Transcript Nederland en Gentraal_Azië

Sþectrltor juli/augustus 1993 _
xtuii _ 7/g
399
Nederland en Gentraal_Azië
tsrne,
)vel
B egi n n e n d
de
e
betrekki n ge n
n:
:cht,
<)
.ten
Anthony M. van der Togt
n-
aat
Toen in de negentiende eeuw Russen
en Britten wedijverden om
macht en invroed in
centraal-Azië, was dit gebied voor
Nederrand grotendee rs rcrro
incognito.De enige Nedertl
erij
lander die voorkomt in de boeken
van peter en Kathreen Hopkirk
over deze periode is
een Parer Hendricks, een missionaris
die van rgg5
tot zijn dood in r906 in Kashgar (in
de
stand waren gekomen, via
Mos_
kou.3
huidige Chinese provincie Sinkiang)
woonde.
Moskou voerde een
beleicl
Her gebied waar eind 1991 ineens
vijf nieuwe on_
afhankeliike staten zijn onrsraan
1t<nrr.hrtrn, Kyrgyz_
stan, Oezbekistan, Toerkmenistan
en Tadzjikistan), was
lange tijd het domein van
emirs en khans. Vooral de
Toerkmenen stonden bekend
om hun ou.rurtt* op t r_
ravanen die de woestijnen doorkruisten
naar en van de
steden die aan her meesr w( stelijke
deel van de Zijderou_
te Iiggen (Chiwa, Boechara
.n S"-u.krnã].
aln". *.,_
nig individuele mensenrechten
in die ti¡a *J.,, g.r.r_
pecteerd, ondervonden ook
de Britse áfgezanten Stod_
dart en Conolly, die na trun g.u"ng.îr.;"p
,,
beruchte
O"
ondergrondse put van de Emii
van Boechara,
die wemelde van de meesr
erschrikkelijke insekren, de
ofding. Slavernij kwam als bij_
n op karavanen nog tot ver in
sraagden
hun
macht,,,,."i,..ïå1"':ï,
fectief onder hun controle te
brengen, t
prakrijk
een einde.
j:
äî','.ï,.:ï
*u_î""n ¿.r.
Na de Russische Revolutie en de
hierna volgende
burgeroorlog
- die in sommige streken in centraar-Azië
de jaren '30 voortduurde _
werd dit ."n uoo. d.
meeste buitenlanders na
tot in
-,
ü;,' J.ï 1i'fJ ïi:-,ïi:T] ä,":';
Oostenrijker Gustav l(rist,
b od e
n
ge b i e
d
;
slaagt er
nog in hier rond re trekken.2
Ook in
later tijd liepen vele, zo niet alle,
contacten met de vijÍ Centraal_Azia_
tische Sovjetrepublieken die in
de
Stalintijd Iangs veelal kunstmarig
ge_
trokken administratieve grenzen
tot
In de nadagen van de Sovjetunie
was weliswaar
g.uo.l.rrf lok""l
soms sprake van zekere anti_Russisch.
90); idem, Setting the East Ablazc.
Sitk Road (t980j; K. Hopkirk,
Á Tra_
(lee3).
Land, Canbridge (1993) (oorspr.:
Allein
d ideologische Grundlagen des
lg.lHeft I2lDezember 1922. 1.,1,.
U n ion, Cambridge (Mass.)/LonJen.
400
Spectdtor
soms van onderlillge elnische tegenstellirrgeu
en een ze_
kerc herontdekking van cle eigen gcschiecicnis
en cultuur
door de intelliger-rtsia, rnaar ecn brede n¿rtionalistische
beweging, zoals in cle llaltische republieken, zal
tische stâten: I(yrgyzstan, Oezbekistan en Toerkrnenis.
rren hier
blieken
walerr irr cle tweede helfr van 1991 zelÍ rìet zo
verrast
over de ineens in de schoot geworpen onafhankelijkheicl
als de rest van de wereld.a
vergeefs zoeke¡r.
