Transcript Bespiegeling - Staal & Roeland

Ge
hee
l ge
Ver
n
ric
ht o
p
ieu
het
exa
me
wd!
npr
o
gra
Bespiegeling
Kunsten in samenhang
Lesmethode Kunst (KUA) voor de Tweede Fase
1
mm
a
8
Kunst in de
tijd van wereldoorlogen
8.1 Expressie
Begin twintigste eeuw verkennen jonge Europese avantgardekunstenaars nieuwe wegen. Zij verleggen hun
aandacht van het weergeven van de zichtbare werkelijkheid naar de expressie van het innerlijk.
De publicaties van Sigmund Freud zijn voor hun een
inspiratiebron. De Weense psychiater beschreef rond
1900 dat een mens zich niet alleen laat leiden door zijn
verstand, maar onbewust wordt aangestuurd door zijn
driften, zoals seksualiteit en agressie. Opvoeding en
cultuur leren ons om deze driften te beteugelen, maar
een aantal kunstenaars laten zich er juist door inspireren.
Zij ervaren de heersende regels over vorm in de kunsten
als te beredeneerd waardoor het directe expressie in de
weg staat. Steeds meer kunstenaars kiezen daarom een
eigen stijl die afwijkt van wat men gewend is. En zo ontstond een kloof tussen moderne avant-gardekunstenaars
en het publiek.
1900–1945
801
Kunst in de tijd van wereldoorlogen (1900–1945)
8
Edward Wadsworth Dazzle-ships in drydock at Liverpool (1919). Olieverf op doek, 305 × 344, National Gallery of Canada.
Nachtmerrie Erwartung (1909) is een goed
voorbeeld van een expressief kunstwerk. Het is
een korte opera van Arnold Schönberg (1874–
1951). Het verhaal lijkt op een nachtmerrie.
Een verwarde vrouw is op zoek naar haar geliefde.
In het decor dwaalt ze ’s nachts door een ondoor­
dringbaar bos waar alles haar schrik aanjaagt. Ze
hallucineert: ze ziet dingen die er niet zijn en is
bang. Schönberg geeft het publiek met Erwartung
een inkijk in de binnenwereld en de driften van
deze vrouw. Het verhaal van de opera is even
onlogisch als een droom. Aan het einde vindt de
vrouw haar vermoorde geliefde, maar er wordt
niets uitgelegd, de moord niet opgehelderd. Heeft
zij zich alles verbeeld?
Ook de muziek is verwarrend, klinkt nerveus
en schiet alle kanten op als een uitbarsting van
emoties. De compositie heeft geen gangbare
opbouw, zoals de traditionele muziek, maar ver­
klankt een ononderbroken stroom van associa­
ties. De melodie is moeilijk te herkennen en er
zijn voortdurend tempowisselingen. Dat maakt
deze opera een ongrijpbare luisterervaring.
Schönberg brengt met zijn manier van compo­
neren een revolutie in de muziek teweeg. Tot dan
toe schreven componisten vanuit één toonsoort,
waarin alle noten een vaste plaats hebben ten
opzichte van de grondtoon, de tonica. Schönberg
heft dit ordeningsprincipe op. Hij kiest zijn tonen
voortaan uitsluitend op hun expressieve kracht
en niet langer op basis van hun plaats in de har­
monie.
Traumdeutung De tekst van Erwartung, het
libretto, is geschreven door Marie Pappenheim
op verzoek van Schönberg. Het verhaal is deels
gebaseerd op de hysterieaanvallen van haar oud­
tante die behandeld is door Sigmund Freud. Bij
206
Voorjaar 2016 verschijnt Bespiegeling — Kunsten in samenhang, de geheel
vernieuwde editie van ‘De Bespiegeling’. Educatieve Uitgeverij Staal & Roeland
heeft ‘De Bespiegeling’ overgenomen van Noordhoff Uitgevers, die besloten
heeft de methode niet meer te herzien en binnen afzienbare tijd uit de handel
te nemen. Bespiegeling — Kunsten in samenhang sluit nu volledig aan op het
examenprogramma.
