Amsterdam; Simon Weel, Nova College; Marijke van
50. Frans van Zelm (mail, 1 oktober 2015): Onderwijs2032: een voorstel.
Berlo-Wouters, GGD BZO; Carola Mes, GGD BZO; Malika Zaouad, GGD ZL; AnneMarie Schuurman, GGD Flevoland; Peter van
51. Franz Josef Kremp (Ambassadeur van de Bondsrepubliek Duitsland) en Lauent Pic (Ambassadeur van de Republiek Frankrijk)
Nierop, GGD BZO; Yvon Dieks, GGD HVB; Marjan Brugmans, GGD ZL; Muriel Weltens, Gemeente Rotterdam Maatschappelij-
(mail, 8 december 2015): Advies over moderne vreemde talen.
52. Fred Janssen, ICLON, Interfacultair Centrum voor Lerarenopleiding, Onderwijsontwikkeling en Nascholing Universiteit Leiden
(10 december 2015): Discussiebijdrage Didactief over Onderwijs2032.
53. Freudenthal Institute for Science and Mathematics Education, Universiteit Utrecht (13 november 2015): Advies van het
Platform Onderwijs2032.
ke Ontwikkeling;
Marieke van Paassen, GGD BZO; Meral Manav, GGD BZO; Mia Kosters, GGD Amsterdam; Emmy Thijssen,
GGD BZO; Joline van Lier, GGD Haaglanden; Patricia Senden, GGD ZL; Tom Roetert, Gezonde School; Gerda Kalsbeek, VR
Fryslan; Gwendolijn Boonekamp, hoofddocent Health Promotion, Hogeschool van Arnhem/Nijmegen; Jorine Juffermans,
HAN; Elske Beintema, GGD BZO; Martijn Smits, HAN; Annemarie Gietmann, GGD BZO; Monique de Kok, GGD BZO; Eveline
Horssen, GGD Groningen; Sytske Balt, Veiligheidsregio Fryslan; Angelo Been, GGD Haaglanden; Rianne den Heijer, HAN;
54. Gabrielle Brouwer (mail, 6 oktober 2015): Inbreng leden Studentenraad MBO.
Marleen Verhagen, GGD West-Brabant; Paula Dijkema, GGD Brabant Zuidoost; Hans Christiaanse, Sardes Samen leren
55. Gerard Knoef namens Stichting Educatieve Dans (11 november 2015): Dans in het onderwijs 2032?
ontwikkelen; Pepijn van Hove, HAN Hogeschool; Desiree van de Lisdonk, HAN Hogeschool; Leo van Vegchel, SintLucas
56. Gerda Geerdink, Jeannette Geldens, Paul Hennissen, Lidewij van Katwijk, Bob Koster, Jeroen Onstenk, Ietje Pauw, Anje Ros,
Boxtel; Mireille Prins, GGD Fryslan; Liesbeth te Vergert, GGD Zuidoost Fryslan; Christine van der Pal, GGD Fryslan; Ester
Marco Snoek en Miranda Timmermans (10 november 2015): De kernopgaven bij het opleiden van leraren: kwalificatie,
Luijmes, GGD GHOR; Coby de Haan, GGD Fryslan; Hieke Numan, GGD Fryslan; Marja Bouwmeester, GGD Fryslan; Gea van
socialisatie en persoonsvorming van leerlingen, studenten en lerarenopleiders.
der Zaag, GGD Fryslan; Pim Boswijk, Breingeheimen; Gerda Schillemans, GGD Flevoland; Carolien Wilschut-van Hooijdonk,
57. Gerdi Verbeet, voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei, mede namens Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie,
Stichting Musea en Herinneringscentra 40-45 en Oorlogsgravenstichting (28 oktober 2015): Educatie Tweede Wereldoorlog.
58. Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de
Analyse Dialoog Onderwijs2032.
GGD Haaglanden; Simone van Halteren, Gezonde School; Alette Broekens, GGD Haaglanden; Regina van der Meer, GGD
Haaglanden; Sytske Balt, GGD Fryslan; Christa Kruze, GGD Fryslan; Nel Joziasse, GGD GHOR; Petra Meijer, GGD Fryslan;
Danielle Kriele-Boon, Trimbos Instituut; Ellen-Joan Wessels, GGD Twente; Jose Cuperus, Hogeschool van Arnhem; Jolande
van Dijk, Jeugdgezondheidszorg Jeugd & Gezin Den Haag; Sjoukje Mos, GGD Amsterdam; Leonie van Vuuren, GGD
59. GEU (11 november): Reactie op voorstel Hoofdlijnadvies Onderwijs2032.
Amsterdam; Mandy Gerritzen, GGD HVB; Jannie Dijkstra, GGD Fryslan; Lotte van Dieren, GGD Amsterdam; Anouk Wisse,
60. GGD GHOR Nederland, RIVM Centrum Gezond Leven en programma Gezonde School (oktober 2015): Gezondheid verdient
GGD Amsterdam; Merlin Jurg, GGD Amsterdam; Marijke Boevé, GGD Amsterdam; Femke Hoekstra, GGD Amsterdam; Marije
een plek in het onderwijs. Deze oproep wordt ondersteund door: Paulien van Haastrecht (Rutgers, kenniscentrum
Bosma, GGD Fryslan; Ilona Steenkamer, GGD Amsterdam; Martijn van Aarle, HAN; Monique Boonekamp, GGD Haaglanden;
seksualiteit) en Anton Kunst (AMC-Uva); Rinelle van den Top, Steunpunt Smaaklessen en EU-Schoolfruit, Wageningen
Alice Valk, GGD Flevoland; Jan Bouwens, HAN; Joshua Broek, GGD Amsterdam; Milou Koldijk, GGD Amsterdam; Manon van
University; Jeanet G. Bruining; Rena Braams; Frank van Bezouw, Cycloop Concept Creatie BV; Erna Mannen, Special Heroes;
Eijsden, GGD Amsterdam; Jacqueline Leermakers-Kievits, GGD BZO; Bernadette Bos van Basten Batenburg, GGD Haaglan-
Dr. Theo Paulussen, Senior onderzoeker / Programmaleider onderzoeksprogramma Vitale Kind, TNO Innovation for Life;
den; Jenny van Leeuwaarde, GGD Amsterdam; Diana de Kruif, directeur Ziezo OBS; Astrid Nielen, GGD Amsterdam; Ylse van
92
93
Wieren, GGD Fryslan; Marjolein Bron, HAN; Angela Schultz, GGD West-Brabant; Yrsa Wagemaker, Huis voor Beweging;
Actief Maas en Waal; Maria van Beekum, Oud-schoolbestuurder en beleidsmedewerker speciaal onderwijs; Henriette
Jennifer Vreeken, GGD Amsterdam; Irene Koster, jongeren op gezond gewicht Den Bosch; Thera Knopperts, GGD
Rombouts, Amsterdamse aanpak gezond gewicht; Angela Peper, Actief Maas en Waal; Pim van Dinteren, Combinatiefunctio-
Amsterdam; Rinske Grol, GGD Fryslan; Vincent Busch, GGD Amsterdam; José Loof; Maarten Lemmink, GGD Haaglanden;
naris Actief Maas en Waal; Steffie Bossink, Schooljudo; Michelle Stoel, Projectleider Gezond Gewicht; Sanne Welters-Reijn-