De
Ce
r-rtraal_Aziatische
re pLr
Eerste contacten
Toen de SovjetLrr.rie uiteenviel, bekleeclcle Neder_
land het EG-Voorzitterschap. Nu hadcler.r cle EG_Minis_
ters van Br"ritenlandse Zaken op 16 decernber
199,1.
zg. 'Richtlijnen voor erkenning, aanvaarcl voor cle
de
er_
kenning van nieuwe staten clie voort zouclen komen
uit
in het bijzoncler het voonnalige
Joegoslavië en cle Sovjet_
unie. Deze hielden onde¡ rleer aar-rvaar.ding door
de be_
trokken landen in van de ir-r cliverse CVSE_documenten
vastgelegde beginselen, inclLrsief die op het gebied
van cle
'mer-rselijke dimer-rsie, (waaroncler respect
\X/at betrefr de eventuele
ontwikl<elingsrelatìes
bezocht in augusrns 1992 ook een eersre Nedlrlanclse
verkennende missie onder leicling van de scheicler.rclc
Di_
voor cle men_
senrechten).5
Eind december 1991 viel aan het Nederlandse
EG-Voorzitterschap de taak toe, te trachten
alle nieuwe
republieken uir de voormalige Sovjetunie tot
her onder_
schrijven van deze beginselen te bewegen. Dit
gelukte,
zij het niet zonder problemen: niet dat ondertekening
in
de landen op politieke bezwaren stuitte, maar
de ver_
bindingen vanuit Moskou verliepen vaak buitengewoon
moelzaam en erf was een zekere haast in een poging
alle
nreuwe staten (ex-Sovjetunie) tegelijk per ultimo
clecem_
ber te erkennen. Zo had cle Neclerlanãse Ambassade
in
MoskoLr tweeëntwintig keer contact met Minsk (\ùØir_
Rusland), voordat de gevraagde verklaring
was ontvan_
gen. Uiteindelijk hebben echter alle betrokken
nieuwe
staten ingestemd en zijn de Twaalf officieel
tot erken_
nlng overgegaan.
In dit verband is het overigens wel een opmerke_
lijk verschil dar voor
deze groep van nieuwe staten lou_
ter een verklaring van insremming mer de EG_Richtlij_
nen al voldoende werd geacht: voor cle republieken
uit
het voormalige Joegoslavië die onafhank.ii¡kh.ld
*.n_
sten, gold een veel zwaardere procedure. Hun
verklarin_
gen en ondersteunende documenten werden
eerst nog
aan een nadere toetsing onderworpen door een
Arbi_
Ontwikkelingssamenwerking
In de nota Een wereld uan uerschil van ministe¡
Pronk wercl al rekening gehouclen met de mogelijkheid
van een toekomstige ontwikkelingsrelatie met Midden_
en Oosteuropese landen. Na het uiteenvallen van de
Sovjetunie werd deze lijn doorgetrokken naa¡ cle ¿rn¡ere
nieuwe onfhankelijke sraten. Doorslaggevend w¿rs hier-
bij in eerste instantie of deze nieuwe .,nr.n i,,, OESOverband op de zg. DAC-lijst (Development Assisrance
Committee) van ontwikkelingslanden zouden worden
geplaatst. Dit gebeurde eind novembe r 1992 met alle vijf
Centraal-Aziatische republieken.
Hulp aan
deze landett
werd hierdoor in het vervolg als ,Official Development
Assistance' (ODA) gekwalificeercl.
Het
\X/est-Oo
st-Zuid
(W OZ-) p r
amma, w
ogr
^^Íonder in 1991-92 activiteiten waren gefinan cierd die sø'
menhingen met het wegvalle¡ van onderste tning van
'Zuid' (de Derde \ùlereld) door .Oost,, werd met tflgang
van 1993 uitgebreid met een nieuwe component: direcre
hulp aan de nieuwe onfhankelijke srâren clie uit de Sovjetunie wâren voortgekome¡ en DAC-statu s Inddenver'
worven. Yoor 1993 werd hiervoo r een l'tedrag van
f 1'8,75 mln beschikbaar gesreld.6 Hierbij gelden devor
Voor Nederlancl was 1992 het jaar van de eersre
contacten, de eerste missies naâr de nieuwe
onafhar_rke_
lijke staten. In mei 1,992 ¡eiscle de
Nederlandse Ambassader"rr in Alge_
mene Diensr, drs C.M.J. I(röner,
naar clrie van de
vijf Centraal-Azia_
gende uitgangspunten:
- het is niet de becloeling dat srrLrcturel e,biløtera'
le orrtwikkelingsprogramma,s worclen opgezet;
4 I. Bremmer/R. Taras (eds), Nations antl politics
in the Souict Successor Stat€',
cambridge (1993); R. GötzlrJ. Harbach, poritischis
t"*¡l)"i, cus,Miirrchen
(1.9e2).
