Transcript pps
Slide 1
Slide 2
Slide 3
Көрнекіліктер:
интербелсінді тақта,
слайдтар, кеспе
Slide 4
Slide 5
Slide 6
Slide 7
Slide 8
Slide 9
Қазақ тілін білу
парызың
Slide 10
Қазақ тілін білу
парызың
Slide 11
КЕЛЕСІ
Slide 12
1. Сағынған елін аңсайды,....
Сары ала көлін аңсайды.
2. Тұғырына саңғыған сүңқар аңбас,...
Үшірінен қаңғаған тұлпар оңбас.
3. Ер қартайса қазаншы болар,....
Бүркіт қартайса тышқаншы болар.
4. Шын орақшы орақ таңдамайды,....
Шын батыр құрал таңдамайды..
КЕЛЕСІ
Slide 13
1. Батыр мың қол бастайды,....
Шешен тар жерде сөз бастайды.
2. Көш басшысы жоқ ел аңбайды,...
Құралай бастаған киік аңбайды.
3. Ынтымақты елге ешкім жетпес,....
Ынтымақсыз елдің өкініші бітпес.
4. Халық сүймес халық сүйген,....
Суға да батпас, отқа да күймес.
КЕЛЕСІ
Slide 14
1. Өнерлінің қолы алтын ,....
Өлеңшінің сөзі алтын.
2. Ісмердің байлығы қолыңда,...
Кемеңгердің байлығы жолында.
3. Аяғы жаман төрді былғар,....
Тузы жаман елді былғар.
4. Ине көзінен сынады,....
Шешен сөзінен сынады.
КЕЛЕСІ
Slide 15
Қазақ тілін білу
парызың
Slide 16
КЕЛЕСІ
Slide 17
• “Қүда тартар” (сал-х). Жол-жоралары, салт-дәстүрлері, түрлі ырымдары мен
коде түрлері оте көп. Солардың ішінде кыз алуға келген қүдалапға жасалатын
қүрмет те аз емес: Сол сияқты олар тартатын ку.ткілі азап оцар іа коп. Олар
“қүдаларын қүдайындай сыйлай” отырып, “қүдй тартар” аттыутаделі дәстүрден
аттап отпейді. Бүл ойын-күлкіге, сауықк^сынга қүрылғанусалт. Мүнда қүда
тартар кәдесін сүрай келген әйелдёр бартйган топ қүдаларға лаіт қояды да,
оларды көкпар тартқандай тарта жонеледі. Әрине, бүған қарулы жігіттер мен
жас әйелдер араласады. Олар қүдаларды теріс қаратып өгізге мінгізеді, “кірлеп
кетіпті ғой” деп өзенге де апарып сүңгітеді, аяғын жоғары қаратып үйдің
шаңырағына да асып қояды. Не керек жүрт күлетін қиын да. кейде ерсі
қимылдарга да барады. Бүған күдалар ашуланбайды. Қолынан келсе олар да
құдағи жағыйа күш көрсетіп, оларды қоса қүшақтай кетеді. Мүның өзі жүртТьщ
коңілін котеретін бір үлкен ойын-сауыққа үласып кетеді. Қазақтың қүдалық,
неке дәстүрін откен ғасырда П.Маковецкий, Н.Гродеков, Л. Баллюзек, А.
Левшин сияқты орыс зиялылары кең зерттеп, тамсана жазган.
Slide 18
• “Үлдың атасы “бата аяқ” деп бір түйе, бір жылқы жібереді. (Ә.Диваев). Қүда
•
•
•
•
•
•
•
болған кісі екі жақтың келісімінен кейін жігіт окесі қыз ауылына келіп “бата аяқ”
өткізеді. Кейде мүны “сырга тагар” деп те атайды. Осы жолы екі жақ тойды
өткізу мерзімі, кәде-жора, қалың мал жөнінде келіседь Мүны бата, келісуді
“баталасу” дейді. Батаның екі түрі бар:
Кесімді бата жасау, мал мөлшері, той уақыты, шығын молшері: алысберіс, келу-кету т.б.
Кесімсіз бата - мал саны, мүлік мөлшері кесілмейді. Жағдайға, уақытқа
қарай кейін белгіленеді.
Ауқатты, елге есімі белгілі адамдар қүдалыгында бас жақсы, орта жақсы, аяқ
жақсы деген ірі бағалы кәделер болады.
Бас жақсыға - боталы түйе, күлынды бие, жағалы киім, бағалы бүйым, алтын,
күміс жамбылар жатады. Орта жақсыға — ең жақсы түйе не ат.
Аяқ жақсыға ат, сиыр, қой т.б. жатады.
Slide 19
•
•
•
•
•
•
“Менің сорлы шешеме қалжа қайда,
Қой сат деп окем барды корші байға.
(С. Торайғыров)
Жас босанған әйелге арнаулы мал сойылып берілетіи тамак аталады. Жакын адамдар
да "калжа" океледі. Бүл - орі сыііласты
Сәукеле кигізу (салт). “Қара мақпал сәукеле, шашың басар жар-жар-ау” (Жар-жар).
Өмірде қазақ салт-дәстүрлерінің түрлері көп. Соньщ ішінде қалыңдыкка сәукеле кигізудің
орны бір бөлек. Себебі сәукеле әйел киімдерінің ішіндегі ең асылы ғана емес, оның
жүбайлық өміріндегі елеулі кезінің естен кетпес ыстық сәті. Ол — бүлгақтап өскен оң
жақтағы және ақ босаға аттар арасындағы қимас та қызықты кездің ескерткіші. Бүл аз
болса келіншекке сәукеле кигізудің өзі бір ерекше салтанат. Бүған қүда-күдағилар
шақырылады. Шашу шашылады. Ақ бата арналады. Сәукеле байғазысының бағасы да
олқы болмайды. Сэукелелі келіншек ажарлы да базарлы көрінеді. Оны жүрттың борі
көруге ынтық. Оның көрімдігі де соған лайық болу керек. Жас отау, сәукелелі қеліншек,
ойын-сауық, коңілді күлкі жаңа өмірдің бақыт есігін ашқандай әсер етеді.
