Bevrijdingspastoraat zonder kramp Het komt op je weg

Juist afgestudeerd aan de universiteit werd een jong predikant uitgezonden naar toenmalig Nederlands Indië. Na een lange reis en een vermoeiende tocht door het binnenland werd hij door leden van de plaatselijke gemeente opgewacht. Hij had nauwelijks voet aan wal gezet of ze zeiden: ‘Goed dat u er bent dominee. Er moet een boze geest uitgedreven worden’. Deze anekdote hoorde ik jaren geleden om te illustreren hoe groot de kloof kan zijn tussen academie en werkveld, theologie en praktijk. Menigeen denkt nu: ‘dat men in ‘achtergebleven gebieden’ nog in duivelen gelooft moge zo zijn, maar hier leven we niet meer in de Middeleeuwen. Dankzij de ‘Verlichting’ zijn we verlost van heksenwaan en andere bangmakerij’. Toch was het midden in de Jordaan dat ik eind jaren zestig van de vorige eeuw jongeren ontmoette die zich ‘bezet gebied’ voelden. Het was in mijn werk als hulpverlener onder (drugs) verslaafden. Later, als gemeentepredikant, werd mij door een Moluks gezin gevraagd te bidden voor de bevrijding van hun dochter, waar de depressie niet wilde wijken. En samen met een bevriende Rooms Katholieke collega hebben we een huis ‘gereinigd’ , waar de bewoonster door de geest van een overledene (zo ervoer zij dat) werd geplaagd. Er waren trouwens ook situaties waarin ik, opgeleid als psychiatrisch verpleger, mijn pastoraal handelen beperkte tot het advies huisarts of psychiater te raadplegen.

Valkuilen

Onder de meeste kerkgangers en theologen is ‘bevrijdingspastoraat’ een onbekend terrein. Je stuit of heftige tegenstand (fundamentalisme!) of schrikachtige verlegenheid. ‘Wat moeten we hiermee?’ In de studiegroep ‘Kerk en psychiatrie’ van de Protestantse Kerk werd door pastores, werkzaam in de geestelijke gezondheidszorg, uitgesproken dat nogal wat cliënten hun probleem als ‘bezetenheid’ ervaren. Dat zijn soms mensen uit niet-Westerse culturen, maar lang niet altijd. Zij signaleerden ook dat de meeste pastores hier in verlegenheid raken, terwijl vanuit evangelische – en Pinkstergroepen eenvoudige antwoorden en ‘therapieën’ aangedragen worden. In meer extreme kringen ziet men onze werkelijkheid als een demonisch universum, waarin iedere verkeerde gedachte of zondige daad de mens tot willoos slachtoffer van duivelse machten maakt. Mensen wordt wijs gemaakt dat zelfbevrediging of homoseksueel verkeer leiden tot of een bewijs zijn van demonische bezetting.

Niet thuis geven kan niet

Het is al weer enige jaren geleden (2004) dat de Protestantse Kerk in ‘Dienstboek 2’ een liturgie ter beschikking stelde met een uitvoerige toelichting om met zieken te bidden en hen te zalven. Zou er nu ook geen handreiking kunnen komen die predikanten en pastoraal werkenden op het terrein van het bevrijdingspastoraat kan helpen. ‘Pastorale mogelijkheden en valkuilen’ benoemen, zo heet dat in de ondertitel van de handreiking waar ik aan mee mocht werken. Drie pastores uit de geestelijke gezondheidszorg, een oud-zendingspredikant en ik zelf met een veertigjarige ervaring in de ‘dienst der genezing’. We hebben er, afkomstig uit de breedte van de kerk, een kleine twee jaar hard aan gewerkt. De Lutherse kerk in den Haag bood ons gastvrij onderdak. Ik moest in die periode aan Luther denken die zijn inktpot naar de duivel gooide. Een legende die wellicht iets zegt over Luthers inspanning om de Bijbel in de handen van gewone mensen te geven. Want het eerste en belangrijkste wapen tegen de verduveling is het bevrijdende evangeliewoord.

Tijdens het schrijven waren er meelezers uit de hoek van psychiatrie en gezondheidszorg die onze teksten kritisch bekeken. Tenslotte was er op het Dienstencentrum een rondetafelgesprek met pastores en theologen uit de breedte van de kerk die op de handreiking konden reageren. De uitkomsten daarvan zijn deels verwerkt in de eindtekst. Inmiddels is de handreiking verschenen onder verantwoordelijkheid van de ‘Werkgroep Pastoraat en Gezondheidszorg’ van de Protestantse Kerk. De scriba van de synode, dr. Arjan Plaisier schreef een woord vooraf waarin hij zegt dat de handreiking ‘een moedige poging is thema’s aan de orde te stellen die lang onaangeroerd zijn gebleven’. ‘Wij moeten mensen serieus nemen. Mensen die zichzelf als bezet gebied van boze machten ervaren…..Niet thuis geven kan dan niet. Dat schiet pastoraal tekort’ (blz. 9).

Verlos ons van de boze

Wie verwacht in de brochure een ‘theologie van het kwaad’ te vinden, zal teleurgesteld worden. Zo’n theologische exercitie zou het bestek van een handreiking te buiten gaan. Trouwens, het kwaad kan niet verklaard, maar wel bestreden worden. De schrijvers proberen een pastorale weg te wijzen, waarbij de aangevochten mens niet met ongeloof óf met religieuze machtswoorden bejegend wordt. Er wordt stil gestaan bij de vragen rond geloof en gezondheid (hfst. 2) en er wordt op gewezen dat het gebed – ‘verlos ons van de boze’- gedragen wordt door Christus’ voorbede voor ons en het zuchten van de Geest (hfst. 4). In het vijfde hoofdstuk gaat het om de spanningsvolle verhouding tussen bevrijdingspastoraat en psychiatrie. De schrijvers bepleiten openheid aan beide kanten om uit de eigen denkkaders te treden, ten behoeve van de hulpvrager. Een pleidooi dat dr. Karel Kraan – pionier in de dienst der genezing - in de tachtiger jaren van de vorige eeuw al hield. De handreiking eindigt met praktische handvatten en een concept liturgie. Want uiteindelijk gaat het erom dat in de pastorale praktijk herontdekt wordt dat de christelijke gemeente niet met lege handen staat waar naar haar gevraagd wordt. Gebed en sacrament, zegen en voorbede, gemeenschap en uithoudingsvermogen, het kan instrumenteel zijn in pastoraat dat bevrijdt. Omdat Christus, zoals een dichter schreef, een voor eeuwig bevrijde lach is (a laugh freed forever) , hoeven wij voor de duvel niet bang te zijn. Rob van Essen Handreiking bevrijdingspastoraat – pastorale mogelijkheden en valkuilen. Auteurs: Jos Aarnoudse, Rob van Essen, Gerrit-Jan van der Kolm, Eva Ouwehand en Leo Smelt. Uitg. Boekencentrum, Zoetermeer. ISBN 978 90 239 2822 5. Op de website van het Boekencentrum zijn gespreksvragen te downloaden bij de handreiking: http://www.boekencentrum.nl/images/files/Gespreksvragen_bij_de_handreiking_Bevrijdingspastora at.pdf drs. Rob van Essen is emeritus predikant en diaconaal adviseur te Den Haag en Rijswijk. Daarnaast is hij sinds 1980 voorzitter van de Nederlandse Lucasorde.