Transcript La plej vaste uzataj vortoj Hartmut Traunmüller Instituto por lingvistiko Stokholma universitato Internacia vorto Internacia vorto estas vorto, kiu • sonas simile en pluraj lingvoj, ankaŭ.

La plej vaste uzataj vortoj
Hartmut Traunmüller
Instituto por lingvistiko
Stokholma universitato
Internacia vorto
Internacia vorto estas vorto, kiu
•
sonas simile en pluraj lingvoj, ankaŭ en ne proksime parencaj,
•
havas la saman aŭ proksime rilatan signifon en la diversaj lingvoj
•
kaj originis el la sama fonto.
Internacia vorto
Internacia vorto estas vorto, kiu
•
sonas simile en pluraj lingvoj, ankaŭ en ne proksime parencaj,
•
havas la saman aŭ proksime rilatan signifon en la diversaj lingvoj
•
kaj originis el la sama fonto.
Por taksi la disvastigitecon de vorto, oni povas kalkuli la homojn kiuj
havas ĝin en sia lingvo. La geografia disvastigiteco ankaŭ iel
gravas.
En la mapoj montrotaj, kvadrateto reprezentas 20 milionojn da
homoj. Ruĝa kolorigo ■ konfirmas por ties unuavica lingvo, viola ■
aŭ por duavica (regiona interlingvo) aŭ por kazo iel devia, malrekta
aŭ marĝena.
Mi nur escepte konsideris lokajn lingvojn asocieblajn kun la violaj kaj
blankaj kvadratetoj en tiu ĉi mapo.
Formo
Ofte, internaciaj vortoj kaj sonas kaj skribiĝas simile.
Ankaŭ ofte, ili ja sonas simile, sed skribiĝas aŭ en malsamaj
skribsistemoj aŭ en la sama sed kun malsama ortografio.
Malpli ofte, ili skribiĝas simile, sed sonas malsimile.
Formo
Ofte, internaciaj vortoj kaj sonas kaj skribiĝas simile.
Ankaŭ ofte, ili ja sonas simile, sed skribiĝas aŭ en malsamaj
skribsistemoj aŭ en la sama sed kun malsama ortografio.
Malpli ofte, ili skribiĝas simile, sed sonas malsimile.
Simboloj kiuj ne indikas iun parolan formon, ekzemple numeraloj kaj
ideogramoj kiel 3 'tri', 月 'monato' kaj 3月 'marto' (ĉine kaj japane)
ankaŭ povas esti internaciismoj, sed ne vortoj.
Formo
Formvariado estiĝas
• pro malkongrua fonetismo de malsamaj lingvoj,
• pro influo de malsamaj ortografiaj reguloj,
• pro disa evoluo de la unuopaj lingvoj dum la paso de jarcentoj,
• pro influo de similaj formoj el la propra lingvo, kiu povas kaŭzi
miskomprenon de la etimologio de pruntvorto. Oni nomas tion
"popola etimologio".
Signifo
La signifo de similaj vortoj en malsamaj lingvoj povas esti
• ekzakte aŭ proksimume la sama,
(VERA AMIKO)
• ne plene kongrua,
ekz. france important 'grava' kaj 'peza', angle nur 'grava';
angle kaj kolonilingve mail [meɪəl] 'poŝto', alilingve nur 'retpoŝto',
(NE PLENE FIDINDA AMIKO)
• malkongrua sed tamen parenca,
ekz. france librairie 'vendejo aŭ komercado de libroj', angle library
'biblioteko'.
(FALSA AMIKO)
Signifo
La signifo de similaj vortoj en malsamaj lingvoj povas esti
• ekzakte aŭ proksimume la sama,
(VERA AMIKO)
• ne plene kongrua,
ekz. france important 'grava' kaj 'peza', angle nur 'grava';
angle kaj kolonilingve mail 'poŝto', alilingve nur 'retpoŝto',
(NE PLENE FIDINDA AMIKO)
• malkongrua sed tamen parenca,
ekz. france librairie 'vendejo aŭ komercado de libroj', angle library
'biblioteko'.
(FALSA AMIKO)
Signifo
La signifo de similaj vortoj en malsamaj lingvoj povas esti
• ekzakte aŭ proksimume la sama,
(VERA AMIKO)
• ne plene kongrua,
ekz. france important 'grava' kaj 'peza', angle nur 'grava';
angle kaj kolonilingve mail 'poŝto', alilingve nur 'retpoŝto',
(NE PLENE FIDINDA AMIKO)
• malkongrua sed tamen parenca,
ekz. france librairie 'vendejo aŭ komercado de libroj', angle library
'biblioteko'.