Сәукеле туралы бір-ер сөз. Сәукеле — келіншек киімі. Ол - бас киім гана емес қазақ сәнсалтанатының, салт-дәстүрінің мәдениеті мен шеберліктің озық үлгісі, өнер туындысы.
“Аттынмен апталып, күміспен күптеліп” дегендей, ол інжу-маржан, гауһар. лағыл, жақүт
сияқты асыл тастар тізбегімен әрленіп, әшекейленеді. Негізі макпат, барқыт сияқты
қымбат маталардан тігіліп, бүлғын, қүндыз терілерімен жиектеліп, оқамен оюланып,
түрлі-түсті моншақтармен шашақталып, коркем жіптермен кестеленіп, алдыңғы жағы
көзді тастармен қапталып, түрлі тағым. алтын, күміс теңгелермен безендіріледі, төбесіне
Slide 20
•
•
•
•
•
•
•
•
•
“Ау - жар (салт, айтыс). Үзатылып бара жатқан қыздың “сыңсуы”, “қбштасуы”
ұлттык тәрбие мектебінің тамаша үлгісі. Алтын ұяны, туған ел- жұрттан бөліну,
жат босаға аттау онай іс емес. Осының бәрін тәжірибелі де тәрбиелі халык
жылай жүріп ән. жыр тұрінде шеберлікпен үйлестіріп жасай білген. Тағы бір
кызығы кыз жылап коштасканмен ол кайғы емес куаныш.
кимастык сәтінін ле белгісі. Дегенмен қыз зук.іынын кыздары мен жігіпе|>інш |
ле кимастық көніллері ле көрінбел калмайлы. О.тар "жар-жардан" кейін ле
өлең-жырлы үстелемей жүрш а;ггыс түріндегі " ау-жарды” тағы бастай жөнелелі. Мүнда да ізгі тілектестік. лостык көніі. жаңа бакыт жолында жаксы
ниет көрінеді. Оның сөзі де. әні ле көркем. оинакы айтылады. Ол біресе “аужар”, біресе “ай- ау , біресе. "бике-ау . : :ресе :-:і-а\ деп те айтыла береді.
Олардың мынадай үлгілері бар:
Бчъінганым бел:'.:е кісен бе еді, ау-жар-ау,
Беке\; бусам белімнен түсер ме еді, ау-жар-ау.
Әкен барып шешеңді ап келмесе, ау-жар-ау,
М\ндаи азап оасына түсер ме еді, ау-жар-ау!
Мінген ле атьщ боз ғана, бике-ау,
Күйеуін сен:н : оз бала, бике-ау.
Өксігін сенін басылмас, бике-ау,
Slide 21
•
•
“Қыз көші (салт). Қүда аттандырар көдесі жасалғаннан кейін ұзатылған қыз
шешесі, жеңгесі, жас іні, сіңлілерімен бірге көлікке отырып жолға шығады. Қыз
артта қалғандарға карамауы керек. Құдалар алға түседі. Одан кейін шаңырақ
түйе (қыз көші) жүреді. Тойшы жігіттер көш соңынан әсем киініп ән-күймен
ереді. Былайша айтқанда көште ерекше салтанатты жарасымдылық болады.
Қьіз ауылынан бір көш жер шыкқанша мүны “қыз көші" деп атайды. Одан әрі
асқаннан кейін “келіншек көші” дейді.
Келіншек көшінің келе жатқанын білетін жолдағы ауыл қыз-келіншектері,
жастары “келіншек көшін” токтатып “түйемүрындық” алып, батасын беріп, “жол
болсын” айтып шығарып салады.
Slide 22
•
•
•
Атбайлар (салт). Мүның да екі түрі бар.
Жас отаудың шаңырағы көтерілген соң ағайын-туыстар оған шашу шашып
“керегесі кең болсын”, “босағасы берік болсын” деген тілек айтады. Байғазі^
береді. Ет жақыны босағаға жылқы байлайды. Мұның аты “атбайлар”.
“Атбайлардың” екінші түрі - кәде. Қүда-құдағилар келғенде немесе күйе^қалыңдығын алуға келгенде олардың жеңгелері алдынан шығып түсіріп алып
атын байлайды. Бүл “атбайлар” деп аталатын той салты. Оған арнайы көд^,
беріледі. Ол кәдеден тағы бір әйел тәбәрік сүрайды.
Slide 23
•
Алтыбақан (дәстүр ойын). — Бәрекелді, мына қызықты қара! Мынау ауыл
алтыбакан теуіп жатыр (М.Ауэзов). Алтыбақан - үлттық ойын болғанымен оның
салт-дәстүрлік маңызы одан гөрі жоғары түр. Көпшілік ауылдың қыз-жігіттері
аулақтау жерге алтыбақан қүрып ойын-сауық жасайды. Бүл жастардың өнерін.
ойын, көзқарасын, танымын қалыптастыруда зор тәрбиелік қызмет атқарады.
Әншейінде “қызға қырық үйден тыйым” дейтін қазақтың қьіздарын алтыбаканға
жібермеуге хақы жоқ. Алтыбақанда жастар ән салып, түрлі ойын
ұйымдастырып. түн ортасына дейін сауық құрады.