Succesvolle weg naar het examen
Met de vernieuwde methode Bespiegeling werkt
u effectief en efficiënt toe naar het examen.
Dankzij de nieuwe heldere structuur en vorm­
geving kunnen uw leerlingen makkelijk onder­
scheid maken tussen hoofd- en bijzaken en is
de methode daardoor heel leerbaar geworden.
In het Opdrachtenboek werken leerlingen heel
gericht toe naar het examen.
Beleving van kunst
Met Bespiegeling legt u een goede basis, waarna u de diepte in kunt gaan door aandacht te
besteden aan de meer complexe, veelal originele
verbanden tussen de verschillende kunstdisci­
plines. De juiste mix van leerstof en vaardig­
heden, prikkelende afbeeldingen, anekdotes en
originele verbanden dragen bij aan de beleving
van kunst. Bespiegeling heeft extra aandacht
voor actuele kunst van na 2000, nieuwe media
en low-art.
Vakmanschap in alle kunstdisciplines
Door gebruik te maken van de kant-en-klare
lessen met optimaal uitgewerkte docenten­
ondersteuning, kunt u als docent met bijvoor­
beeld een achtergrond in ‘beeldende kunst’
ook een perfecte les geven over Erwartung
van Arnold Schönberg.
Van het auteursteam
van de succesvolle methode
‘De Bespiegeling’:
Emiel Heijnen
Steffen Keuning
Michiel Maas
Aangevuld met
Jappe Groenendijk
1900 Sigmund Freud,
Die Traumdeutung
1905 Oprichting Die Brücke
1907 Pablo Picasso,
Les demoiselles d’Avignon
1913 Ballets Russes,
Le sacre du printemps
1914 Mary Wigman,
Ausdrukstanz
1917 Original Dixieland Jazzband,
Livery Stable Blues
1925 Surrealistisch Manifest
1935 Benny Goodman and
his orchestra at the Polomar
Ballroom
8
8.1 Kunst in de tijd van wereldoorlogen (1900–1945)
Expressie
8.1.1 Hoekig
Binnen het impressionisme uit de 19de eeuw
richt de kunstenaar zich op de registratie van
wat hij ziet of hoort. In het expressionisme
gaat het de kunstenaar meer om het naar
buiten brengen van innerlijke gevoelens en
emoties, de expressie. De nadruk ligt op het
individu, het persoonlijke. Een stroming voor
eigenzinnige individuen.
803
Expressionisme In 1905 richt Ernst Ludwig
Kirchner (1880–1938) de expressionistische
kunstenaarsgroep Die Brücke op. Een beroemd
kunstwerk van Kirchner is Fünf Kokotten (1914).
[ 804 ] In deze houtsnede doet hij nauwelijks een
poging de vijf vrouwen herkenbaar weer te geven.
Alles is snel met ritmische lijnen in hoekige
vormen gesneden uit het weerbarstige hout.
In het expressionisme ligt de nadruk dus op het
rechtstreeks tot uitdrukking brengen van inner­
lijke drijfveren. Die drijfveren worden, volgens
Freud, niet zozeer bepaald door alles wat we
kunnen weten en meten, maar door verborgen
emoties. Expressionistische kunstenaars hebben
weinig aandacht voor bestaande regels in de kunst.
Die regels staan de directe uitdrukking in de weg.
Het expressionisme kenmerkt zich dan ook door
een persoonlijke en soms wat chaotische stijl die
niet altijd aansluit bij de smaak van het publiek.
Staatsoper Hamburg Uitvoering (2010) van Erwartung, een opera van Arnold Schönberg uit 1909.
zo’n behandeling is het volgens Freud niet vol­
doende uit te gaan van alles wat de patiënt zich
herinnert en kan beredeneren. Belangrijker is
het om een beeld te krijgen van wat de patiënt
zich niet herinnert, wat verdrongen is. Zijn theo­
rie is dat we leren ons aan te passen aan wat van
ons wordt verlangd. We stoppen dierlijke driften
en verlangens, vaak van seksuele aard, vakkundig
weg. Alles lijkt onder controle. In 1899 verschijnt
het bekendste boek van Freud: Die Traumdeutung,
de Droomduiding. Hierin doet Freud verslag van
de duistere wereld die in dromen opduikt. Die
wereld zonder controle boeit kunstenaars zoals
Schönberg.