(FALSA AMIKO)
Signifo
La signifo de similaj vortoj en malsamaj lingvoj povas esti
• ekzakte aŭ proksimume la sama,
(VERA AMIKO)
• ne plene kongrua,
ekz. france important 'grava' kaj 'peza', angle nur 'grava';
angle kaj kolonilingve mail 'poŝto', alilingve nur 'retpoŝto',
(NE PLENE FIDINDA AMIKO)
• malkongrua sed tamen parenca,
ekz. france librairie 'vendejo aŭ komercado de libroj', angle library
'biblioteko'.
(FALSA AMIKO)
Signifo
La signifo de similaj vortoj en malsamaj lingvoj povas esti
• ekzakte aŭ proksimume la sama,
(VERA AMIKO)
• ne plene kongrua,
ekz. france important 'grava' kaj 'peza', angle nur 'grava';
angle kaj kolonilingve mail 'poŝto', alilingve nur 'retpoŝto',
(NE PLENE FIDINDA AMIKO)
• malkongrua sed tamen parenca,
ekz. france librairie 'vendejo aŭ komercado de libroj', angle library
'biblioteko'.
(FALSA AMIKO)
Signifo
La signifo de similaj vortoj en malsamaj lingvoj povas esti
• ekzakte aŭ proksimume la sama,
(VERA AMIKO)
• ne plene kongrua,
ekz. france important 'grava' kaj 'peza', angle nur 'grava';
angle kaj kolonilingve mail 'poŝto', alilingve nur 'retpoŝto',
(NE PLENE FIDINDA AMIKO)
• malkongrua sed tamen parenca,
ekz. france librairie 'vendejo aŭ komercado de libroj', angle library
'biblioteko'.
(FALSA AMIKO)
Deveno
•
Plej multaj internaciaj vortoj disvastiĝis pere de pruntado el iu
fontlingvo, sed heredado ankaŭ kontribuas. Ĉiukaze, la "etimo"
estas la sama.
•
Malpli multaj originis el imitado de natura sono aŭ buŝa gesto.
Ĉar pruntitaj el la naturo, tiaj vortoj povas estiĝi sendepende en
pluraj lingvoj.
Imitado de sono kiu estiĝas dum buŝa ago ekzempliĝas en sup,
sopa 'supo' (disvastiĝo montrita en la mapo).
Bleko de besto estas imitata ekzemple en kuku 'kukolo (de regiona
specio)' (■) aŭ formvariaĵo de ĝi (■).
Imitado de la babilado de beboj, kun signifo imagita de
plenkreskuloj, retroviĝas mondvaste en mama, mam, ma, amma
'panjo' aŭ 'patrino', iom malpli ofta signifo 'mamo', kaj baba, bap,
papa, pa, appa 'paĉjo' aŭ 'patro'.
Imitado de la babilado de beboj, kun signifo imagita de
plenkreskuloj, retroviĝas mondvaste en mama, mam, ma, amma
'panjo' aŭ 'patrino', iom malpli ofta signifo 'mamo', kaj baba, bap,
papa, pa, appa, aba 'paĉjo' aŭ 'patro'.
Disvastiĝo de internaciismoj
Historie, la disvastiĝo de internaciismoj estis, kun malmultaj esceptoj,
limigita al lingvoj ene de la sama kulturkomunumo aŭ "civilizo".
En la mondo ekzistas kvar superregaj civilizoj kun pli ol miljara historio:
• la okcidenta (eŭropa),
• la afrikazia (islama),
• la sudazia (hinda), kaj
• la orientazia (ĉina).
Ĉiu el tiuj nun ampleksas pli ol 1,6 miliardojn da homoj, kaj ĉiu el ili
posedas grandan propran stokon da internaciaj vortoj.
La okcidenta (eŭropa) civilizo
La okcidenta civilizo havas siajn radikojn en la antikva helena.
La plej gravaj pruntedonaj lingvoj estis, en tempa ordo: la greka,
la latina, la franca kaj angla.
La okcidenta (eŭropa) civilizo
La fontlingvoj de Esperanto (■) kaj ties proksimaj parencoj, la
ceteraj hindeŭropaj lingvoj de Eŭropo (■), konsistigis en la 19a
jarcento preskaŭ la tutan lingvaron de la okcidenta civilizo.
La mapo montras ties nuntempan disvastiĝon.
La okcidenta (eŭropa) civilizo
Dum la 20a jarcento, la turka kaj la indonesia akceptis okcidentajn
internaciismojn amase (ankaŭ redundajn) - la japana kaj la korea eĉ
pli, sed tipe nur la ne-redundajn. La lingvoj de Filipinio aliĝis en
malpli stabiliĝinta maniero.
La okcidenta (eŭropa) civilizo
Dum la epoko de koloniismo, la lingvoj parolataj en la kolonioj (■)
akceptis iom da pruntaĵoj el la lingvoj de la koloniantoj. Tiu influo
daŭras kaj alvenis ankaŭ en memstaraj landoj (■).