Slide 24
•
•
•
•
^ Пайғамбар қарызы
і
Кяпыз сүоағанға беру немесе бермеу әр адамнын
Пайғамбар қарыз (дәстүр). Қарь ұр
адамдар
КЬІСылған
пайғамбар
өзісі. Оғанзорлықжок. Алайдакаражатган, малдан кысылганад мд карызы деп
сұрайтын кезі де болады. Бұл карыздың жөні мұлде басқа. Мұндайда
мұсылман қауымы өзіңце бар болса. еш сөзге келместен беруге тиіс. Өйткені
сүраушы “пайғамбар” деген сөзді а\ъізға алып отыр. Бүл қасиетті сөз қарызды
айткан уақытында қайтарудың сөзсіз кеппі. Пайғамбар аты аталған жерде әр
адамның сенімсіздік білдіруіне мүлдем болмайды әрі пайғамбар, дін жолын
сыйлау деген сөз.
Slide 25
•
•
•
Асырап алу (ғ\рып). Баласы жоқ адамдар біреудің баласын асырап алуы
ежелден бар кағида. Мүның да жөн-жоралары бар. Мысалы, жаңа туған
баланы асыраушы анасы шаранасынан етегіне салып алады. Қазақтың ежелгі
заңы 1 бойынша асыраушы адам жаңа туған балаға атын қойып, оң қолына
асық жілік ұстатады. Асык жілік үстаған бала сол үйдің баласы деп есептеледі.
Кейде баланың өз әке-шешесі балаға таласқан жағдайда асыраушы адам “оң
қолына асық жілік үстатып едім ғой” деп дауласады. Бүл үлкен дәлел, куәлік
есебінде жүреді. Осыдан кейін сол үйдің әйелі перзентті болса, онда асырап
алған баланы бұдан былай “майкүйрык” деп әлпештеп, оны бүрынғыдан бетер
жаксы көреді. Алайда, бала қайтыс болған жағдайда оның туған әке-шешесінің
аты айтылып, жаназасы шығарылады.
Әдеп (дәстүр, тәрбие). “Әдепті дегенше, әдемі десеііші” (Мәтел). Үлкен- кіші
болсын әдеп сақтау халықтык тәлім-тәрбиенің аса үлгілі, тәрбие ісіндегі
қалыптасқан заңы, жолы бар ерекше қасиетті тәлімдік дәстүрі. Үлтымыздың
үлкеннің кіші алдындағы, кішінің үлкен алдындагы, еркектің әйел алдындагы,
әйелдің еркек алдындагы әдеп сақтаудың тамаша үлгілері өте көп. Мысалы,
үлкеннің жолын кеспеу, бүрын сөйлемеу, келінге сыпайы сөйлеу, ата
алдындагы
иба, халык ортасындагы инабат, мешіт ішіндегі әдептілік, сәлем беру, сәлем
алу жолы тагы сол сияқты адамгершілік, сыйлау, сыйласу халкымыздың
Slide 26
•
Тілашар (дәстүр). Тілашар тойына арнап шашу шашады. (Қазақ халқының
салт-дәстүрлері). Әр отбасы баласы 7 жасқа толған соң медресеге, мектепке
оқуға береді. Бүл да бала өміріндегі елеулі оқиға, есте қаларлық елеулі кезең
болып табылады. Осы күні балаға жаңа киім кигізіп, оқу-жабдықтарын
дайындап, шағын той өткізеді. Мүны дәстүрлі “тілашар” тойы деп атайды.
Үлкен-кішілер балаға өсті, азамат болды, “ғалым бол”, “ақын бол” деген сияқты
тілек білдіріп бата береді. Жаңа киіміне байғазы, тағымдар үсынады. Бүл
тәрбиеден бала оскендігінің белгісін сезінеді, оқуға күмарлығы артады. Жақынжуық адамдар баланың ата-анасына күтты болсын айтып, балаға сәт-сапар
тілейді.
КЕЛЕСІ
Slide 27
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Мүхаррам — араб тілінде “тыйым салынған” деген сөз. Ертеде шығыс елдері
Наурызды “мүхаррам” деп атаған. Оның мәнісі: осы қасиетті айда табиғатты
ластауға, тәртіпсіздікке, үрлыкқа, ғайбат сөзге, ішімдікке тағы басқа жағымсыз
істерге тыйым салынған. Демек, мүсылман елінде наурыз әдептілік,
адамгершілік, пәктік сияқты асьш қасиеттерді дарытатын, дамытатын,
үлықтайтын күн есебінде ерекшеленген.
Наурыз - пәктік, адалдық күні:
' Қателік кешіріледі.
Көңіл кірі өшіріледі.
Жолсыздыққа тыйым болады.
Ақ тілек — сыйың болады.
Әр үйде береке болады.
Ойын, сауык, мереке болады.
Slide 28
•
•
Сабан той (дәстүр). - Үлттық салт-дөстүрдің ішінде жомарттық пен
қайырымдылықтың ынтымақтық, еңбексүйгіш елдің тағы бір қырын көрсететін
еңбек мерекесі әрі той. Мүны егінші ел жасайды. Егін бітік шығып, қырманын
қызылдап, оны төкпей-шашпай, суыққа үрынбай мезгілінде жинап алған ел
күзде “сабан той” өткізеді. Әрине, мүнда да кең дастарқан жайылып,
ақсақалдар бата береді. Палуан күрес, ойын-сауық түрлері өткізіледі. Не керек,
жүрт қауырт жүмыстан кейін кең тыныс алып бір жасап қалады. Жомарттар
жүртқа кап-қап “кеусен” беріп, оларды да риза қылады.
“Сабан той” - мереке әрі егіншілердің еңбек қортындысы десе де болады.