5
6
7
chief,1992,blz.233.
lrelingssantentuerking 1993.
¿e in_ en
uityoer. "
Spectator juli/augustus 1993 - xluii - 7/8
entsrtels-
alle
lSen
grng
nuit
gen-
lde
- de hulp zal beperkte macro-economische steun
betreffen dan wel tijdelijke projectmatige hulp ter ondersteuning van het overgangsproces naar een gemengde
¡¡arkteconomie en een clemocratische rechtsstaat; en
- de uitvoering van Nederlandse hulp aan deze
landen zal geschieden via multilaterale organisaties en
(internationale) particuliere organisaties.
Voor de uitvoering van de hulp via multilaterale
met
'!Øereldbank en de
kanalen wordt vooral gedacht aan de
gespecialiseerde organisaties van de VN, zoals UNDP,
UNFPA, UNICEF en !lHO. \ùTereldbank en IMF spelen
rof
een hoofdrol
tBen
een
n-
bij de coördinatie van de ondersteuning
door buitenlandse donoren van het hervormingsproces.
In december L992 vergaderden in Parijs voor het eerst
Consultatieve Groepen voor Kazachstan en Kyrgyzstan.
Voor Oezbekistan kwam een pre-Consultatieve Groep
bijeen, De bedoeling van de Consultatieve Groepen onder leiding van 'Slereldbank/IMF is dat een gestructureerde dialoog tot stand komt tussen de regeringen van
de betrokken landen en de internationale donorgemeenschap over het te voeren stabilisatie- en hervormingsbeleid, waarbij de donorgemeenschap aangeeft op welke
wijze zij hieraan een bijdrage denkt te leveren.
Nederland concentreert ongeveer de helft van de
'lfOZ-steun
aan de Centraal-Aziatische landen op Kyrgyzstan, waar economische en politieke hervormingen
het verst zijn gevorderd. Naast WOZ-steun komen de
landen uit deze regio ook in aanmerking voor een aantal
andere programma's vân Ontwikkelingssamenwerking,
le
waaronder
rde
Cen
rles
dse
Di-
H.
sa-
:cien
3r-
'ef
id
Í-
het KAP-programma (Kleine Ambassade
Projecten, onder beheer van de Ambassade in Moskou),
het Milieuprogrammâ (waar het de problematiek van
)-
het
re
:e
n
É
n
t
Aralmeer betreft), het Onderzoeksprogramma en het
Programma Uitzending Managers (PUM).
Ten slotte heeft Nederland vanaf november L992
een aantal malen noodhulp beschikbaar gesteld voor de
slachtoffers van de burgeroorlog in Tadzjikistan. Een totaalbedrag van f 5,5 mln werd besteed via de VN, het
Rode Kruis, de Aga Khan FoundationA{ovib en Artsen
Zonder Grenzen (waarvan een Nederlands team sinds
dit voorjaar in Tadzjikistan werkzaam is).
Het is nog te vroeg een balans op te maken van
een (nog niet
eens afgerond) eerste jaar van activiteit van
Ontwikkelingssamenwerking in de Centraal-Aziatische
regio. Veel zal
ook afhangen van het verdere verloop
van de politieke
ontwikkelingen, zowel binnen deze landen als in
de regio als zodanig.
Handelsrelaties
Uit de in- en uitvoercijfers van de handel tussen
Nederland
en de diverse Centraal-Aztatische republie-
ken over 1992blijkt dat I(azachstan met een totaal hanclelsvolume ter waarde van f 15,3 mln met kop en
schouders uitsteekt boven de andere nieuwe staten uit de
regio. Als tweede volgt Toerkmenistan, met minder dan
de helft van dit beclrag.t
Het is dan ook niet verwonderlijk dat de eerste
grote Nederlandse handelsmissie onder leiding van
staatssecretaris Van Rooij van Economische Zaken in
mei 1993 naar Almaty (vroeger: Alma Ata) afreisde. Bij
clie gelegenheid werd ook een overeenkomst inzake bescherming van investeringer-r getekend en kon worden
aangekondigd dat de Nederlandse Credietverzekerings
Maatschappij (NCM) op beperkte schaal de mogeli¡kheid opende exportkredieten op Kazachstan te herverzekeren tegen politieke risico's.