Marja de Jong, GGD Fryslan; Hilde Oenema, GGD ZO Fryslan; Ingrid Broeders, HAN ;Marius de Konink, GGD Fryslan; Marieke
ders, GGD ZL; Corry Buijs, GGD Fryslan; Marlies den Ouden, Team Alert; Fatima Debjani, Dienst Gezondheid en Jeugd, ZHZ;
Dijkman, GGD Amsterdam; Ellen Vierwind, GGD BZO; Yvonne Koster, GGD Fryslan; Petra van der Hut, GGD ZO Fryslan;
Sylvia Meijer, GGD Gelderland Zuid; Inge Frederiks, IrisZorg; Mirande Dawson, GGD Gelderland Zuid; Charlotte Bruinsma,
Meriam Janssen, GGD HVB; Woltsje Bokma, GGD Fryslan; Jef Mathieu, ROC WB; Anna Brandsma, GGD Fryslan; Karen de
GGD Amsterdam; Julia van Ooijen, GGD RU; Marjolijn Bosman, ROC Nijmegen; Michaela Schonenberger, GGD Amsterdam;
Klerk, Jeugdarts KNMG; Mirjam Esther de Jong, GGD Fryslan; Marjan Zijlmans, GGD Fryslan; Dieke Benedictus, GGD Fryslan;
Abdelouahad Lazar, Islamitische Basisschool As-Siddieq; Hack Goettsch, Sportservice Overijssel; Margret Witteveen, ROC
Fre Schaaphok, GGD Fryslan; Rina Ykema, Gadaku Institute; Aart Sminia, GGD Amsterdam; Lidy van der Goot-Wilms; Marrit
Nijmegen; Thijs Burgers, ROC Nijmegen; Gemma Rasing, ROC Nijmegen; Cinta van den Berg, ROC Nijmegen; Huib van de
Nijman, GGD Amsterdam; Rianne Reijs, GGD ZL; Caren van Donzel-van Dijk, GGD HVB; A Goessen-Ickenroth, GGD ZL; Peter
Kop, HvA; Fabienne Kop, ROC Nijmegen; Hannie Bankers, GGD West-Brabant; Babette Nillesen, ROC Nijmegen; Ellen Will,
du Bois, GGD Fryslan; Marie-Louise Verhees, HAN; Ilona Reilink, GGD Twente; JRE van Klaveren, dienst gezondheid jeugd;
ROC Nijmegen; Maike van den Brink, ROC Nijmegen; Aty van Dinteren, ROC Nijmegen; Titus Notermans, ROC Nijmegen;
Irene Rutte-Remkes, GGD ZW; Ria Brouwer, GGD Fryslan; Wina Tjoa, GGD Amsterdam; Adrienne Nuiten, GGD West-Brabant;
Madeline van Riemsdijk, GGD Amsterdam; Ellen Stahlie, ROC Nijmegen; Maurice Goes, LVO Maastricht; Sietske Bruijnis,
Edward Mackenzie, GGD Groningen; Walter Leurink, HAN; Rob van Gaal, Jantje Beton; Tijs den Uijl, Jantje Beton; John Dierx,
Professor Waterinkschool; Mary de Jong, Preventieadviseur IrisZorg; Margriet de Winkel, Adviseur IrisZorg; Luuk Samson,
Leven Lang in Beweging, Avans Hogeschool; Marjo Hendriks, GGD ZL; Nelleke de Vos, GGD RU; JR Bouwmeester, Dienst
Tandem Welzijn; Kitty van der Ploeg, Child Health TNO; Suzette Polman, ROC Nijmegen; Els Reuters, ROC Nijmegen; Marlou
gezondheid jeugd; Secretariaat GGD Zuidwest; Esther Gijsen, GGD RU; Karin Bemelmans, Voedingscentrum; Francoise
Eggen, GGD ZL; Sytske Balt, Vr Fryslan; J Veenstra, Comeniusnet; Hera Borst, Gemeente Utrecht; Maria Groot, Gemeente
Marinus, GGD Twente; Geraldine Mulder, GGD Gelderland Zuid; Femke Breman, GGD Amsterdam; Laurens Geurtz, Corpus;
Amsterdam; Davinja Staphorst, Gemeente Amsterdam; Rudy Muller, Gemeente Nijmegen; Judith Smetsers, Conexus;
Monique Stals, GGD Gelderland Zuid; Anjella Huijgen, GGD Gooi; Sebastiaan van der Tier, GGD HM; Jan Paddenburg,
Tinneke Beirens, AJN jeugdartsen Nederland; Esther Pijl, GGD West-Brabant; Danny Hijzelendoorn, Gemeente Amsterdam;
Gemeente Amsterdam; Sjaak de Gouw, GGD HM; Rian Haver-Scheen, GGD Gelderland Zuid; Wendy Schneider, GGD GHOR;
Christine Eggenkamp-Vink, GGD Zaanstreek-Waterland.
Simon Gribling, Hogeschool van Amsterdam; Margreet Dragt, GGD NOG; Anne Ausema, GGD Amsterdam; Eline Dekker, GGD
61. Gisela Althaus (mail, 1 oktober 2015): Interview in AD.
Gelderland Zuid; Judith Keizers, GGD Twente; Marga Waltz, GGD Twente; Monique Heemskerk, GGD ZW; Margriet Oosting,
62. Guido Evers (mail, 29 september 2015): Mythen en verhalen.
GGD ZW; Yvonne Meerman, GGD Gelderland-Zuid; Bernadette Janssen, GGD Gelderland-Zuid; Georgette Wusten, GGD
63. Guus Geisen (20 november 2015): Reactie op hoofdlijn advies.
Amsterdam; Evelien te Rietstap, Sportservice Nijmegen; Jose van Beers, GGZ Meldpunt Zorg en overlast, steunpunt huiselijk
64. Hanneke van de Meerendonk (19 oktober 2015): ONDERWIJS 2032. Wat moeten kinderen straks leren om een vliegende start te
geweld; Inge Duijsens, GGDZL; Warden Wolfert, GGD Gelderland Zuid; Esther Batelaan, GGD Amsterdam; Veronique
kunnen maken op de arbeidsmarkt én welke kennis en vaardigheden hebben zij nodig om optimaal te kunnen functioneren in de
Wennink-Wijnands, GGD ZL; Wouter Hebbink, Sportservice Nijmegen; Huub Toussaint, HVA; Barbara de Meijer, GGD
samenleving van de toekomst?
Gelderland Zuid; Freyja van Lint, GGD ZL; Gonnie Staaks-Nijssen, Consulent Veiligheid en Gezondheid; Sandrien Wansink,
65. Hannie Lucassen, Fontys lerarenopleiding Sittard (27 november 2015): discussieavond Onderwijs2032 in Limburg.
Maastricht University; Judith Tijsma, GGD Fryslan; Jose Keetelaar, GGD Gelderland-Zuid; Thijs de Groen, Brede School de
66. Hans Palings, Tine Béneker, Rob van den Boorn e.a. in Geografie (oktober 2015): ‘Het toekomstbeeld van leerlingen. Toekomst?
Dukendonck; Lianne Duijs, College PZ; Liesbeth de Bock, College PZ; Ivonne van Os, Team preventie en jeugd; Paul
Willemsen, Iris Zorg; Sanne Franssen, GGD Amsterdam; Denise Kempers, Beweegmanager Jump-in, stadsdeel A’dam Noord;
Goke Zijlmans, GGD Gelderland Zuid; Mirjam Esther de Jong, GGD Fryslan; Naima Adardour, GGD Amsterdam; Carlo van der
Dat is iets tussen 1 en 30 jaar’.
67. Hans Teunissen, voorzitter Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (NVLM) (20 november 2015): reactie op
hoofdlijnen van uw advies.