Eigentijdse interpretatie Aanvankelijk kon
Erwartung op weinig enthousiaste reacties reke­
nen, maar inmiddels staat deze opera bekend
als een meesterwerk. De afgelopen eeuw werd
Stampende voeten De kenmerken van het ex­
pressionisme in de beeldende kunst, gelden ook
voor dans en muziek. Hoekig in plaats van sierlijk
is de dansvoorstelling Le sacre du printemps van
Les Ballets Russes. [ 805 ] Vaslav Nijinski (1889–
1950), de sterdanser van het gezelschap, maakt
voor dit ballet een abstracte choreografie met veel
dansexpressie. De dansers reageren op de muziek,
maar beelden nauwelijks een verhaal uit. Op het
toneel dansen primitief geklede dansers een
lenteritueel, dat eindigt met het offer van een
jonge maagd die uitverkoren is om zich dood te
dansen voor een zonnegod. Nijinski breekt met
de regels van het academische ballet. In Le sacre
zien we geen ronde vormen en sierlijke bewegin­
gen, of danseressen die gewichtloos over de dans­
vloer lijken te zweven. Hij bedenkt hoekige dans­
passen, met ingedraaide beenposities, stampende
voeten en lichamen die zich ter aarde storten.
het stuk vaak opgevoerd in verschillende
ensceneringen. Regisseur Matthew Jocelyn
(1958) en decorontwerper Alain Lagarde (1958)
kiezen voor een heel eigen interpretatie: het
bos bestaat alleen in het hoofd van de patiënt.
Bij de uitvoering in de Staatsoper Hamburg
dwaalt de vrouw in het volle licht over een kaal
toneel dat doet denken aan een psychiatrische
inrichting. [803] Ze denkt dat ze in een donker
bos loopt, maar de verplegers weten wel beter.
Tijdens de opera zakken de decorwanden lang­
zaam naar beneden om plaats te maken voor een
zwarte dreigende leegte. De dolende patiënte
wordt aan het einde vastgebonden op een stoel,
klaar voor elektrische shocktherapie.
207
Hier wint de zwaartekracht. Igor Stravinsky
(1882–1971) componeert voor dit ballet abstracte
muziek, geïnspireerd op Russische volksmuziek.
In tegenstelling tot bijna de hele westerse muziek­
traditie, legt Stravinsky niet de nadruk op melodie,
maar op complexe, onregelmatige ritmes. Ver­
nieuwende akkoorden stapelt hij op elkaar tot
een enorme uitbarsting van geluid. De première
in 1913 in Parijs veroorzaakt een enorm schan­
daal. De muziek komt nauwelijks boven het
rumoer in de zaal uit. Voorstanders en tegen­
standers gaan letterlijk met elkaar op de vuist.
Heksendans De Hexentanz (1914) van choreo­
grafe en danseres Mary Wigman (1886–1973) is
een ander beroemd voorbeeld van expressionis­
tische dans. [ 806 ] Het onderwerp, de heksen­
dans, geeft haar ruimte om gevoelens van verdriet
en woede tot uitdrukking te brengen. De dans­
bewegingen, waaronder knielen, hurken, vallen
en kruipen, sluiten niet aan bij de voorgeschreven
regels van het academische ballet. Muziek speelt
bij de Hexentanz een ondergeschikte rol en be­
perkt zich vaak tot alleen maar slagwerk. Op die
manier bereikt ze een optimale bewegingsvrijheid
voor de danser. Mede door het succes van een
eigen dansschool wordt deze vorm van dansen,
de zogenaamde Ausdruckstanz, invloedrijk in
heel Europa.
Schots en scheef Das Cabinet des Dr. Caligari
(1920) van regisseur Robert Weine (1873–1938)
is een schoolvoorbeeld van de korte bloeiperiode
van de expressionistische film. [ 807 ] De film
wordt ook wel gezien als de eerste horrorfilm.
Dr. Caligari laat zijn slaapwandelaar Cesare als
kermisattractie alles doen wat hij hem opdraagt.