Er is nog geen duidelijk beeld van de sectoren
waarin Nederlandse bedrijven het meest kansrijk ziln in
de regio. De cijfers over één jaar geven immers slechts
een momentopnâme. Toch is al wel duidelijk dat landbouw en agro-industriële produkten zeker in de belangstelling staan. Dit bleek eens te meer bij een werkbezoek
dat de Oezbeekse president Karimov in juni 1993 aan
Nederland bracht. De interesse ging hierbi¡ vooral uit
naar de invulling van een order voor AEC/CEBECO
voor een geïntegreerd landbouw- en veeteeltproject (inclusief een trainingscomponent), met eell totale investeringswaarde van f 1,8 miljard.s
Democratisering en mensenrechten
Na het eerste jaar van onafhankeli¡kheid is duide-
lijk dat de mensenrechtensituatie in de regio de komende
tijd voortdurend de aandacht van de internationale gemeenschap zal vragen, Vele heersende groepen en clans
(die zich in de sovjettijd door Moskou beschermd wisten) zien thans hun positie ter discussie gesteld en schrikken terug voor de gevolgen van al te snelle of al te ingrijpende democratisering.e
Nu is er in deze regio wel het nodige conflictpotentieel, De burgeroorlog in Tadzjikistan is een af-
schrikwekkend voorbeeld van hoe het fout kan gaan.
Bovendien zijn ook eerder, namelijk in de laatste jaren
van de sovietoverheersing, al etnische tegenstellingen in
grootscheepse rellen ontaard, in Zuid-Kyrgyzstan en de
hieraan grenzende Oezbeekse Fergana-vallei. Tot
machtswisselingen via democratische verkiezingen is het
nog nergens gekomen.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat bij alle presidenten in de regio de handhaving van interne stabiliteit
in het land een hoge prioriteit klijgt toegemeten. Zo is
men huiverig voor demonstraties, aangezien in 1992
twee maal (in Tadzjikistan en Azerbajdzjan) de oppositie langs deze weg een (tijdeliike)
machtswisseling wist af te dwingen.
Dikwijls wordt bovendien de angst
voor opkomend moslim-fundamen-
401
402
Spectcttor
talisrne aangevoerd als r.echtv¿tarcligingsgroncl
voor harcl
optreclen teger-r oppositiegr.oepen. Dit is zeker
l-ret geval
nenlands beleid onder uirdrukkelijke verwijzing natrr
door Oezbekistan onclerschreven beginselen op
<>ok
in Oezbekistan, dat daarbij verwijst naar de gevaren
van
een oprukkend 'I¡aans modef,, dat via Afghanistar_r
er_r
Tadzjikistan ook elclers in de regio weleens navolgir.rg
gebiecl van de rneusenrechtcn.
Tadzjikistan lijkt met zijn meerderheid van shi_
'itische moslims en een aan het perzisch verwante
taal
nog het gemakkelijl<st open te kunnen staall voor
import
van het 'Iraans rnodel'. Toch speelde de partij voor
Isla_
mitische !(/edergeboorte ook hier slechts een beperkte
rol, naast 'democratische' intelligentsia. Het conflict in
Tadzjikistan lijkt dan ook veeleer re verklaren uit oude
regionale tegenstellingen (tussen het noorden rond
I(hodzjand en het zuidelijke I(ulyab enerzijds en ancler_
zijds de zuidelijke regio Kurgan-Tyube) dan uit ideologi_
sche verschillen.