Slide 29
•
•
Құттық (дәстүр). Келін түсірген үй қүда-қүдағиларын аттандырған соң ауылдың
оң жақта отырған бойжеткендері келіп “күтты болсын” айтып арнайы дәм
өкеліп, сый жасайды. Сосын қыздарға лайықтағым, кесе-аяқ, корпе- жастық,
сақина, сырға сияқты әшекейлі заттар сүрайды. Бүл дәстүр ел ішінде “қүттық”
деп аталады. Ол “қүтты болсын”, “құт әкелсін” деген ізгі ойдан туған қазақи
ырым, жоралғы.
“Қүттық” алатындар әдейі алыстан да келеді. Оларға мал, бағалы бүйымдар
мен киімдер беріледі. Әрине, бұл дәулетті мырза адамдардың ғана қолынан
келетін іс. Сонымен бірге бүл қазақтың салт-дәстүрге бай жомарттық,
мырзалық қасиеттерінің тағы бір айқын дәлелі екенін корсетеді.
Slide 30
•
•
•
Белкөтерер (салт). Тоқсан көремін деген жасым ба еді,
Быламық ішейін деген асым ба едің — деп, баяғы қариялар айтқандай жасы
жеткен адамдар тісі болмаған соң тамақ кей алмайды. Ал, әлгі кісілерге жақсы
тағамдар қажет. Мұндай жағдайда осындай ідамдарға арнап “белкөтерер”
деген тағам дайындалады. Бұл әрі жүмсақ, әрі іәмді, нәрі мол қазы, сарымай,
жент, қымыз, ақ ірімшік, бал тағы сол сияқты гамақгардан әзірленеді. Мұны
балалары, көрші-көлемдер, сыйлас кісілер әдейі іайындап әкеледі. Бүған риза
болған қарттар батасын береді. Біз бүдан
халқымыздың жасы үлкен адамдарды сыйлаудьщ, бағып-кағ\тдың үлкен үлгісін
көреміз. “Белкотерер” аурудан жаңа түрған адамдарға, сол Ьияқгы "Наурыз”,
“Айт” күндері де үлкендерге әдейі тартылады.
Slide 31
•
•
Ырым халықтың жақсы ниеті мен тілегінен туған ғүрып. Ырым — жолдары мен
түрлері өте көп. Мысалы, шешен болсын деп аузына түкіру, отаншыл болсын
деп туған жерге аунату, ержүрек болсын деп батырдың сарқытын жегізу
немесе оның атын қою сияқты ырымдар бар. Мысалы, Шыңғыс Шоқанға
ырымдап Сегіз серінің (Мүхаммед- Қанапия) атын қойғызған. Абай, Әлихан,
Бауыржан, Олжас, Сәкен, Ілияс есімдерін қазір де ата-аналары өз балаларына
ырымдап қойып жүр. Той, келін түсіруде балаларым өсіп, осындай қуанышқа
жетсін деп, нан, бауырсақ, кәмпит алып, оны апарып береді. Ырым, Ырымкүл
деген үл, қыз аттары да осы ғүрыппен койылған. Халық жасы 100-ге жеткен
адамның киімін, үстаған затын осындай жас берсін деп үлестіріп, бөліп алу
салты бар. Сол сияқты баласы түрмай жүрген адамдар баласына Күшік,
Итемген, Көтен, Малай, Башай, Терісаяқ дегендей колайсыз ат койса, өмірлі
болады деп ырымдаған. Өмірде, .түрмыста, салтта жасалатын ырымдар саны
көп және қолайлы сәтінде халық үмытпай қолданған және қолданып келеді.
Жалпы айтқанда ырым — халықтың сенімі мен ақ ниетінен, шын көңілінен
туған үлттық ерекшеліктің бір саласы. Ол халық мінезі және әдет-ғүрпымен
біте қайнаған. Сойте түра, кейде халкымыз “Қазақ ырым етеді. ырымы қырын
кетеді” деп те айтып жібереді.
Бүл сөз ырымның бәрі бірдей орындала бермейтінін ескерткені деп түсіну
КЕЛЕСІ
керек. Дәстүрде ырымның екі түрі бар. Олар - салт ырымдары
және сенім
Slide 32
Қазақ тілін білу
парызың
Slide 33
КЕЛЕСІ
Slide 34
Авторы кім?
1. «Атпағандар түсінбес құр айтқанға,
Көңілінде мергендердің бәрі де анық,»-деген үзінді кімнің өлеңінен алынған?
2. «Ұйықтап жатқан көңілді өлең түртер,
Қайға, зрын, қуанышын жақсы тінтер.
Жүрегімнің айнасын шаң басқанда,
Орамалым –осы өлең бетін сүртер,-үзінді өлеңінің авторын атаңыз.
3. «Іздедім де сәттерімде түңілген,
Тастап кеткен аңызыңа жүгінгем.
Тарихимды жазудамын бүгін мен,
Бабаларым, сенің ана тіліңмен!»,-деген өлең жолдарының авторы кім?
4.
«Шықшы тауға, қарашы кең далаға,
Мәз боласың, ұқсайсың жас балаға,
Ол шеті мен бұл шетіне жүгірсең,
Шаршайсың ба, құмарың бір қана ма?»-деген өлең авторі кім?
КЕЛЕСІ
Slide 35
Авторы кім?
1. «Ағайынның ішінде
Бір жақсысы бар болса,
Коңқалаған көп заман
Сол жақсыны көре алмас,-деген шұмақ кімнің өлеңінен алынған?
2. «Кең даласы көресің ғой ана жатқан,
Жібектей жасыл шөптер бетін жапқан.
Асқар тау, балдан тәтті сулары бар.
Әне, сол анам еді мені тапқан,-үзінді өлеңінің авторын атаңыз.