Ook als dat het plegen van een moord is. Tege­
lijkertijd is Dr. Caligari in de film directeur van
een psychiatrische inrichting waarin de overige
personages patiënt zijn. Het verhaal maakt een
chaotische indruk door de flash­backs. De geschil­
derde decors zijn een ander opvallend kenmerk
van de film. Muren, ramen, deuren, trappen,
vloeren … alles staat schots en scheef. Er is geen
poging gedaan om het er echt uit te laten zien.
En ook de grote licht­donkercontrasten en het
overdreven spel bepalen het expressionistisch
karakter.
804
805
Joffrey Ballet Reconstructie (2013) van
Le sacre du printemps (oorspronkelijk 1913).
806
Mary Wigman Hexentanz (1914).
Ernst Ludwig Kirchner Fünf Kokotten (1914).
807
Filmstill uit Das Cabinet des Dr. Caligari (1920).
208
Optimale vrijheid
Leren-op-maat? De methode voorziet in
een uitgebreid digitaal aanbod. U kunt
de ICT inzetten naast het gebruik van
boeken of helemaal in plaats van boeken.
Meer informatie over de inhoud van de
(losse) ICT en de verschillende licenties
vindt u op onze website.
Een compleet aanbod
Het complete aanbod van Bespiegeling
omvat een tekstboek, een opdrachtenboek
vwo Tweede Fase, een opdrachtenboek havo
Tweede Fase, digitaal les- en docentenmateriaal en een uit­gebreid aanbod hoogwaardige RTTI-toetsen.
Het tekstboek heeft een register en ook
verklarende woordenlijsten met de belangrijkste
begrippen uit de kunstdisciplines.
Het opdrachtenboek volgt het tekstboek.
Dat wil zeggen dat leerlingen door de heldere
nummering en verwijzingen zelf­standig de
leerstof kunnen verwerken.
209
Bespiegeling — Kunsten in samenhang
Tekstboek Tweede Fase
978 94 9200 028 6 — € 49,95
Opdrachtenboek vwo kunst algemeen
978 94 9200 030 9 — € 22,50
Opdrachtenboek havo kunst algemeen
978 94 9200 029 3 — € 22,50
Licentie leerling ICT
( aanvullend, niet boekvervangend )
978 94 9200 031 6 — € 5,95
Licentie digitaal iPad havo / vwo kunst
(boekvervangend)
978 94 9200 032 3 — € 24,95
Licentie digitaal voor tablet / pc /
laptop / smartphone havo / vwo kunst
( boekvervangend )
978 94 9200 033 0 — € 24,95
v Vraag nu een proefkatern aan: staal-roeland.nl / bespiegeling
1
Werkt effectief en efficiënt toe
naar het examen. Hierdoor
houdt u tijd over voor uw eigen
lesideeën of bijvoorbeeld een
uitstapje naar museum of theater.
2
Altijd bereikbaar
U bent belangrijk voor ons en
daarom kunt u met vragen
of verzoeken altijd bij ons terecht.
Snel, persoonlijk, effectief.
Meteen raad, advies of een oplossing.
Bel of mail gewoon even!
Wij komen graag met u in contact.
Eén tekstboek Kunst, een
opdrachtenboek havo en een
opdrachtenboek vwo.
3
Voor elk type onderwijs: u kunt aan
de slag met boeken, digitaal
of een combinatie van beide.
4
Uitgebreid en hoogwaardig
toetsaanbod, officieel
RTTI-gecertificeerd.
5
Ruim aanbod kant-en-klare
lessen met een optimaal
uitgewerkte ondersteuning
voor docenten.
Tessa Schinkel Projectleider Kunst
06 597 227 77
[email protected]
Donald Staal Uitgever
06 519 400 99
d.staal @ staal-roeland.nl
Elout Roeland Uitgever
06 224 244 55
e.roeland @ staal-roeland.nl
www.staal-roeland.nl
bespiegeling @ staal-roeland.nl
Postadres
Postbus 72, 9750 AB Haren
Bezoekadres
Kerklaan 15, 9751 NK Haren
Meer resultaat uit onderwijs