In Oezbekistan bestaan nauwelijks aanwijzingen
voor cle these dat de staat tegen oprukkend fundamenta_
lisme moet worden beschermd: cle oppositiepartij
Erk en
de oppositionele beweging Birlik hebben geen islami_
tisch-fundamentalistisch program. Een ook hier voorko_
mende (maar verboden) partij voor Islamitische .!íeder_
geboorre kent hooguit lokaal in de Fergana_vallei
enige
aanhang. Toch zijn leidende figuren van Birlik in
elkaar
geslagen en wordt zowel Birlik als Erk het
werken
on_
mogelijk gemaakt. Dir alles kan dan ook moeilijk ror
een
andere conclusie leiden dan dat het behoud van
de
macht voor president Karimov voorop staât en niet
zo_
zeer de strijd tegen een reëel bestaand fundamentalis_
me.lo
De politieke ontwikkelingen in
Centra al_Azië
plaatsen Nederland en gelijkgezinde landen
voor een
aantal dilemma's. Hoe dient te worden gereageerd
op
voortdurende mensenrechtenschendingen in een aantal
landen? Is een geleidelijke en stabiele ontwikkeling
mo_
gelijk in de richting vân een democratie die men in
die
regio nimmer gekend heeft? En in welke mate zijn
in het
bijzonder westelijke CVSE-landen bereid en
in
Soortgelijke ciilemma,s doer.r zich voor in
CVS¡.
kacler. Na de ondertekening van het Handvest
van parijs
in 1990 leek over een aanral beginseler.r een reclelijke
mate van overeenstemming te bestââu, evenals
over de
wijze waarop deze in de pr:aktijk zouden moeren
worden
gebrachr. Begin 1992 werden de nieuwe onafhankelijke
te
na decennia van sovjetoverheersing. Er zijr-r
wel groepe_
ringen die een meer politiek georiënteerde islam
nasrre_
ven, maar deze hebben geen brede aanhang.
fr.rrilli,
gebeLrrd.
een
groeiende belangstelling voor de islarn, maar
dat zou
toch meer gezien moeten worden als een herontdekking
van de eigen historische, culturele en religieuze traclities
Kort claarvoor was bi¡ s;
delgeli¡k bezoek van I(arirnov aan Dr.ritsland
zou l<unnen vinden.
Een dergelijke analyse lijkr echter cloor cle meesre
westerse deskundigen als schromelijk overdrever_r
worden aangemerkt. Er is weliswaar sprake vau
sraren in Centraal-Azië mer de nodige soepelheid
toegelaren tot het CVSE-proces. Thans blijkt niet
allee,., ãar
deze nieuwe staten bij vergaderingen vaak
niet verregen_
woordigd ziin, maar ook dreigt een soorr CVSE
van
twee snelheden te ontstaan, waarbij zelfs vanujt
sommi_
ge republieken wel eens bepleit zou kunnen
worclen dat
voor hen andere normen zouden moeten gelclen
clan in
het 'ìØesten'. Mer een dergelijke positiebefaling
zouden
deze landen dan in de praktijk uit kunnen komel
bij de
in Azië in breder kring veld winnende gedachten
als zou_
den beginselen op het gebied van mensenrechten
re veel
vânult een westers cultLrurbeeld zijn bepaald. Bovendien
maken sommige landen in Oost-Azië een duiclelijke
keu_
ze voor snelle economische hervormingen
met een gelijk_
tijdig lagere prioriteit voor burgerlijke en politieke rech_
ten. Ook een dergelijk model lijkt voor sommige Cen_
traal-Aziatische staten de nodige aantrekkingskracht
te
hebben.
Het is duidelijk dat praten over
mensenrechren
alleen onvoldoende zal zijn om een duurzame en even-
wichtige ontwikkeling in Centraal-Azië te bevorderen,
Er zal ook een bredere bereidheid tot samenwerking
moeten worden getoond. Dit houdt ook concrete steun
in voor democratisering, de ontwikkeling van eeî
rechtsstaat en van een 'civil society'. Op een aantal varr
deze terreinen zou de CVSE behulpzaam kunnen zijfl,
Op andere terreinen zullen bilaterale inspanningenvaî
landen als Turkije, de Verenigde Sraren en Duitsland on-
misbaar zijn, En wellicht is ook voor een in deze regio
minder prominent aanwezige CVSE-parrner als Neder'
land nog een zekere rol weggelegd.
Conclusie
staat
geïnvolveerd te raken en politieke hervormingen
te on_
dersteunen, wanneer hiervoor de kans geboden
wordt?