Linden, Gemeente Amsterdam West; Martine Jurriens, IrisZorg; Tryntsje van der Wal, GGD Fryslan; Tanja de Best-Kersten,
68. Hans van Zoggel (24 november 2015): Advies aan platform onderwijs2032 mbt persoonlijke ontwikkeling (RI).
GGD Gelderland-Zuid; Tamara Baert, IrisZorg; Jolanda Veenstra, GGD Fryslan; Lenneke van Tol, GGD Amsterdam; Lindsy Grif-
69. Harrie Romijn (mail, 5 oktober 2015): Dekker: “kijk serieus naar Engelse les voor kleuters”.
fioen, Amsterdam; Jose Lentjes, GGD Amsterdam; Desi Brouwer, OBC Bemmel; Elies Backus, GGD Gelderland Zuid; Nelly
70. Harry Stokhof (mail, 5 oktober 2015): Reactie op advies 2032 - voorbeeld van integratie wereldoriëntatie en vraaggestuurd leren
Snels-Dolron, Expertisecentrum Kind en Scheiding, KIES; Jessica Brussee, GGD Haaglanden; Annelies Boon, ASKO-scholen;
Helma Langedijk, GGD Hollands Noorden; Michael Flierman, ASKO-scholen; Fleur Verkade, GGD ZL; Erica Poudel-Jesterhoudt, Docent bewegingsonderwijs lbs As-siddieq; Gina Peea, Gezonde School; Anke Nooijens, Gezonde School; CA Kenens,
Diesnt geszondheid en jeugd ZHZ; Marielle Schipperen, Dienst gezondheid en jeugd zhz; Carola Schrijvers, GGD ZHZ; Mara
Visser, Gemeente Amsterdam; Marcel Bosse, Jeugdsportcoordinator Oud West Amsterdam; Ilse Peters, GGD Amsterdam;
Hilde Stegeman, GGD Amsterdam; Barbara Wijsen, College PZ; Anneke Wiggens, College PZ; Jesper Smit, Piramide School;
Corine van der Wijst, OBS de Poolster; Astrid van Ouwerkerk, GGD RU; Felipe dos Santos Mota, Gemeente Amsterdam; Anke
basisschool de Lanteerne in Nijmegen.
71. Hartger Wassink, Gijs Verbeek, Luc Stevens namens NIVOZ Forum (10 november 2015): De leerling als mens: uitgangspunten
voor een nieuw curriculum. Beschouwing NIVOZ op voorlopig advies Platform Onderwijs2032.
72. Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS (11 november 2015): Antwoorden op de vragen betrekking
hebbend op de hoofdlijnen van het advies van het Platform Onderwijs2032.
73. Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS (11 november 2015): Reactie op Kaartenset Hoofdlijnen advies
Platform 2032.
Maas, GGD ZL; Silvia Zandvoort, GGD West Brabant; Marian van Vilsteren, GGD Gelderland-Zuid; Geertje de Man,
74. Hartstichting, Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS (30 oktober 2015): Reactie op Hoofdlijn advies.
Talentmakelaar Waterlandpleinbuurt en Banne; Bert de Haas, Actief Maas en Waal; Antje van Amsterdam, gemeente
75. Ida Huzen (mail, 16 oktober 2015): Inz. het voorkomen van RSI aangezien leerlingen meer digitaal gaan werken.
Amsterdam; Patricia Louter, Koninklijke Nederlandse Hockeybond; Sonja Yerna, GGD ZL; Brechtje Bandell, GGD Gelder-
76. Interinfo Groep Nederland (3 november 2015): Reactie op de hoofdlijn van het advies over het onderwijs van de toekomst vanuit
land-Zuid; Joop ten Dam, Jogg; Maria Heijna-Verhoef, ROC Nijmegen; Lilian Palmen, ROC Nijmegen; Cecile Boer, Gemeente
Amsterdam; Judith Ludding, GGD Utrecht; Ananda van Leeuwaarde, GGD Amsterdam; Dogan Oorthuis, Gemeente
Amsterdam; Marianne Mahieu, Gemeente Amsterdam; Inge Broekx, Elance Academy; Susanne Jungerhans-Wierema,
het gezichtspunt van de typvaardigheid.
77. Iris van de Griendt namens Preventieve Geestelijke Gezondheidszorg (PGGZ) (2 november 2015): Dit mag niet ontbreken bij
onderwijs.
Gezonde School; Thomas Hooft, Gezonde School; Lizet Rigter, GGD Flevoland; Monique l’Hoir, TNO; Ted Beute, programma-
78. Jan den Holder (16 december 2015): Blind typen.
manager Scholenaanpak Gezond Gewicht; Gemma van Ruitenbeek; Wilma de Jong, GGD Fryslan; Monique van Ark,
79. Jan de Vos (mail, 4 oktober 2015): Bestel en organisatie, ontzuiling en sociaal kindgerichtheid.
Hogeschool Leiden; Bert Cleij, ROC Nijmegen; Leendert van Gaalen, Monkey Moves, Docent LO; Mari Janssen Steenberg,
80. Jan Veldhuis (8 december 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’.
94
95
81. Janneke Spanninga (mail, 6 oktober 2015): Toelichting op Gezonde School en Voedselvaardigheden tbv Platform 2032.
82. Jannie Mijnbeek namens Klankbordgroep Corlaer College (3 november 2015): Reactie platformonderwijs.
83. Jantien Westerveld namens Meer Muziek in de Klas (13 november 2015): Reactie Méér Muziek in de Klas op Platform onderwijs
2032, Hoofdlijn advies: een voorstel.
115. Marianne Bodde-Alderlieste in Levende Talen Magazine 2015: ‘Ambities voor vroeg Engels. Niet het lespakket bepaalt de leerlijn,
maar het beoogde ambitieniveau’.
116. Marieke Longcamp, Céline Boucard, Jean-Claude Gilhodes en Jean-Luc Velay (2 oktober 2006): Remembering the orientation of
newly learned characters depends on the associated writing knowledge: A comparison between handwriting and typing.
84. Jasper Lok: Achtergrondnotitie tbv Onderwijs 2032 t.a.v. Gezonde School.
117. Mariet Mattheij (mail, 28 oktober 2015): Aan de leden van het Platform Onderwijs 2032.
85. Jelmer Hoogland namens LAKS (16 november 2015): Resultaten digitale vragenlijst achterban onderwijs2032.
118. Mariette Tesselhof (7 december 2015): Blind typen in het basisonderwijs.
86. Jelmer Hoogland namens Landelijk Actie Komitee Scholieren (LAKS) (3 november 2015): Feedback OW2032 rapport.
119. Marina Senten namens Samenwerkende GezondheidsFondsen (11 november 2015): Beantwoording SGF vragen hoofdlijnen
87. Jeroen van der Ent (mail, 9 oktober 2015): Nieuwe Nederlandse uitvinding om spelenderwijs Engels te leren aan jonge kinderen.
88. Jet van Gelder, Teun Tieleman en Suzanne Adema namens de Vereniging Classici Nederland, het VO-WO-overleg Grieks en
Latijn en het meesterschapsteam Grieks en Latijn (10 november 2015): Reactie Vereniging Classici Nederland, Platform VO-WO
en Meesterschap.
89. John Zant (28 oktober 2015): Reactie op het Advies van het Platform Onderwijs 2032.
90. Joke van der Leeuw-Roord, Secretary General Lifelong Learning Platform Brussels (26 november 2015): een paar gedachten
over het hoofdlijn advies.
concept advies 2032.
120. Marja Rietveld (mail, 12 november 2015): Ongelijkheid in het onderwijs.
121. Marjelle van Hoorn (VSC netwerk van wetenschapsmusea en science centra), Hanno van Keulen (Windesheim Flevoland)
en Yuri Matteman (Naturalis Biodiversity Center) (30 oktober 2015): Aanbevelingen hoofdlijn advies: een voorstel Platform
Onderwijs2032.