La okcidenta (eŭropa) civilizo
La lingvoj, kiuj nuntempe uzas la latinan alfabeton en sia norma
ortografio reprezentas minoritaton de la homaro, sed la latinaj literoj
tamen estas preskaŭ ĉie konataj.
La afrikazia lingvofamilio
Al tiu apartenis la lingvoj de la antikvaj civilizoj de Egiptujo kaj
Mezopotamio kun la semida lingvaro, kiu inkluzivas la araban,
hebrean kaj amharan.
La afrikazia (islama) civilizo
La nuntempa afrikazia civilizo estas pli vasta kaj profunde influita de
islamo kaj la araba lingvo.
La afrikazia (islama) civilizo
Krom la araba, la persa estis grava fonto kaj peranto de pruntaĵoj,
i.a. al norda Hindio. La tiuregionaj lingvoj apartenas ne nur al la
hinda kulturkomunumo, sed ankaŭ al la islama. Malpli influita: ■.
La afrikazia (islama) civilizo
Dum la mezepoko, la iberia duoninsulo apartenis al la islama
civilizo. Tiu lasis aron da arabdevenaj vortoj en la hispana kaj
portugala. Tamen nur malmultaj el tiuj disvastiĝis de la araba ankaŭ
orienten, kiel ekzemple fulan (kvazaŭ-nomo de persono).
La sudazia (hinda) civilizo
La sudazia civilizo etendiĝas tra la Hinda subkontinento kaj la
plejparto de Sudorienta Azio, kaj en ĝi kreiĝis hinduismo kaj
budhismo. La klasika pruntedona lingvo estis kaj daŭre estas la
sanskrita.
La sudazia (hinda) civilizo
La iranaj lingvoj (■) ne apartenas al tiu civilizo sed estas proksime
parencaj al la sanskrita, tiel ke multaj vortoj estas rekoneble similaj.
La sudazia (hinda) civilizo
Krom la Hinda subkontinento, Birmo, Tajlando, Laoso kaj Kamboĝo
apartenas al ĝi, kaj antaŭ la islamigo ankaŭ Indonezio. Tie daŭre
restas ne tre multaj, sed ja oftaj pruntvortoj el la sanskrita.
La sudazia (hinda) civilizo
Ekzemploj de sanskritaj prunvortoj en la malaja/indonesia estas
dewa 'dio, diulo' (sanskrite दे व [de:va]),
manusia 'homo' (sanskrite मनष्ु य [manuʂja]), kaj
sama 'sama, egala' (sanskrite सम [sama]).
Tiuj vortoj ankaŭ ilustras la daŭre rekoneblan hindeŭropan interligon
inter la sudazia kaj la okcidenta civilizoj.
La hindeŭropa lingvofamilio
La sanskrita vorto deva estas parenca al la samsignifa latina deus,
kaj la sanskrita manuŝja 'homo' al ĝermanaj vortoj samsignifaj
(svede människa [meniŝa], germane Mensch [menŝ]), dum la
sanskrita sama havas parencojn i.a. en la angla same kaj ankaŭ en
la prefiksoj persa ham- kaj greka homo- 'sam-'.
La orientazia (ĉina) civilizo
La orientazia civilizo havas sian centron en Ĉinio kaj inkluzivas
oriente Koreion kaj Japanion kaj sude Vjetnamion. Malpli firme
asociita estas Tajlando, kiu unuavice apartenas al la sudazia civilizo.
La ĉina skribo, kiu montras la signifon de la vortoj kaj ne ties sonon
(aŭ nur tre malprecize), estis antaŭe uzata en la tuta
kulturkomunumo kaj plenumis tie la funkcion de skriba interlingvo.
La orientazia (ĉina) civilizo
Tie, la ĉina lingvo historie ĉiam superregis, kaj pruntaĵoj el ĝi tre
multas en la korea, japana kaj vjetnama. Tamen plej ofte mankas
interkomprenebleco de la parolaj formoj.
Ĉu aparta brita civilizo?
Dum la pasintaj jarcentoj, la britoj kreis kolonian imperion kies
nombro de enloĝantoj nun superas tiun de la tuta okcidento. La
diversaj lingvoj parolataj en ĝi akceptis pruntaĵojn el la angla, kaj
ties nombro daŭre kreskas. Inverse, ankaŭ la angla akceptis aron
da vortoj el koloniaj lingvoj.
Multaj brit-imperiaj internaciismoj estas ankaŭ tut-okcidentaj, kiel
kopi 'kopio', foje forme deviaj (■), kiel steŝan 'stacio'. Aliaj estas
ĝermanaj, kiel buk 'libro', (ankaŭ disvasitgita de la nederlanda, kaj
de la germana en Buchhalter 'librotenisto'), sed kelkaj estas nur
britaj, ekzemple taja 'pneŭo'.