3. «Ханның жақсы болмағыҚарашының елдігі,
Қарашы халық сыйласа,
Алтыннан болар белдігі»,-деген өлең шұмағы кімдікі?
4.
«Ұйқыда жатыр қазақ көзін ашпай,
Кеттік қой отқа күйіп, өрттен қашпай,
Әр халық алға кетіп жатса-дағы,
Біздің жұрт шегінеді қадам баспай...»-деген өлең авторі кім?
КЕЛЕСІ
Slide 36
Авторы кім?
1. «Мешбет сұр шинелім,
Ақсаңдай басып келемін.
Қағып-соғып шығар ма,
Оңайлықпен мені өлім?, -деген шұмақ кімнің өлеңінен алынған?
2. «Ақынмын деп мен қалай айта аламын,
Хавлқымның өзі айтқанын қайиталандым.
Күпі киген қазақтың қара өлеңін,
Шекпен жауып өзіне қайтарамын, -үзінді өлеңінің авторын атаңыз.
3. «Таза мінсіз асыл тас,
Су түбінде жатады.
Таза мінсіз асыл сөз,
Ой түбінде жатады»,-деген үзінді кімдікі?
4. «Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін,
Алынбаған ақым бар сенде менің.
Бұйрат құмдар –бұйығып шөлдегенім,
Бұра бұлттар-бусанып терлегенім»-деген үзінді авторі кім?
КЕЛЕСІ
Slide 37
Қазақ тілін білу
парызың
Slide 2
Slide 3
Көрнекіліктер:
интербелсінді тақта,
слайдтар, кеспе
Slide 4
Slide 5
Slide 6
Slide 7
Slide 8
Slide 9
Қазақ тілін білу
парызың
Slide 10
Қазақ тілін білу
парызың
Slide 11
КЕЛЕСІ
Slide 12
1. Сағынған елін аңсайды,....
Сары ала көлін аңсайды.
2. Тұғырына саңғыған сүңқар аңбас,...
Үшірінен қаңғаған тұлпар оңбас.
3. Ер қартайса қазаншы болар,....
Бүркіт қартайса тышқаншы болар.
4. Шын орақшы орақ таңдамайды,....
Шын батыр құрал таңдамайды..
КЕЛЕСІ
Slide 13
1. Батыр мың қол бастайды,....
Шешен тар жерде сөз бастайды.
2. Көш басшысы жоқ ел аңбайды,...
Құралай бастаған киік аңбайды.
3. Ынтымақты елге ешкім жетпес,....
Ынтымақсыз елдің өкініші бітпес.
4. Халық сүймес халық сүйген,....
Суға да батпас, отқа да күймес.
КЕЛЕСІ
Slide 14
1. Өнерлінің қолы алтын ,....
Өлеңшінің сөзі алтын.
2. Ісмердің байлығы қолыңда,...
Кемеңгердің байлығы жолында.
3. Аяғы жаман төрді былғар,....
Тузы жаман елді былғар.
4. Ине көзінен сынады,....
Шешен сөзінен сынады.
КЕЛЕСІ
Slide 15
Қазақ тілін білу
парызың
Slide 16
КЕЛЕСІ
Slide 17
• “Қүда тартар” (сал-х). Жол-жоралары, салт-дәстүрлері, түрлі ырымдары мен
коде түрлері оте көп. Солардың ішінде кыз алуға келген қүдалапға жасалатын
қүрмет те аз емес: Сол сияқты олар тартатын ку.ткілі азап оцар іа коп. Олар
“қүдаларын қүдайындай сыйлай” отырып, “қүдй тартар” аттыутаделі дәстүрден
аттап отпейді. Бүл ойын-күлкіге, сауықк^сынга қүрылғанусалт. Мүнда қүда
тартар кәдесін сүрай келген әйелдёр бартйган топ қүдаларға лаіт қояды да,
оларды көкпар тартқандай тарта жонеледі. Әрине, бүған қарулы жігіттер мен
жас әйелдер араласады. Олар қүдаларды теріс қаратып өгізге мінгізеді, “кірлеп
кетіпті ғой” деп өзенге де апарып сүңгітеді, аяғын жоғары қаратып үйдің
шаңырағына да асып қояды. Не керек жүрт күлетін қиын да. кейде ерсі
қимылдарга да барады. Бүған күдалар ашуланбайды. Қолынан келсе олар да
құдағи жағыйа күш көрсетіп, оларды қоса қүшақтай кетеді. Мүның өзі жүртТьщ
коңілін котеретін бір үлкен ойын-сауыққа үласып кетеді. Қазақтың қүдалық,
неке дәстүрін откен ғасырда П.Маковецкий, Н.Гродеков, Л. Баллюзек, А.
Левшин сияқты орыс зиялылары кең зерттеп, тамсана жазган.
Slide 18
• “Үлдың атасы “бата аяқ” деп бір түйе, бір жылқы жібереді. (Ә.Диваев). Қүда
•
•
•
•
•
•
•
болған кісі екі жақтың келісімінен кейін жігіт окесі қыз ауылына келіп “бата аяқ”
өткізеді. Кейде мүны “сырга тагар” деп те атайды. Осы жолы екі жақ тойды
өткізу мерзімі, кәде-жора, қалың мал жөнінде келіседь Мүны бата, келісуді
“баталасу” дейді. Батаның екі түрі бар:
Кесімді бата жасау, мал мөлшері, той уақыты, шығын молшері: алысберіс, келу-кету т.б.
Кесімсіз бата - мал саны, мүлік мөлшері кесілмейді. Жағдайға, уақытқа
қарай кейін белгіленеді.