122. Marjet Huiberts (6 november 2015): Reactie voorstel Platform Onderwijs 2032.
123. Markus Altena Davidsen (21 september 2015): Visie voor het religieonderwijs.
91. Jolanda Hertogs (23 november 2015): advies bij 2032.
124. Martin de Goffau (mail, 28 september 2015): Vraag over ‘Toekomstgericht curriculum in het funderend onderwijs’.
92. Jongeren op Gezond Gewicht, Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen, Sportontwikkeling NOC*NSF en Vereniging
125. Mathijs van den Berg (mail, 4 oktober 2015): Reactie advies Platform Onderwijs2032.
Sport en Gemeenten (29 oktober 2015): Brief commissie Platform Onderwijs 2032.
126. Mindfulness All-Party Parliamentary Group (oktober 2015): Mindful Nation UK.
93. Joop Lambert (3 november 2015): Advies Platform Onderwijs 2032.
127. MO Groep (19 november 2015): Input onderwijsplatform2032 conform afspraak.
94. Joppe Muller (21 december 2015): Nederland loopt achter, coderen voor kinderen.
128. Moniek Warmer (mail, 5 oktober 2015): Goede voorbeelden samenhang.
95. J.P. Bakker, A.M. de Best, D. Conway en H.J.G. Waaijer (14 december 2015): Plan lesaanbod voor primair onderwijs groep 7 en 8
129. Nan Botting (mail, 6 oktober 2015): Hoofdlijn advies.
over het recht.
130. Nan Wijffels (mail, 1 oktober 2015): Verontwaardiging.
96. Jules Goossens (mail, 2 oktober 2015): Onderwijs2032.
131. Nancy Bogers-Moors (mail, 13 oktober 2015): Reactie advies Onderwijs Platform 2032.
97. Karin den Heijer (28 oktober 2015): Gesprek Van der Touw met Den Heijer.
132. Nationale Denktank (1 oktober 2015): ExpertForum Nationale DenkTank 2015.
98. Kätie Weiss (27 oktober 2015): Bijdrage aan ons onderwijs in 2032 van Kätie Weiss.
133. Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren (5 november 2015): Reactie NVvW op het Hoofdlijn advies: Een voorstel.
99. Kätie Weiss (mail, 19 oktober 2015): Graag bijdragen aan ontwerpfase Onderwijs2032.
134. Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) (22 november 2015): Reactie NVON naar
100. Kenniscentrum Frankrijk-Nederland (KFN), sectie Frans Levende Talen, Stichting Romanisten aan de Nederlandse
aanleiding van bijeenkomst van vrijdag 13 november.
Universiteiten (SRNU), Vereniging Lerarenopleiders Frans (VLOF), Camiel van Woerkum (2 november 2015): Gezamenlijk
135. Nederlandse Vereniging voor Logopedie en Foniatrie (27 oktober 2015): Reactie op advies.
statement t.b.v. overleg met OCW.
136. NJR (4 november 2015): Reactie NJR op hoofdlijnen advies Platform Onderwijs2032.
101. Kerstin Hämmerling namens de Actiegroep Duits (mail, 11 november 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’.
137. Odile Nijenhuis (12 oktober 2015): Reactie op Rapport “Onderwijs 2032”.
102. Kete Kervezee en Katja van Vliet, commissie Innovatie Zorgberoepen & Opleidingen van Zorginstituut Nederland (12 novem-
138. P. IJsbrandy (mail, 2 oktober 2015): Duits taal onderwijs.
ber 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’ van het Platform Onderwijs 2032.
139. Peter Peereboom (16 december 2015): Vorming.
103. Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (10 november 2015): Reactie KNAG op voorlopig advies.
140. Peter Raktoe (mail, 17 oktober 2015): Beoordeling concept.
104. Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (28 oktober 2015): Reactie KVLO op het eerste advies van het Platform
141. Pieter de Bruijn namens de meesterschapsteams Vakdidactiek Geesteswetenschappen (29 oktober 2015):
Onderwijs2032.
105. Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) (oktober 2015): Hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032:
cultuur krijgt meer ruimte maar de onderwijsdag nog niet.
Reactie vakdidactisch Meesterschap Geesteswetenschappen Hoofdlijnadvies Onderwijs2032.
142. Pieter Hasselton (1 oktober 2015): Engels op de kleuterschool.
143. Pieternel Bottema namens Sectie NGT Levende Talen (mail, 12 november 2015): Feedback Onderwijsplatform 2032.
106. Landelijk overleg lerarenopleiding basisonderwijs (1 december 2015): hoofdlijn advies over het onderwijs van de toekomst.
144. Pim Breebaart (mail, 8 november 2015): Nabrander van Pim Breebaart.
107. Leo de Groot (mail, 11 november 2015): Lessen over voedsel in het onderwijs.
145. Platform Bèta Techniek (12 november 2015): Reactie Platform Bèta Techniek op Platform Ons Onderwijs 2032.
108. Leo Verhoef (mail, 1 oktober 2015): Engels voor kleuters.
146. Platform Handschriftontwikkeling (mail, 15 oktober 2015): Reactie op het voorstel van advies aan dhr. S. Dekker.
109. M.M.C. Eijkelhof (20 november 2015): meer over minder in Engeland. Royal Society: Vision for science and mathematics
147. Platform Leraar2032 (alderikvisser.blogspot.nl, 13 oktober 2015): Curriculum: systematiek en dynamiek. Reactie #Leraar2032
education.
110. Maaike Reijntjes (juli 2009): Dans in Zicht. Onderzoek naar het voorkomen van het vak dans in het (speciaal) basisonderwijs in
Nederland.
op het advies van de Commissie Schnabel.
148. Platform Mensenrechteneducatie (9 november 2015): Schriftelijke feedback op Hoofdlijn advies: een voorstel (d.d. 1-10-2015).
149. Platform Taalgericht Vakonderwijs (31 oktober 2015): Reactie op Onderwijs 2032 vanuit het Platform Taalgericht Vakonderwijs.
111. Margot Meeuwig en Marian de Graaf: Reactie op advies onderwijs2032 en uitnodiging voor bezoek.
150. PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032.
112. Margriet Gersie en Frank van der Hulst namens de Raad van Twaalf (5 november 2015): Reactie Raad van twaalf op advies.
151. Profielenberaad (22 oktober 2015): Reactie Profielenberaad op conceptadvies ‘Ons Onderwijs 2032’.
113. Marianne Bodde-Alderlieste (namens Vedocep/Levende Talen, 20 oktober 2015): Vaste Cie Onderwijs 201015.
152. Programmamanager Mediawijzer.net in samenwerking met Stuurgroep, Kerngroep en Programmaraad Mediawijzer.net (19
114. Marianne Bodde-Alderlieste in JSW (2 oktober 2015): ‘Het ambitieniveau bepaalt de leerlijn. Wat levert vroeg Engels op?’
96
oktober 2015): Notitie Mediawijzer.net. Suggesties en overwegingen bij Hoofdlijn advies Platform Onderwijs 2032.
97
153. Robert Verlinden (mail, 6 oktober 2015): Je suis Emile Rousseau: Dekker roept op te reageren op advies Platform Onderwijs2032.
185. Werkgroep Wiskunde voor Morgen (30 oktober 2015): Reken- en Wiskundeonderwijs voor 2032. Een reactie op het “Hoofdlijnad-
154. Roeland Smeets (1 november 2015): Ruimte, tijd.
vies: Een voorstel” van het Platform Onderwijs2032.