Multaj brit-imperiaj internaciismoj estas ankaŭ tut-okcidentaj, kiel
kopi 'kopio', foje forme deviaj (■), ekzemple steŝan 'stacio'. Aliaj
estas ĝermanaj, kiel buk 'libro', (ankaŭ disvasitgita de la nederlanda,
kaj de la germana en Buchhalter 'librotenisto'), sed kelkaj estas nur
britaj, ekzemple taja 'pneŭo'.
Multaj brit-imperiaj internaciismoj estas ankaŭ tut-okcidentaj, kiel
kopi 'kopio', foje forme deviaj ( ), ekzemple steŝan 'stacio'. Aliaj
estas ĝermanaj, kiel buk 'libro' (ankaŭ disvasitgita de la nederlanda,
kaj de la germana en Buchhalter 'librotenisto'), sed kelkaj estas nur
britaj, ekzemple taja 'pneŭo'.
Multaj brit-imperiaj internaciismoj estas ankaŭ tut-okcidentaj, kiel
kopi 'kopio', foje forme deviaj ( ), ekzemple steŝan 'stacio'. Aliaj
estas ĝermanaj, kiel buk 'libro' (ankaŭ disvastigita de la nederlanda,
kaj de la germana en Buchhalter 'librotenisto'), sed kelkaj estas nur
britaj, ekzemple taja 'pneŭo'.
La plej disvastiĝintaj
vortoj
1.
Propraj nomoj kaj varnomoj; nomoj de tutmonde uzataj
mezurunuoj; de stiloj en la artoj.
2.
La nomoj de preskaŭ ĉiuj antaŭe nekonataj substancoj, kiuj estas
tre multaj. Plej multaj el tiuj havas tute alisonan nomon nur en
Ĉinio.
3.
Nomoj de la monatoj; de monde disvastiĝintaj kondutoj, socieroj
kaj teknikaj disponaĵoj; de antaŭe sennomaj fenomenoj (i.a.
malsanoj) kaj de graviĝintaj aŭ intereskaptaj ekzotaĵoj (religiaj,
sociaj, kulturaj, naturaj).
La plej disvastiĝintaj
vortoj
1.
Propraj nomoj kaj varnomoj; nomoj de tutmonde uzataj
mezurunuoj; de stiloj en la artoj. La plej konataj estas tutmondaj.
2.
La nomoj de preskaŭ ĉiuj antaŭe nekonataj substancoj, kiuj estas
tre multaj. Plej multaj el tiuj havas tute alisonan nomon nur en
Ĉinio.
3.
Nomoj de la monatoj; de monde disvastiĝintaj kondutoj, socieroj
kaj teknikaj disponaĵoj; de antaŭe sennomaj fenomenoj (i.a.
malsanoj) kaj de graviĝintaj aŭ intereskaptaj ekzotaĵoj (religiaj,
sociaj, kulturaj, naturaj).
La plej disvastiĝintaj
vortoj
1.
Propraj nomoj kaj varnomoj; nomoj de tutmonde uzataj
mezurunuoj; de stiloj en la artoj. La plej konataj estas tutmondaj.
2.
La nomoj de preskaŭ ĉiuj antaŭe nekonataj substancoj, kiuj estas
tre multaj. Plej multaj el tiuj havas tute alisonan nomon nur en
Ĉinio.
3.
Nomoj de la monatoj; de monde disvastiĝintaj kondutoj, socieroj
kaj teknikaj disponaĵoj; de antaŭe sennomaj fenomenoj (i.a.
malsanoj) kaj de graviĝintaj aŭ intereskaptaj ekzotaĵoj (religiaj,
sociaj, kulturaj, naturaj).
La plej disvastiĝintaj
vortoj
1.
Propraj nomoj kaj varnomoj; nomoj de tutmonde uzataj
mezurunuoj; de stiloj en la artoj. La plej konataj estas tutmondaj.
2.
La nomoj de preskaŭ ĉiuj antaŭe nekonataj substancoj, kiuj estas
tre multaj. Plej multaj el tiuj havas tute alisonan nomon nur en
Ĉinio.
3.
Nomoj de la monatoj; de monde disvastiĝintaj kondutoj, socieroj
kaj teknikaj disponaĵoj; de antaŭe sennomaj fenomenoj (i.a.
malsanoj) kaj de graviĝintaj aŭ intereskaptaj ekzotaĵoj (religiaj,
sociaj, kulturaj, naturaj).
La plej disvastiĝintaj
vortoj
1.