Ауқатты, елге есімі белгілі адамдар қүдалыгында бас жақсы, орта жақсы, аяқ
жақсы деген ірі бағалы кәделер болады.
Бас жақсыға - боталы түйе, күлынды бие, жағалы киім, бағалы бүйым, алтын,
күміс жамбылар жатады. Орта жақсыға — ең жақсы түйе не ат.
Аяқ жақсыға ат, сиыр, қой т.б. жатады.
Slide 19
•
•
•
•
•
•
“Менің сорлы шешеме қалжа қайда,
Қой сат деп окем барды корші байға.
(С. Торайғыров)
Жас босанған әйелге арнаулы мал сойылып берілетіи тамак аталады. Жакын адамдар
да "калжа" океледі. Бүл - орі сыііласты
Сәукеле кигізу (салт). “Қара мақпал сәукеле, шашың басар жар-жар-ау” (Жар-жар).
Өмірде қазақ салт-дәстүрлерінің түрлері көп. Соньщ ішінде қалыңдыкка сәукеле кигізудің
орны бір бөлек. Себебі сәукеле әйел киімдерінің ішіндегі ең асылы ғана емес, оның
жүбайлық өміріндегі елеулі кезінің естен кетпес ыстық сәті. Ол — бүлгақтап өскен оң
жақтағы және ақ босаға аттар арасындағы қимас та қызықты кездің ескерткіші. Бүл аз
болса келіншекке сәукеле кигізудің өзі бір ерекше салтанат. Бүған қүда-күдағилар
шақырылады. Шашу шашылады. Ақ бата арналады. Сәукеле байғазысының бағасы да
олқы болмайды. Сэукелелі келіншек ажарлы да базарлы көрінеді. Оны жүрттың борі
көруге ынтық. Оның көрімдігі де соған лайық болу керек. Жас отау, сәукелелі қеліншек,
ойын-сауық, коңілді күлкі жаңа өмірдің бақыт есігін ашқандай әсер етеді.
Сәукеле туралы бір-ер сөз. Сәукеле — келіншек киімі. Ол - бас киім гана емес қазақ сәнсалтанатының, салт-дәстүрінің мәдениеті мен шеберліктің озық үлгісі, өнер туындысы.
“Аттынмен апталып, күміспен күптеліп” дегендей, ол інжу-маржан, гауһар. лағыл, жақүт
сияқты асыл тастар тізбегімен әрленіп, әшекейленеді. Негізі макпат, барқыт сияқты
қымбат маталардан тігіліп, бүлғын, қүндыз терілерімен жиектеліп, оқамен оюланып,
түрлі-түсті моншақтармен шашақталып, коркем жіптермен кестеленіп, алдыңғы жағы
көзді тастармен қапталып, түрлі тағым. алтын, күміс теңгелермен безендіріледі, төбесіне
Slide 20
•
•
•
•
•
•
•
•
•
“Ау - жар (салт, айтыс). Үзатылып бара жатқан қыздың “сыңсуы”, “қбштасуы”
ұлттык тәрбие мектебінің тамаша үлгісі. Алтын ұяны, туған ел- жұрттан бөліну,
жат босаға аттау онай іс емес. Осының бәрін тәжірибелі де тәрбиелі халык
жылай жүріп ән. жыр тұрінде шеберлікпен үйлестіріп жасай білген. Тағы бір
кызығы кыз жылап коштасканмен ол кайғы емес куаныш.
кимастык сәтінін ле белгісі. Дегенмен қыз зук.іынын кыздары мен жігіпе|>інш |
ле кимастық көніллері ле көрінбел калмайлы. О.тар "жар-жардан" кейін ле
өлең-жырлы үстелемей жүрш а;ггыс түріндегі " ау-жарды” тағы бастай жөнелелі. Мүнда да ізгі тілектестік. лостык көніі. жаңа бакыт жолында жаксы
ниет көрінеді. Оның сөзі де. әні ле көркем. оинакы айтылады. Ол біресе “аужар”, біресе “ай- ау , біресе. "бике-ау . : :ресе :-:і-а\ деп те айтыла береді.
Олардың мынадай үлгілері бар:
Бчъінганым бел:'.:е кісен бе еді, ау-жар-ау,
Беке\; бусам белімнен түсер ме еді, ау-жар-ау.
Әкен барып шешеңді ап келмесе, ау-жар-ау,
М\ндаи азап оасына түсер ме еді, ау-жар-ау!
Мінген ле атьщ боз ғана, бике-ау,
Күйеуін сен:н : оз бала, бике-ау.
Өксігін сенін басылмас, бике-ау,
Slide 21
•
•
“Қыз көші (салт). Қүда аттандырар көдесі жасалғаннан кейін ұзатылған қыз
шешесі, жеңгесі, жас іні, сіңлілерімен бірге көлікке отырып жолға шығады. Қыз
артта қалғандарға карамауы керек. Құдалар алға түседі. Одан кейін шаңырақ
түйе (қыз көші) жүреді. Тойшы жігіттер көш соңынан әсем киініп ән-күймен
ереді. Былайша айтқанда көште ерекше салтанатты жарасымдылық болады.
Қьіз ауылынан бір көш жер шыкқанша мүны “қыз көші" деп атайды. Одан әрі
асқаннан кейін “келіншек көші” дейді.
Келіншек көшінің келе жатқанын білетін жолдағы ауыл қыз-келіншектері,
жастары “келіншек көшін” токтатып “түйемүрындық” алып, батасын беріп, “жол
болсын” айтып шығарып салады.
Slide 22
•
•
•
Атбайлар (салт). Мүның да екі түрі бар.