155. Rosanne Langerijs (8 december 2015): Belang van Frans op de middelbare school.
186. Wijzer in Geldzaken en Nibud (28 oktober 2015): Reactie op Hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032.
156. Rutgers Kenniscentrum seksualiteit, GGD GHOR Nederland en RIVM Centrum Gezond Leven (19 november 2015): Vervolg
187. Wilko Dijkhuis (mail, 3 oktober 2015): Hoofdlijn advies, een voorstel.
gesprek vrijdag 13 november, Onderwijs2032. Bijlage Gezondheid onderwijs.
157. Samenwerkende GezondheidsFondsen (2 november 2015): Reactie SGF op hoofdlijnadvies.
188. Willem Kneepkens (3 november 2015): Telefoongesprek reactie advies Onderwijs2032.
189. Willemien den Hollander namens het sectiebestuur Engels Levende Talen (16 november 2015): Reactie van de Sectie Engels
158. Sandra Biesheuvel (5 december 2015): onderwijs 2032 Frans.
van de Vereniging van Leren in Levende Talen op het eerste rapport van het Platform Onderwijs 2032.
159. Simone Walvisch (poraad.nl, 18 november 2015): Simone Walvisch: Een evenwichtig onderwijsstelsel.
190. Wilma Cornelisse (26 augustus 2015): onderwijs2032/amsterdamse competitie.
160. Sportraad Amsterdam (18 november 2015): Bewegen en bewegingsonderwijs in Onderwijs2032.
191. Yra van Dijk (Universiteit Leiden), Marc van Oostendorp (Meertens Instituut), Thomas Vaessens (Universiteit van Amsterdam)
161. Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker: Tweede Kamer, vergaderjaar 2014–2015, 31 293, nr. 232.
en Arie Verhagen (Universiteit Leiden) (25 november 2015): Onderwijs2032.
Primair Onderwijs. Brief van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
162. Stefan de Haan (19 november 2015): Beschouwing en adviesrapport nav Masterclass ‘Curriculum 2032’ bij Master in Leadership
in Education - Fontys Kind en Educatie.
163. Stichting Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen en Technologie (30 oktober 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies’.
Bijeenkomsten en gesprekken
164. Suzanne Bisschops (3 december 2015): Kokkerelli & Kids University for Cooking
165. Sybolt Muizelaar (22 oktober 2015): Onderwijsproject Mearslach. Korte samenvatting.
1.
Gesprek met Thom de Graaf van de Vereniging Hogescholen, 29 september 2015.
166. Sybolt Muizelaar (22 oktober 2015): Platformonderwijs2032.
2.
Gesprek op basisschool Pantarijn De Meern, 1 oktober 2015.
167. Sybolt Muizelaar (22 oktober 2015): Projekt Fryslân as proeftún foar in Mearslach/Friesland als proeftuin voor een Meerslag
3.
Gesprek met Jan Müller, John Leek en Mary Berkhout (Mediawijzer.net), 5 oktober 2015. (Zie ook: Programmamanager
Mediawijzer.net in samenwerking met Stuurgroep, Kerngroep en Programmaraad Mediawijzer.net (19 oktober 2015): Notitie
(2015- 2020).
Mediawijzer.net. Suggesties en overwegingen bij Hoofdlijn advies Platform Onderwijs 2032.)
168. Theodoor Meedendorp (11 december 2015): Aandacht voor levensbeschouwing, godsdienst en religie in het onderwijs.
169. Thomas Cool (mail, 19 oktober 2015): Onderwijs 2032 - Verschil tussen wiskunde en “wiskunde” - Wetenschappelijk wangedrag
t.a.v. onderzoek naar onderwijs in wiskunde.
170. Tine Béneker (lectorale rede, 13 december 2013): Hun toekomst, onze toekomst? Toekomstgericht onderwijs in de
4.
Onderwijsfestival Kids Crowd, 9 oktober 2015.
5.
Lerarencongres, 7 oktober 2015.
6.
Gesprek met de Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015.
7.
Gesprek op het Ulenhof College Doetinchem (mavo/havo/vwo), 12 oktober 2015.
171. Tine Béneker en Iris Pauw in Geografie (oktober 2015): ‘Toekomstbestendig aardrijkskundeonderwijs’.
8.
Gesprek op Ulenhofcollege in Doetinchem (havo/vwo), 12 oktober 2015.
172. Tineke Jansen namens Gezonde School (30 oktober 2015): Gezondheid verdient een plek in het onderwijs.
9.
Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015.
173. Trees Aler en Berrie de Zeeuw namens Sectie Frans Levende Talen (10 november 2015): Aan de leden van het Platform onson-
10. Gesprek met vaste Kamercommissie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 15 oktober 2015.
gammavakken.
derwijs2032.
11. Gesprek op de lerarenopleiding en Bestuurs- en organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht, 21 oktober 2015.
174. Vakdidactiek Geesteswetenschappen (16 november 2015): reactie op het conceptadvies van Platform Onderwijs 2032.
12. Regiobijeenkomst PO-raad, 22 oktober 2015.
175. Vakdidactiek Geesteswetenschappen (27 oktober 2015): Reactie Vakdidactiek Geesteswetenschappen - Cultuureducatie - Onder-
13. Gesprek op basisschool De Vlashof in Tilburg, 22 oktober 2015.
wijs2032.
14. Werkbezoek medialab Cinekid Festival, 22 oktober 2015.
176. Vereniging Filosofiedocenten in het Voortgezet Onderwijs (18 oktober 2015): Reactie VFVO op advies 2032.
15. Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015.
177. Vereniging tot bevordering van schoolonderwijs op gereformeerde grondslag (VBSO) (23 november 2015): Reactie op
16. Gesprek met Technische Universiteiten Delft, Twente en Eindhoven, 26 oktober 2015.
(voorlopig) advies onderwijs 2032.
178. Vereniging van Leraren in de Levende Talen, sectiebestuur Nederlands (29 oktober 2015): Het vak Nederlands in het (voortgezet) onderwijs van 2032. Reactie op het voorstel van het Platform Onderwijs2032, gevolgd door de visie van het sectiebestuur
Nederlands van de Vereniging van Leraren in de Levende Talen.
179. Vereniging van Leraren Levende Talen (11 november 2015): Reactie van de Vereniging van Leraren Levende Talen op het eerste
rapport van het Platform Onderwijs2032.
17. Gesprek op Wolfert PRO in Bergschenhoek (vmbo/mavo), 27 oktober 2015.
18. Brainstormsessie leraren, schoolleiders en educatiemedewerkers Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) en Fonds voor Cultuurparticipatie (FCP) over hun programmering voor PO en VO, 28 oktober 2015.
19. Gesprek op het Stanislascollege in Delft (vmbo), 28 oktober 2015.
20. Gesprek met de MOgroep, 29 oktober 2015.
21. Gesprek met de Jongerentaskforce Kindermishandeling, 29 oktober 2015.
180. Vereniging van vrijescholen (27 november 2015): Visie op Onderwijs2032.
22. Hoe leren wij in de toekomst? Verslag van de SER-dialoogbijeenkomsten over leren in de toekomst, 30 oktober 2015.
181. Verus, Vereniging voor katholiek en christelijk onderwijs (30 november 2015): Reactie van Verus op het hoofdlijnenadvies van
23. Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015.
het platform #Onderwijs2032.