Propraj nomoj kaj varnomoj; nomoj de tutmonde uzataj
mezurunuoj; de stiloj en la artoj. La plej konataj estas tutmondaj.
2.
La nomoj de preskaŭ ĉiuj antaŭe nekonataj substancoj, kiuj estas
tre multaj. Plej multaj el tiuj havas tute alisonan nomon nur en
Ĉinio.
3.
Nomoj de la monatoj; de monde disvastiĝintaj kondutoj, socieroj
kaj teknikaj disponaĵoj; de antaŭe sennomaj fenomenoj (i.a.
malsanoj) kaj de graviĝintaj aŭ intereskaptaj ekzotaĵoj (religiaj,
sociaj, kulturaj, naturaj).
La plej disvastiĝintaj
vortoj
1.
Propraj nomoj kaj varnomoj; nomoj de tutmonde uzataj
mezurunuoj; de stiloj en la artoj. La plej konataj estas tutmondaj.
2.
La nomoj de preskaŭ ĉiuj antaŭe nekonataj substancoj, kiuj estas
tre multaj. Plej multaj el tiuj havas tute alisonan nomon nur en
Ĉinio.
3.
Nomoj de la monatoj; de monde disvastiĝintaj kondutoj, socieroj
kaj teknikaj disponaĵoj; de antaŭe sennomaj fenomenoj (i.a.
malsanoj) kaj de graviĝintaj aŭ intereskaptaj ekzotaĵoj (religiaj,
sociaj, kulturaj, naturaj). Plej multaj el tiuj sonas alie en la ĉina,
vjetnama kaj en diversaj aliaj lingvoj.
1. Propraj nomoj, unuoj, stiloj
Inter la plej disvastiĝintaj vortoj troviĝas
• la propraj nomoj de vaste konataj personoj nuntempaj, historiaj kaj
mitologiaj.
• varnomoj de vaste konataj produktoj kaj nomoj de de elstaraj
verkaĵoj, kiel la Korano. La vorto Biblio ne estas same disvastiĝinta,
ĉar konkurencas tradukoj de "la sankta libro".
• Mondgeografiaj gravaĵoj (kontinentoj, plej gravaj riveroj, plej granda
dezerto) kaj landonomoj relative novaj.
• Krome ekzistas mondvaste konataj terminoj kiuj enhavas propran aŭ
geografian nomon, kiel Alzheimer-malsano, marksismo kaj
Olimpiaj ludoj (Olimpiko).
Inter la nomoj de supernaturuloj, tiu de satan (- ŝajtan) 'Satano'
estas tre vaste konata.
Kreita (1880) el la nomo de irlanda viktimo estas bojkot 'bojkoto'.
Aparte disvastigitaj estas la internaciaj mezurunuoj. Multaj el tiuj
konsistas el persona nomo uzata sen ia afikso (volt, amper, om,
wat, njuton, ĵul, paskal, …).
La internacieco de tiuj unuoj kontribuis en si mem al la disvastigo de
ties nomoj. Tial metr (■), mita (■) 'metro' same disvastiĝis kvankam
ne kreita el propra nomo, en la ĉina mallongigita al 米 mǐ.
La normaj prefiksoj mikro-, mili-, kilo-, mega- de tiuj unuoj tamen
havas tiun formon nur ekster Ĉinio. Nur la pli ekstremaj (piko-, nanogiga-, tera-, …) iom similas ankaŭ en la ĉina.
La nomoj de stiloj en la artoj, ekz. barok, ofte sonas simile en ĉiuj
lingvoj en kiuj oni entute parolas pri ili,
La nomoj de stiloj en la artoj, ekz. barok, ofte sonas simile en ĉiuj
lingvoj en kiuj oni entute parolas pri ili, ankaŭ tiuj de dancoj, ekz.
tango.
2. Substancoj
Iom malpli disvastiĝintaj estas vortoj kiuj signifas antaŭe nekonatajn
substancojn. Al tiuj apartenas ekzemple mineraloj, alojoj, plastoj,
ŝtofoj, naturaj kaj artefaritaj drogoj kaj ĝuaĵoj, medikamentoj,
ĥemiaĵoj ktp. Plej multaj el tiu granda nombro da substanconomoj
disvastiĝis en ĉiujn sufiĉe ellaboritajn lingvojn uzatajn ekster Ĉinio.
La ĉinoj preferas prunt-tradukojn kaj neologismojn ĉinelementajn,
ĉar plej ofte malfacilas adapti fremdajn vortojn al la strukturo de la
lingvo kaj skribo.
Kelkaj esceptaj substanconomoj tamen trovis sian vojon en la ĉinan,
ekzemple formo el la kontinuo qahwa - kahve - kafe - kofe - kofi kaphi 'kafo' (ĉine 咖啡 ka fei), ankaŭ kafein 'kafeino' (咖啡因 ka fei
yin), kaj ĉokolat 'ĉokolado' (巧克力 qiao ke li). Tiuj substancoj
nomiĝas proksimume tiel en preskaŭ ĉiuj lingvoj.