Жас отаудың шаңырағы көтерілген соң ағайын-туыстар оған шашу шашып
“керегесі кең болсын”, “босағасы берік болсын” деген тілек айтады. Байғазі^
береді. Ет жақыны босағаға жылқы байлайды. Мұның аты “атбайлар”.
“Атбайлардың” екінші түрі - кәде. Қүда-құдағилар келғенде немесе күйе^қалыңдығын алуға келгенде олардың жеңгелері алдынан шығып түсіріп алып
атын байлайды. Бүл “атбайлар” деп аталатын той салты. Оған арнайы көд^,
беріледі. Ол кәдеден тағы бір әйел тәбәрік сүрайды.
Slide 23
•
Алтыбақан (дәстүр ойын). — Бәрекелді, мына қызықты қара! Мынау ауыл
алтыбакан теуіп жатыр (М.Ауэзов). Алтыбақан - үлттық ойын болғанымен оның
салт-дәстүрлік маңызы одан гөрі жоғары түр. Көпшілік ауылдың қыз-жігіттері
аулақтау жерге алтыбақан қүрып ойын-сауық жасайды. Бүл жастардың өнерін.
ойын, көзқарасын, танымын қалыптастыруда зор тәрбиелік қызмет атқарады.
Әншейінде “қызға қырық үйден тыйым” дейтін қазақтың қьіздарын алтыбаканға
жібермеуге хақы жоқ. Алтыбақанда жастар ән салып, түрлі ойын
ұйымдастырып. түн ортасына дейін сауық құрады.
Slide 24
•
•
•
•
^ Пайғамбар қарызы
і
Кяпыз сүоағанға беру немесе бермеу әр адамнын
Пайғамбар қарыз (дәстүр). Қарь ұр
адамдар
КЬІСылған
пайғамбар
өзісі. Оғанзорлықжок. Алайдакаражатган, малдан кысылганад мд карызы деп
сұрайтын кезі де болады. Бұл карыздың жөні мұлде басқа. Мұндайда
мұсылман қауымы өзіңце бар болса. еш сөзге келместен беруге тиіс. Өйткені
сүраушы “пайғамбар” деген сөзді а\ъізға алып отыр. Бүл қасиетті сөз қарызды
айткан уақытында қайтарудың сөзсіз кеппі. Пайғамбар аты аталған жерде әр
адамның сенімсіздік білдіруіне мүлдем болмайды әрі пайғамбар, дін жолын
сыйлау деген сөз.
Slide 25
•
•
•
Асырап алу (ғ\рып). Баласы жоқ адамдар біреудің баласын асырап алуы
ежелден бар кағида. Мүның да жөн-жоралары бар. Мысалы, жаңа туған
баланы асыраушы анасы шаранасынан етегіне салып алады. Қазақтың ежелгі
заңы 1 бойынша асыраушы адам жаңа туған балаға атын қойып, оң қолына
асық жілік ұстатады. Асык жілік үстаған бала сол үйдің баласы деп есептеледі.
Кейде баланың өз әке-шешесі балаға таласқан жағдайда асыраушы адам “оң
қолына асық жілік үстатып едім ғой” деп дауласады. Бүл үлкен дәлел, куәлік
есебінде жүреді. Осыдан кейін сол үйдің әйелі перзентті болса, онда асырап
алған баланы бұдан былай “майкүйрык” деп әлпештеп, оны бүрынғыдан бетер
жаксы көреді. Алайда, бала қайтыс болған жағдайда оның туған әке-шешесінің
аты айтылып, жаназасы шығарылады.
Әдеп (дәстүр, тәрбие). “Әдепті дегенше, әдемі десеііші” (Мәтел). Үлкен- кіші
болсын әдеп сақтау халықтык тәлім-тәрбиенің аса үлгілі, тәрбие ісіндегі
қалыптасқан заңы, жолы бар ерекше қасиетті тәлімдік дәстүрі. Үлтымыздың
үлкеннің кіші алдындағы, кішінің үлкен алдындагы, еркектің әйел алдындагы,
әйелдің еркек алдындагы әдеп сақтаудың тамаша үлгілері өте көп. Мысалы,
үлкеннің жолын кеспеу, бүрын сөйлемеу, келінге сыпайы сөйлеу, ата
алдындагы
иба, халык ортасындагы инабат, мешіт ішіндегі әдептілік, сәлем беру, сәлем
алу жолы тагы сол сияқты адамгершілік, сыйлау, сыйласу халкымыздың
Slide 26
•
Тілашар (дәстүр). Тілашар тойына арнап шашу шашады. (Қазақ халқының
салт-дәстүрлері). Әр отбасы баласы 7 жасқа толған соң медресеге, мектепке
оқуға береді. Бүл да бала өміріндегі елеулі оқиға, есте қаларлық елеулі кезең
болып табылады. Осы күні балаға жаңа киім кигізіп, оқу-жабдықтарын
дайындап, шағын той өткізеді. Мүны дәстүрлі “тілашар” тойы деп атайды.
Үлкен-кішілер балаға өсті, азамат болды, “ғалым бол”, “ақын бол” деген сияқты
тілек білдіріп бата береді. Жаңа киіміне байғазы, тағымдар үсынады. Бүл
тәрбиеден бала оскендігінің белгісін сезінеді, оқуға күмарлығы артады. Жақынжуық адамдар баланың ата-анасына күтты болсын айтып, балаға сәт-сапар
тілейді.
КЕЛЕСІ
Slide 27
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Мүхаррам — араб тілінде “тыйым салынған” деген сөз. Ертеде шығыс елдері
Наурызды “мүхаррам” деп атаған. Оның мәнісі: осы қасиетті айда табиғатты
ластауға, тәртіпсіздікке, үрлыкқа, ғайбат сөзге, ішімдікке тағы басқа жағымсыз
істерге тыйым салынған. Демек, мүсылман елінде наурыз әдептілік,
адамгершілік, пәктік сияқты асьш қасиеттерді дарытатын, дамытатын,
үлықтайтын күн есебінде ерекшеленген.