24. Gesprekken over toetsing, toezicht, lerarenopleidingen en educatieve uitgeverijen; 2, 9 en 11 november 2015.
182. VGN Kleio: Geschiedenisonderwijs #2032.
25. Ouderavond over OnsOnderwijs2032 op OBS De Hagenpoort in Deventer, 3 november 2015.
183. VO-raad (6 december 2015): Scholen en lerarenteams in de hoofdrol in het onderwijs van de toekomst.
26. Gesprek op Lyceum Oudehoven in Gorinchem (havo/vwo), 5 november 2015.
184. Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (21 oktober 2015): De kleuter aan de basis van het onderwijs. Reactie van de Werk- en
27. Workshop Universiteit van Tilburg over Onderwijs2032, 6 november 2015.
Steungroep Kleuteronderwijs op het voorlopig advies van het Platform Onderwijs2032 van 1 oktober 2015.
98
28. Gesprek met voorzitters AOb, CNV en FvOv, 9 november 2015.
99
29. Strategisch Beraad Kunstonderwijs (9 november 2015): Bespreking en advies Voorlopig advies Platform Onderwijs 2032.
19. Manuela Kalsky (nieuwwij.nl, 22 november 2015): Ik ben een seculiere theoloog.
30. Gesprek op middelbare school ’t Ravelijn in Steenbergen (vmbo/mavo), op 10 november 2015.
20. Marjolein Ploegman (marjoleinploegman.nl, 28 november 2015): Onderwijs2032.
31. Gesprek op Vathorstcollege (vmbo-t/havo/vwo) in Amersfoort, 10 november 2015.
21. Marjolein Zwik (wij-leren.nl): Enkele overdenkingen bij Schnabel I #onderwijs2032.
32. Gesprek op De Optimist in Emmeloord (vso), 11 november 2015.
22. Nationale Onderwijsgids (nationaleonderwijsgids.nl, 19 november 2015): Debat Onderwijspoort: ‘Leraar en school op weg naar
33. Gesprek op ROC Nijmegen, 12 november 2015.
2032’.
34. Gesprek met maatschappelijke organisaties in Utrecht, 13 november 2015.
23. Olthof Onderwijs (olthofonderwijs.nl, 7 november 2015): #onderwijs2032: goed genoeg?
35. Vragenkaarten op bijeenkomst met maatschappelijke organisaties, 13 november 2015.
24. Onderwijs van morgen (onderwijsvanmorgen.nl, 9 oktober 2015): Onderwijs van morgen. Wat vindt u?
36. Congres Vereniging van Lerarenopleiders, 13 november 2015.
25. Paul Kirschner (onderzoekonderwijs.net, 30 november 2015): Over de “bruikbaarheid van nutteloze kennis”.
37. Gesprek op basisschool De Bras in Den Haag, 17 november 2015.
26. Paul van der Velpen, directeur Publieke Gezondheid GGD Amsterdam (ggdghor.nl, binnenlandsbestuur.nl, 19 november
38. Ingezonden reacties op het Advies van Platform Onderwijs 2032, uitgereikt aan de heer Paul Schnabel tijdens de Discussieavond Onderwijs2032 in het Gouvernement aan de Maas, 23 november 2015.
2015): Gaat onderwijs kinderen ongezond maken?
27. Reinout van Brakel (sargasso.nl, 21 oktober 2015): Het ideale curriculum.
39. Gesprek op basisschool De Fonkelsteen in Zaltbommel, 24 november 2015.
28. Ronald Buijt (joop.nl, 26 oktober 2015): Onze toekomst zit in onderwijs.
40. SLO (24 november 2015): Rapportage van de discussietafels voortgezet speciaal onderwijs (VSO) 2032 met leraren, schoolleiders
29. Susan Nielsen (oregonlive.com, juni 2014): Top 10 life skills people wish they had learned in school: Washington Post opinion.
en bestuurders op 2, 8, 9 en 10 september.
30. Ton van Haperen (tonvanhaperen.com, 2015): Staatspedagogiek.
41. Conferentie SLO, 10 december 2015.
31. Trudie Schils (trudieschils.nl, 18 november 2015): Curriculum voor de toekomst.
42. Verslag Meet Up (Ontwikkelingsgericht) Onderwijs in 2032, De Activiteit en de OGO Academie, 10 december 2015.
32. Wim Rutgers (wimrutgers.wordpress.com, 2 oktober 2015): Brevet van onvermogen
43. Gesprek met de Actiegroep Duits, 16 december 2015.
44. Gesprek met de Actiegroep Frans, 16 december 2015.
45. Bijeenkomst bibliotheekdirecteuren, 17 december 2015.
46. Visiegroep Frans: Levende talen, Vereniging Lerarenopleiders Frans, Kenniscentrum Frankrijk-Nederland, Camiel van
Actueel
Woerkum, SRNU (18 december 2015): Frans voor nu en de toekomst: gesprek met de commissie Ons Onderwijs 2032.
Blogs en online bijdragen
1.
360 (360magazine.nl, 5 oktober 2015): Is de digitale revolutie in het onderwijs weggegooid geld?
2.
Aaldert van Soest (nd.nl, 1 oktober 2015): Onderwijs in 2032: Meer engels, minder topografie.
3.
AD (16 oktober 2015): Bevredig ‘t Koninkrijk der Nieuwsgierigen.
4.
AD.nl (ad.nl, 8 oktober 2015): Hartstochtelijk pleidooi voor programmeren op school.
5.
Aleid Truijens (de Volkskrant, 10 oktober 2015): ‘Kennis zit niet meer in je hersenen’.
1.
AOb (aob.nl, 10 november 2015): AOb wil dat leraren meepraten over nieuw curriculum.
6.
Algemeen Dagblad (ad.nl, 17 oktober 2015): Enquête: Ouders willen meer vakken in het basisonderwijs.
2.
Bart Albers (blog.donders.ru.nl, 16 november 2015): De lerende mens.
7.
Amber Walraven (amberwalraven.edublogs.org, 7 oktober 2015): #Onderwijs2032 en de lerarenopleiding….
3.
Bas Levering (blog.pedagogiek.nu, 19 oktober 2015): Wat moeten we nu, nu we weten dat het volk iets anders met ons onderwijs
8.
ANP (Elsevier.nl, Parool.nl, volkskrant.nl, Z24.nl, nu.nl, haarlemsdagblad.nl, gooieneemlander.nl, ijmuidercourant.nl,
wil dan het platform 2032?
leidschdagblad.nl, dvhn.nl, lc.nl, dewoudenberger.nl, edestad.nl, nieuwsbladgeldermalsen.nl, destadgorinchem.nl, hoofd-
4.
Ben Wilbrink (benwilbrink.nl, oktober 2015): Opmerkingen bij het tussenadvies van Platform-Onderwijs2032.
dorpsecourant.nl, veenendaalsekrant.nl; hetkompassliedrecht.nl, 1 oktober 2015): Engels voortaan al in groep 1 basisschool.
5.
Bram de Muynck (driestar-educatief.nl, 24 november 2015): Het verschil tussen aardig en waardig.
9.
6.
Docenten, filmmakers, musea, filmtheaters, netwerk filmeducatie en iedereen die goed onderwijs belangrijk vindt (petities.
10. Beter Onderwijs Nederland (beteronderwijsnederland.nl, 25 oktober 2015): Oude wijn in nieuwe zakken.
AutomatiseringsGids (automatiseringsgids.nl, 8 oktober 2015): Kinderen leren Kamerleden programmeren.
nl, 26 november 2015): Petitie film in het onderwijs.
11. BN De Stem (10 oktober 2015): Google de weetjes, school de vaardigheden’.
7.
Eke Rebergen (onderwijsfilosofie.nl, 9 oktober 2015): Leerreizen, lesgeven en Biesta - in weerwil van het curriculumadvies.
12. BN De Stem, de Stentor (bndestem.nl, destentor.nl, 1 oktober 2015): Leer elk kind hoe het moet leren.
8.