Kelkaj esceptaj substanconomoj tamen trovis sian vojon en la ĉinan,
ekzemple formo el la kontinuo qahwa - kahve - kafe - kofe - kofi kaphi 'kafo' (ĉine 咖啡 ka fei), ankaŭ kafein 'kafeino' (咖啡因 ka fei
yin), kaj ĉokolat 'ĉokolado' (巧克力 qiao ke li). Tiuj substancoj
nomiĝas proksimume tiel en preskaŭ ĉiuj lingvoj.
Kelkaj esceptaj substanconomoj tamen trovis sian vojon en la ĉinan,
ekzemple formo el la kontinuo qahwa - kahve - kafe - kofe - kofi kaphi 'kafo' (ĉine 咖啡 ka fei), ankaŭ kafein 'kafeino' (咖啡因 ka fei
yin), kaj ĉokolat 'ĉokolado' (巧克力 qiao ke li). Tiuj substancoj
nomiĝas proksimume tiel en preskaŭ ĉiuj lingvoj.
Kroma ekzemplo estas najlon (nilon) 'nilono' (ĉine 尼龙 nilong).
La nombro de substanconomoj kiuj mankas nur en la lingvoj de
Ĉinio kaj en malpli ellaboritaj lingvoj estas tre granda. Ekzemploj
estas poliester (1941), metan (1867) kaj margarin (grekbaza
neologismo franca, en nuna signifo 1869).
La nombro de substanconomoj kiuj mankas nur en la lingvoj de
Ĉinio kaj en malpli ellaboritaj lingvoj estas tre granda. Ekzemploj
estas poliester (1941), metan (1867) kaj margarin (grekbaza
neologismo franca, en nuna signifo 1869).
La nombro de substanconomoj kiuj mankas nur en la lingvoj de
Ĉinio kaj en malpli ellaboritaj lingvoj estas tre granda. Ekzemploj
estas poliester (1941), metan (1867) kaj margarin (grekbaza
neologismo franca, nuna signifo 1869).
Foje konkurencas inter si pluraj vortoj aŭ formoj, ekzemple en
la kazo de ĉa (■) 'teo', el la nord-ĉina kaj ankaŭ el la kantona, kun
mongol-imperia formo ĉaj (■), kaj te (■) 'teo', el la sud-mina,
anglece ti (■), i.a. en kunmetaĵoj (■).
Foje konkurencas inter si pluraj vortoj aŭ formoj, ekzemple en
la kazo de ĉa ( ) 'teo', el la nord-ĉina kaj ankaŭ el la kantona, kun
mongol-imperia formo ĉaj ( ), kaj te (■), el la sud-mina, anglece ti
(■), ĉefe en kunmetaĵoj (■).
Medikamentoj
Por novaj medikamentoj nuntempe ofte estas proponataj kaj leĝe
protektita varnomo (simbolo ®) kaj ĝenerallingva nomo, ekzemple
sildenafilcitrat por viagra®.
Varnomo por populara produkto povas perdi sian statuson. Tio
okazis ekz. kun la varnomo aspirin (1899), kiu nuntempe uziĝas kiel
ĝenerallingva nomo por ĉiu samspeca preparaĵo preskaŭ en la tuta
mondo, eĉ en Ĉinio.
Nur en Svedio la vorto retenis sian varnomecon. Se la fabrikanto ne
gravas, la svedoj devas diri "acetylsalicylsyrepreparat".
3. Disvasiĝintaĵoj kaj ekzotaĵoj
Nomoj
de monatoj;
de monde disvastiĝintaj, antaŭe nekonataj
kondutoj (sportoj, ludoj),
kaj teknikaj disponaĵoj (nur kelkaj);
de antaŭe sennomaj fenomenoj (i.a. malsanoj) kaj
de monde konatiĝintaj ekzotaĵoj
religiaj, sociaj,
kulturaj kaj naturaj.
La romia kalendaro nuntempe estas ĉie konata. La latindevenaj
nomoj de ties monatoj, ekz. septembr, tamen ne estas same
universalaj kiel ties ĝusta numerigo, kiu aperas en la orientaziaj
(9月). La restanta numerigo en la latindevenaj ja ne plu estas ĝusta.
La romia kalendaro nuntempe estas ĉie konata. La latindevenaj
nomoj de ties monatoj, ekz. septembr, tamen ne estas same
universalaj kiel ties ĝusta numerigo, kiu aperas en la orientaziaj
(9月). La restanta numerigo en la latindevenaj ja ne plu estas ĝusta.