Het recente werkbezoek van de Oezbeekse presi_
dent Karimov aan Nederland toonde een eerste worste_
ling met dergelijke dilemma,s. Bewust werd ervoor ge_
kozen in een vorm van .constrnctlve engagement, de
president aan te spreken op zijn bin-
d¡
¡.i
een
tijdelijke ondersteuning
eelr
tre proces De handelsrelaties
gen gewicht Maar bepalencl
voof het
landen zal ln de nabi )e toekomst z\n
10 Zi. y_î:1.lglitieke analyses van ontwikkelingen
in de Íegio receflte
van de RÈ,E/RL Research Reþorts: diverse nr,,Ju...
I
Spectator iuli/attgrtsttts 1993 - xluii
dç oucle op clans en regio's gebaseerde machtsstructuren
ell op het opener worden en in ieder geval de ruimte bieden voor
'as bij ee¡ eerr ontwikkelirrg in de riclrting van democratie en
tg traar
hetzelfde
úc
nøti
Hayit, 'T'rl<cstar als pr.bleenrgcbìcd voor clc Sov jctu;rie,,
nle Sp c cta t o t, okto ber 1 9 84, b12.. .5 8 6-.j 90.
'Trrkijc,
Azerba jclz-jan
e'
certraal-Azië: ec' nicuw osr.uaars
rnkelijke
leen dat
Robert A. Lewis (ed.), Geographic Perspectiues on Sr¡uiet Central Asia,
ertegen-
Londen,1992.
Drs.
A.M. van der Togt is als beleidsmedewerke¡ verbonclen
sommi-
aan het Bureau Oost-Europa van het Ministerie van Buitenlandsc Zaken. Dit artikcl werd op persoonliike titel geschre-
clen dat
ven,
Alexander Bennigsc'
&
A Guide, l.onden, 1985.
S. Endcrs
ìlimbush, Muslints of the souiet Entpire.
dan in
zouden
de
rls zou-
te veel
endien
ie keu-
gelijk-
: rechCen-
cht
te
:chten
even-
CREATIVITEIT, SERENDIPITEIT & WETENSCHAPSBELEID
leren.
rking
steun
een
Redactie: dr. H.J. Huisjes
I van
1993 60 blz,
zijn.
f 25!0
lsBN 90 2322832 4
vaL|
De creativiteit van de wetenschappelijk onderzoeker heeft betrekking op diens vermogen
nieuwe c0ncepties te genereren. Serendipiteit vraagt van de onderzoeker open te staan 1100r
nieulve en 0nverwachte constellaties die door het object van stud¡e livorden gepresenteerd.
I on'egto
der-
Laat het huidige wetenschapsbeleid nog wel ruimte v00r creativ¡te¡t en serendipiteit in
wetenschap-pelijk ondezoek? ls het favoriete projectmatige 0nderzoek niet dodelijk voor deze
fenomenen? Kan wetenschap het vandaag de dag wel stellen zonder vondsten en
toevaltreffers?
Ne-
Prominente wetenschappers geven ln dit boek antw00rd op deze en andere rlragen.
úl'
or'
ing
Verkrijgbaar in de boekhandel of rechtstreeks bii de uitgever
de
,fn
ø'
?i'
,e
le
Spec_
Cathe¡ine Poujol (ed.), Asie Centrale. Aux cortfins des Entpires, réueil et
tutnube . Parijs: Editions Autr.ernenr (Série Monde), 1992.
d toege.
:
.
Allard Luchsinger,'Kazachstan: l¿rd va'beloften?,, ir: lntentatiotnle
tator, tner 1992, blz.. 278-282.
worden
r bij
irr:
ot
rijk in wording?', in: lntenøtionalc Spcctatcr, tnei 1992, blz. 273-277
de
¡SE van
t
Peter Verhoef,
,an Parijs
redelijke
t
l
403
lìenó l)oes, 'centraal-Azië na dc r.nisluktc AugLrstnscoup: nationalisnrc
vervangt c<rnrr¡.r'risrre ?', tt't: Intenntiorralc Spcctator, jantari .1992, blz., 2_B
rechtssraat.
in CVSE.
i over
ìSaynrirza
_ 7/g
Uitoeveri
Postbus 43
9400 AA Assen
Tel. 05920-46846
Fax 05920-72064
VAN GORCUM
{-
rF