Erwin van Rooijen (tienorganisatieadvies.nl, 19 oktober 2015): 2032.
13. BNDeStem (bndestem.nl, 2 oktober 2015): Column: Dat zoeken we op.
9.
Gijsbert Werner (decorrespondent.nl, 24 november 2015): De schoolcarrière van je kind ligt vaak al op 11-jarige leeftijd vast. Dat
14. BNR (bnr.nl, 1 oktober): BNR Topic | Kinderen moeten eerst maar eens Nederlands leren.
kan anders.
15. BNR (bnr.nl, 5 oktober 2015): Dekker: ‘Zeer serieus kijken’ naar Engelse les aan kleuters.
10. God en mensen (godenmensen.wordpress.com, 27 november 2015): Verdwijnt op school het vak religie?
16. Bosbeeld (bosbeeld.nl, 7 oktober 2015): Natuurles in beeld.
11. Hajo Schoppen (ouders&onderwijs, 18 november 2015): Meer van meer.
17. Brabants Dagblad (bd.nl, 1 oktober 2015): Advies Platform Onderwijs: leer ook kleuters al engels.
12. Heldenreis (Heldenreis.nl, 1 oktober 2015): On(der)wijs 2032.
18. Brabants Dagblad (bd.nl, 8 oktober 2015): Hartstochtelijk pleidooi voor programmeren op school.
13. Jantiene G. (hoofdharthandenleren.wordpress.com, 3 oktober 2015): Goede burgers worden we niet vanwege een hoog IQ.
19. Carla van Boxtel, Susan Hogervorst, Hubert Slings en Ton van der Schans (historici.nl, 2015): Geschiedenisonderwijs 2032.
14. Jelmer Evers (onderzoekonderwijs.net, 29 november 2015): Lessen uit Singapore.
20. Carola de Boer in De Limburger (3 november 2015): Innovatie in het onderwijs beloond.
15. Jochem Goedhals (jochemgoedhals.nl, 25 november 2015): Visie voor stenen.
21. Casper Hulshof (onderwijskunde.blogspot.nl, 1 oktober 2015): Het platform onderwijs 2032: hun eerste advies.
16. Judith van Hooijdonk (2bejammed.org, 6 oktober 2015): #Onderwijs2032.
22. Coen Free (Brabants Dagblad, 15 oktober 2015): ‘Laat ons onderwijs geen speelbal zijn van politici en bedrijfsleven’.
17. Kees de Vries (dropbox.com, oktober 2015): Platform Onderwijs2032.Tynke Hiemstra (kc-r.nl, 22 oktober 2015): KCR´s reactie op
23. Curriculum van de toekomst (curriculumvandetoekomst.slo.nl, 7 oktober 2015): Waardering voor pre-advies platform
het preadvies van platform Onderwijs2032.
onderwijs2032.
18. Lex Hupe (wijsvooruit.nl, 13 oktober 2015): De feiten en de leerling.
100
101
24. D. van Meeuwen en drs. W. J. de Potter (Reformatorisch Dagblad, 16 november 2015): Reformatorisch onderwijs moet eigen
agenda bepalen.
67. Marjolein de Cocq (Parool, 28 november 2015): Leer kwetsbaar kind over sociale media.
68. metro (metronieuws.nl, 1 oktober 2015): Advies: Leer kleuters Engels vanaf groep 1.
25. Dagblad De Limburger (limburger.nl, 2 oktober 2015): Peilstok: ‘Liever Duits als tweede taal’.
69. Michel Rog in Nederlands Dagblad (28 oktober 2015): Wilde onderwijsplannen.
26. Dagblad van het Noorden (dvhn.nl, 1 oktober 2015): Advies: leer kleuters al in groep 1 engels.
70. Mischa Cohen (vn.nl, 5 oktober 2015), ‘De dag van de leraar: weg met de slaafse docent’.
27. De Limburger (6 oktober 2015): Meertalig.
71. My name is mama (mynameismama.nl, 2 oktober 2015): “The weels on the bus…” spreekt jouw kleuter al Engels?
28. De Stentor (De Stentor, 1 oktober 2015): Leer ook kleuters al engels.
72. Nederlands Dagblad (12 november 2015): De hoofdlijn van het Platform Onderwijs 2032.
29. De Telegraaf (telegraaf.nl, 1 oktober 2015): Al Engels in groep 1.
73. Nederlands Dagblad (nd.nl, 28 oktober 2015): ‘Refoscholen waren braafste jongetje’.
30. dichtbij (dichtbij.nl, 5 oktober): OBS Pantarijn gastschool voor platform onderwijs 2032.
74. Nelleke Noordervliet in Trouw (10 oktober 2015): Beetje contrarevolutie kan geen kwaad.
31. Donna van der Kolk (metronieuws.nl, 1 oktober 2015): ‘Laat kleuters lekker kleuter zijn’.
75. nivoz (nivoz.nl, 5 oktober 2015): Hartger Wassink en Luc Stevens: Advies Onderwijs2032: verademing van nieuwe openheid.
32. Dutch IT-channel (dutichitchannel.nl, 2 oktober 2015): Platform Onderwijs2032 onderkent terecht belang van digitale
vaardigheid’.
76. NJI (nji.nl, 2 oktober 2015): Kind moet Engels en digitale vaardigheden leren.
77. NOS (nos.nl, 1 oktober 2015): Engels voor kleuters: ‘Niks mis mee’ of ‘Eerst Nederlands leren’?
33. E. J. Bron (ejbron.wordpress.com, 20 oktober 2015): “Onwetendheid is kracht” (George Orwell, “1984”).
78. NOS (nos.nl, 17 oktober 2015): Ouders: geef kinderen les in omgangsvormen en sociale media.
34. ED.nl (ed.nl, 2 oktober 2015): Miss Anne geeft Engelse les aan kleuters in Nuenen
79. NOS Nieuwsuur (nos.nl/nieuwsuur, 1 oktober 2015): ‘Engels voor kleuters? Leer eerst de docenten goed Engels!’
35. Eelke Godijk (Leeuwarder Courant, 12 oktober 2015): ‘Leerwinst door vroeg meertalig onderwijs’.
80. NPO Radio 1 (radio1.nl, 1 oktober 2015): Kinderen moeten met de hand leren schrijven.
36. Ellen van Gaalen en Hanneke Keultjes (ad.nl, 1 oktober 2015): Advies Platform Onderwijs: Leer ook kleuters al Engels.
81. NPO Radio 1 (radio1.nl, 1 oktober 2015): Stand.nl: Het is goed dat kleuters Engels moeten leren.
37. EP-Nuffic (nuffic.nl, 6 oktober 2015): Ruim baan voor vroeg vreemdetalenonderwijs.
82. NRC (nrc.nl, 1 oktober 2015): Advies: begin al in groep 1 van de basisschool met engelse les.
38. Ernst Bovenkamp (Trouw, 15 oktober 2015): ‘Maak programmeren snel een verplicht vak’.
83. NRC Handelsblad (2 november 2015): Zonder kennis van religie is de wereld onbegrijpelijk.
39. Ernst van den Hemel (radio1.nl, 18 oktober 2015): ‘Staatssecretaris Dekker, vergeet religie niet’.
84. Nrc.next (nrc.nl, 2 november 2015): Religieonderwijs is juist nu heel hard nodig.
40. Esther Schop (automatiseringgids.nl, 1 oktober 2015): Digitale vaardigheden al vanaf kleuterschool aanleren.
85. NRC: (6 november 2015): Feiten zonder context zijn hol.
41. Executive-People (executive-people.nl, 2 oktober 2015): Nederland ICT: ‘Platform Onderwijs2032 onderkent terecht belang van
86. nu.nl (nu.nl, 5 oktober 2015): Dekker bekijkt advies over Engelse les kleuters.
digitale vaardigheid’.