Krome, la islama fastmonato ramadan estas vaste konata.
Inter la "kondutoj" kies nomoj plej disvastiĝis, troviĝas yog(a) 'jogo',
Inter la "kondutoj" kies nomoj plej disvastiĝis, troviĝas yog(a) 'jogo',
domino 'domeno-ludo' kaj aliaj ludoj,
Inter la "kondutoj" kies nomoj plej disvastiĝis, troviĝas yog(a) 'jogo',
domino 'domeno-ludo' kaj aliaj ludoj, tenis kaj aliaj sportoj,
Inter la "kondutoj" kies nomoj plej disvastiĝis, troviĝas yog(a) 'jogo',
domino 'domeno-ludo' kaj aliaj ludoj, tenis kaj aliaj sportoj, kaj
karaoke (ĉine skribita 卡拉OK). Rimarko: Silabo [ke] ne aperas en
indiĝene ĉinaj vortoj, nur [kɤ].
La usondevena esprimo okej 'bone' en si mem ankaŭ apartenas al
la plej disvastiĝintaj internaciismoj, eĉ en sia latinlitera formo (ankaŭ
ĉine skribita OK).
Kelkaj malmultaj institucioj kaj titoloj disvastiĝintaj el la okcidenta
civilizo estas vaste konataj, sed mankas i.a. en la ĉina, ekz. polis
'polico' kaj doktor 'doktoro' plej ofte ankaŭ 'kuracisto'.
Kelkaj malmultaj institucioj kaj titoloj disvastiĝintaj el la okcidenta
civilizo estas vaste konataj, sed mankas i.a. en la ĉina, ekz. polis
'polico' kaj doktor 'doktoro' plej ofte ankaŭ 'kuracisto'.
Inter la teknikaj disponaĵoj kun plej disvatiĝinta nomo troviĝas i.a.
taksi 'taksio', bas (bus) 'aŭtobuso', pomp (malnova nederlanda
onomatopeo, anglece pamp) 'pumpilo', dum bomb (greklatina
onomatopeo) 'bombo' kaj transistor (1947) 'transistoro' kiel multaj
aliaj internaciismoj, mankas en Ĉinio.
Inter la teknikaj disponaĵoj kun plej disvatiĝinta nomo troviĝas i.a.
taksi 'taksio', bas (bus) 'aŭtobuso', pomp (malnova nederlanda
onomatopeo, anglece pamp) 'pumpilo', dum bomb (greklatina
onomatopeo) 'bombo' kaj transistor (1947) 'transistoro' kiel multaj
aliaj internaciismoj, mankas en Ĉinio.
Inter la teknikaj disponaĵoj kun plej disvatiĝinta nomo troviĝas i.a.
taksi 'taksio', bas (bus) 'aŭtobuso', pomp (malnova nederlanda
onomatopeo, anglece pamp) 'pumpilo', dum bomb (greklatina
onomatopeo) 'bombo' kaj transistor (1947) 'transistoro' kiel multaj
aliaj internaciismoj, mankas en Ĉinio.
Inter la teknikaj disponaĵoj kun plej disvatiĝinta nomo troviĝas i.a.
taksi 'taksio', bas (bus) 'aŭtobuso', pomp (malnova nederlanda
onomatopeo, anglece pamp) 'pumpilo', dum bomb (greklatina
onomatopeo) 'bombo' mankas en Ĉinio, same kiel transistor
(1947) 'transistoro' kaj aliaj teknikaj internaciismoj.
Inter la teknikaj disponaĵoj kun plej disvatiĝinta nomo troviĝas i.a.
taksi 'taksio', bas (bus) 'aŭtobuso', pomp (malnova nederlanda
onomatopeo, anglece pamp) 'pumpilo', dum bomb (greklatina
onomatopeo) 'bombo' mankas en Ĉinio, same kiel transistor
(1947) 'transistoro' kaj plej multaj teknikaj internaciismoj.
Antaŭe sennomaj naturfenomenoj kiel cunami (< japana,
'havenondo') kaj malsanoj kiel malaria (< itala 'malbonaero') kaj
polio(mielit(is)) (grekbaza neologismo, 1874).
Antaŭe sennomaj naturfenomenoj kiel cunami (< japana,
'havenondo') kaj malsanoj kiel malaria (< itala 'malbonaero') kaj
polio(mielit(is)) (grekbaza neologismo, 1874).
Antaŭe sennomaj naturfenomenoj kiel cunami (< japana,
'havenondo') kaj malsanoj kiel malaria (< itala 'malbonaero') kaj
polio(mielit(is)) (grekbaza neologismo, 1874).
Religiuloj kristanaj: papa 'papo' kaj kun multe da formvariado
(e)piskop (evek, biŝop, uskuf) 'episkopo'.