42. Expat Life (With a Double Buggy) (lifewithadoublebuggy.blogspot.nl, 16 oktober 2015): Dutch Primary Schools Lag Behind with
Foreign Language Teaching.
87. Oblivion soave (oblivionsoave.wordpress.com, 6 oktober 2015): Paul Schnabel: Vroeger zat je kennis in je hersenen en je boeken,
nu is dat de computer.
88. Olthof Onderwijs (onthofonderwijs.nl, 13 oktober 2015): ‘Een voorstel’ van het Platform Onderwijs2032.
43. fd. (fd.nl, 13 oktober 2015): Scholen klagen over digitale problemen bij Noordhoff
89. Patrick van Schie in Trouw (12 oktober 2015): ‘De ‘aardigheid’ in het onderwijs zal een valkuil blijken.’
44. Financieel Dagblad (15 oktober 2015): Tweede Kamer aarzelt sterk over Engels en computerles voor kleuters.
90. Peter Fasol (fasol.nl, 19 oktober 2015): Nederlandse ouders als verwend kind.
45. G. Hoevenaars in Spits (spitsnieuws.nl, 1 oktober 2015): Geef kleuters al engelse les.
91. Peter Fasol (fasol.nl, 3 oktober 2015): Waarom het advies van het Platform Onderwijs rampzalig is.
46. Georg Lindhout in Reformatorisch Dagblad (3 november 2015): Onderwijs 2032.
92. Pieter Hendrikse (pieterhendrikse.net, 14 oktober 2015): ‘Eigen’ volk laatst.
47. Gerhard Smid (blog.sioo.nl, 22 oktober 2015): Werk aan de winkel: onderwijsorganisatie.
93. PowNed (powned.tv, 5 oktober 2015): Dekker: Engels voor kleuters is top.
48. Gert Biesta in Trouw (6 oktober 2015): ‘Onderwijs moet de leerling meer vormen’.
94. Radar TV (radartv.nl, 1 oktober 2015): Advies: leer kleuters al engels.
49. Gonnie Eggink (de Volkskrant, 21 november 2015): Leer jongeren bewust en kritisch met nieuws omgaan.
95. Radio 1 (radio1.nl, 1 oktober 2015): Paul Schnabel over #Onderwijs2032.
50. Het groene Brein (hetgroenebrein.nl, datum onbekend): ‘Onderwijs 2032 onderbelicht duurzaamheid als kernthema’.
96. Radio 1 (radio1.nl, 3 november 2015): Belangrijke feitenkennis dreigt verloren te gaan.
51. Hilbert Meijer (Nederlands Dagblad, 31 oktober 2015): ‘Zonder Engels kom je niet ver’.
97. Reformatorisch Dagblad (20 oktober 2015): ‘Ruim baan voor het pedagogisch hart’.
52. Jaap Seidell (Het Parool, 10 oktober 2015): ‘Smaakmakers’.
98. Reformatorisch Dagblad (refdag.nl, 5 oktober 2015): Dekker: Vroeg starten met Engelse les.
53. Jelmer Evers (Onderwijsblad, november 2015): Onderwijs niet klaar voor nieuwe curriculum.
99. Reformatorisch Dagblad (refdag.nl, 7 oktober 2015): VVD-Kamerlid Straus: Artikel 23 niet afschaffen, wel moderniseren.
54. Joop.nl (joop.nl, 26 oktober 2015): Onze toekomst zit in onderwijs.
100. René Kneyer (Trouw, 7 oktober 2015): Nutteloos onderwijs.
55. Jurjen van der Helden en Harold Bekkering (volkskrant.nl, 15 oktober 2015): Leren zonder feiten is een gevaarlijke illusie.
101. Rene Leverink Tekst (leverinktekst.nl, 2 oktober 2015): Verveelde Paul Schnabel zich een beetje?
56. Kees Kraaijeveld (VN, 6 oktober 2015): #Onderwijs2032? Vlammenwerper eronder, Paul Schnabel!
102. Ria Cats (Financieel Dagblad, 1 oktober 2015): Engels verplicht voor kleuters.
57. Kennisnet (kennisnet.nl, 1 oktober 2015): Onderwijs2032 benadrukt belang digitale vaardigheden.
103. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (rivm.nl, 6 oktober 2015): Overgewicht bij kinderen varieert sterk tussen Europese
58. Kim Putters (Financieel Dagblad, 14 oktober 2015): ‘Nederlands en Engels niet voldoende’
landen.
59. L1 (l1.nl, 1 oktober 2015): L1NWS: Engelse les vanaf groep 1.
104. RTL Nieuws (rtlnieuws.nl, 1 oktober 2015): Advies: vanaf vier jaar al Engels leren.
60. Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (lkca.nl, 2 oktober 2015): Reactie LKCA op Onderwijs2032: ‘Rol
105. Science Guide (18 november 2015): Lectoren verdiepen lerarenopleiding.
cultuureducatie verder uitwerken’.
106. Sciencepalooza (sciencepalooza.nl, 6 oktober 2015): Koester je kennis, stamp je feitjes.
61. Leeuwarder Courant (lw.nl, 17 november 2015): Grieks en Latijn exit in 2032?
107. Sebastien Valkenberg (nrc.next, 2 november 2015): ‘Leve het stampen’.
62. Leiden Religie Blog (leidenreligieblog.nl, 3 november 2015): Zonder kennis van religie is de wereld onbegrijpelijk.
108. Spits (spitsnieuws.nl, 5 oktober 2015): Dekker wil Engelse taalles op kleuterschool.
63. Linda. (lindanieuws.nl, 1 oktober 2015): Engels vanaf de kleuterschool: hoe vroeger, hoe beter?
109. Stand.nl (stand.nl, 1 oktober 2015: Het is goed dat kleuters Engels moeten leren.
64. Liz Zoetekouw (elsevier.nl, 1 oktober 2015): Advies: ‘Kleuters moeten vloeiend Engels leren spreken’.
110. Susan Hogervorst (historici.nl, 6 oktober 2015): Geschiedeni(k)sonderwijs.
65. LKCA (lkca.nl, 2 oktober 2015): Platform Onderwijs2032 presenteert voorstel toekomstig onderwijs.
111. Telegraaf (10 oktober 2015): Brief van de dag: Neelie Kroes.
66. Marijke de Vries en Cyrille Klaassen (trouw.nl, 2 oktober 2015): Feiten leren is niet meer heilig.
112. Telegraaf (telegraaf.nl, 5 oktober 2015): Dekker: “kijk serieus naar Engelse les voor kleuters”.
102
103
113. Trouw (trouw.nl, 1 oktober 2015): Advies: geef Engelse les al in groep 1.
114. Trouw (trouw.nl, 19 oktober 2014): Programmeerles hoort gewoon op de basisschool
115. Trouw (trouw.nl, 3 oktober 2015): Leren is niet ‘dat zoeken we op’.
116. VNO-NCW (vno-ncw.nl, 7 oktober 2015): Begin al op basisschool met programmeren.
117. Wizenoze (wizenoze.com, 7 oktober 2015): Onderwijs 2032 en digitale vaardigheden.
Twitter
In de analyse zijn alle tweets meegenomen met daarin de hashtag #Onderwijs2032 en/of direct gericht aan @Onderwijs2032.
Dialoogsite www.onsonderwijs2032.nl
Alle bijdragen op de dialoogsite zijn meegenomen in de analyse.
104
105