Religiuloj juda: rabi(n) 'rabeno' (< 'mia majstro'); islamaj: ĥalif 'kalifo'
(< 'posteulo’; la mapo montras nur tiun), imam 'imamo', haĝi 'haĝulo' (kiu
pilgrimis al Mekko); kaj hindaj: brāhman 'bramano', guru 'guruo,
instruisto, majstro'. Ĉiuj el tiuj vortoj ekzistas similsone en la ĉina.
Kromaj religirilataj vast-internaciisomoj
Grekdevenaj:
bapt(ism) 'bapto'; evanĝeli-, inĝil 'evangelio'.
Tiuj du ne ekzistas en la ĉina – ĉiuj kiuj sekvaj jes:
Hebre- kaj arabdevenaj:
haleluja!; mesia(s), masīh 'mesio';
islamo; muslim 'islamano';
fatvo; ĝihado; ŝario.
Sanskritdevenaj:
dharma 'darmo'; karmo; mantro; nirvano; sutro.
Ĉindevenaj:
jango (yáng); jino (yīn); tao (dào) 'vojo'.
Nomoj de ekzotaĵoj kun origino ekster tiu de la kvar grandaj civilizoj:
Venis ekz. el Ameriko ananas (< portugala < tupia), tomat (<
hispana < naŭatla) kaj tabak (< hispana < tajna), el Afriko gorilla,
kaj el Siberio la vorto tajga.
Nomoj de ekzotaĵoj kun origino ekster tiu de la kvar grandaj civilizoj:
Venis ekz. el Ameriko ananas (< portugala < tupia), tomat (<
hispana < naŭatla) kaj tabak (< hispana < tajna), el Afriko gorilla,
kaj el Siberio la vorto tajga.
Nomoj de ekzotaĵoj kun origino ekster tiu de la kvar grandaj civilizoj:
Venis ekz. el Ameriko ananas (< portugala < tupia) tomat (<
hispana < naŭatla) kaj tabak (< hispana < tajna), el Afriko gorilla,
kaj el Siberio la vorto tajga.
Nomoj de ekzotaĵoj kun origino ekster tiu de la kvar grandaj civilizoj:
Venis ekz. el Ameriko ananas (< portugala < tupia), tomat (<
hispana < naŭatla) kaj tabak (< hispana < tajna), el Afriko gorilla,
kaj el Siberio la vorto tajga.
Nomoj de ekzotaĵoj kun origino ekster tiu de la kvar grandaj civilizoj:
Venis ekz. el Ameriko ananas (< portugala < tupia), tomat (<
hispana < naŭatla) kaj tabak (< hispana < tajna), el Afriko gorilla,
kaj el Siberio la vorto tajga.
La afrikazia internaciismo safar 'vojaĝo' (■ ■), disvastiĝis pli foren
en sia svahila formo safari kaj uziĝas periferie (■) kun specialigita
signifo.
El la persa disvastiĝis kelkaj vortoj kiel badam 'migdalo' ankaŭ
orientazien (ĉine 巴旦木 badanmu, > japane 巴旦杏 hatankyô), dum
aliaj kiel bazar 'merkatejo, bazaro' disvastiĝis okcidenten, en ambaŭ
kazoj kun iom specialigitaj signifoj.
El la persa disvastiĝis kelkaj vortoj kiel badam 'migdalo' ankaŭ
orientazien (ĉine 巴旦木 badanmu, > japane 巴旦杏 hatankyô), dum
aliaj kiel bazar 'merkatejo, bazaro' disvastiĝis okcidenten kun iom
specialigitaj signifoj.
Vorto kun tjurka-urdua origino estas kuli 'kulio'. Pro sia sencotrafa
transskribo (苦力 'maldolĉ-forto'), ties fremdeco ne rimarkeblas en la
nord-ĉina.
Inter la plej novaj vast-internaciismoj troviĝas la vorto blog 'blogo',
kreita el web log en 1999 fare de Peter Merholz, kiu aprezis la
onomatopoecon por vomado, kiun la vorto havas.
Mia elekto de vortoj estis parte arbitra. Mi nur volis montri
ekzemplojn el inter la plej vaste uzataj vortoj kaj mencii la plej
gravajn signifoterenojn, en kiuj internaciismoj tendencas akceptiĝi
tiel vaste.
Mia elekto de vortoj estis parte arbitra. Mi nur volis montri
ekzemplojn el inter la plej vaste uzataj vortoj kaj mencii la plej
gravajn signifoterenojn, en kiuj internaciismoj tendencas akceptiĝi
tiel vaste.
Legindas ĉi-teme la artikolo ”Internacia vorto" en la Vikipedio.
Dankon pro via atento!
Tiu ĉi versio, 2015-07-17
(versio de 2013)