Наурыз - пәктік, адалдық күні:
' Қателік кешіріледі.
Көңіл кірі өшіріледі.
Жолсыздыққа тыйым болады.
Ақ тілек — сыйың болады.
Әр үйде береке болады.
Ойын, сауык, мереке болады.
Slide 28
•
•
Сабан той (дәстүр). - Үлттық салт-дөстүрдің ішінде жомарттық пен
қайырымдылықтың ынтымақтық, еңбексүйгіш елдің тағы бір қырын көрсететін
еңбек мерекесі әрі той. Мүны егінші ел жасайды. Егін бітік шығып, қырманын
қызылдап, оны төкпей-шашпай, суыққа үрынбай мезгілінде жинап алған ел
күзде “сабан той” өткізеді. Әрине, мүнда да кең дастарқан жайылып,
ақсақалдар бата береді. Палуан күрес, ойын-сауық түрлері өткізіледі. Не керек,
жүрт қауырт жүмыстан кейін кең тыныс алып бір жасап қалады. Жомарттар
жүртқа кап-қап “кеусен” беріп, оларды да риза қылады.
“Сабан той” - мереке әрі егіншілердің еңбек қортындысы десе де болады.
Slide 29
•
•
Құттық (дәстүр). Келін түсірген үй қүда-қүдағиларын аттандырған соң ауылдың
оң жақта отырған бойжеткендері келіп “күтты болсын” айтып арнайы дәм
өкеліп, сый жасайды. Сосын қыздарға лайықтағым, кесе-аяқ, корпе- жастық,
сақина, сырға сияқты әшекейлі заттар сүрайды. Бүл дәстүр ел ішінде “қүттық”
деп аталады. Ол “қүтты болсын”, “құт әкелсін” деген ізгі ойдан туған қазақи
ырым, жоралғы.
“Қүттық” алатындар әдейі алыстан да келеді. Оларға мал, бағалы бүйымдар
мен киімдер беріледі. Әрине, бұл дәулетті мырза адамдардың ғана қолынан
келетін іс. Сонымен бірге бүл қазақтың салт-дәстүрге бай жомарттық,
мырзалық қасиеттерінің тағы бір айқын дәлелі екенін корсетеді.
Slide 30
•
•
•
Белкөтерер (салт). Тоқсан көремін деген жасым ба еді,
Быламық ішейін деген асым ба едің — деп, баяғы қариялар айтқандай жасы
жеткен адамдар тісі болмаған соң тамақ кей алмайды. Ал, әлгі кісілерге жақсы
тағамдар қажет. Мұндай жағдайда осындай ідамдарға арнап “белкөтерер”
деген тағам дайындалады. Бұл әрі жүмсақ, әрі іәмді, нәрі мол қазы, сарымай,
жент, қымыз, ақ ірімшік, бал тағы сол сияқты гамақгардан әзірленеді. Мұны
балалары, көрші-көлемдер, сыйлас кісілер әдейі іайындап әкеледі. Бүған риза
болған қарттар батасын береді. Біз бүдан
халқымыздың жасы үлкен адамдарды сыйлаудьщ, бағып-кағ\тдың үлкен үлгісін
көреміз. “Белкотерер” аурудан жаңа түрған адамдарға, сол Ьияқгы "Наурыз”,
“Айт” күндері де үлкендерге әдейі тартылады.
Slide 31
•
•
Ырым халықтың жақсы ниеті мен тілегінен туған ғүрып. Ырым — жолдары мен
түрлері өте көп. Мысалы, шешен болсын деп аузына түкіру, отаншыл болсын
деп туған жерге аунату, ержүрек болсын деп батырдың сарқытын жегізу
немесе оның атын қою сияқты ырымдар бар. Мысалы, Шыңғыс Шоқанға
ырымдап Сегіз серінің (Мүхаммед- Қанапия) атын қойғызған. Абай, Әлихан,
Бауыржан, Олжас, Сәкен, Ілияс есімдерін қазір де ата-аналары өз балаларына
ырымдап қойып жүр. Той, келін түсіруде балаларым өсіп, осындай қуанышқа
жетсін деп, нан, бауырсақ, кәмпит алып, оны апарып береді. Ырым, Ырымкүл
деген үл, қыз аттары да осы ғүрыппен койылған. Халық жасы 100-ге жеткен
адамның киімін, үстаған затын осындай жас берсін деп үлестіріп, бөліп алу
салты бар. Сол сияқты баласы түрмай жүрген адамдар баласына Күшік,
Итемген, Көтен, Малай, Башай, Терісаяқ дегендей колайсыз ат койса, өмірлі
болады деп ырымдаған. Өмірде, .түрмыста, салтта жасалатын ырымдар саны
көп және қолайлы сәтінде халық үмытпай қолданған және қолданып келеді.
Жалпы айтқанда ырым — халықтың сенімі мен ақ ниетінен, шын көңілінен
туған үлттық ерекшеліктің бір саласы. Ол халық мінезі және әдет-ғүрпымен
біте қайнаған. Сойте түра, кейде халкымыз “Қазақ ырым етеді. ырымы қырын
кетеді” деп те айтып жібереді.
Бүл сөз ырымның бәрі бірдей орындала бермейтінін ескерткені деп түсіну
КЕЛЕСІ
керек. Дәстүрде ырымның екі түрі бар. Олар - салт ырымдары
және сенім
Slide 32
Қазақ тілін білу
парызың
Slide 33
КЕЛЕСІ
Slide 34
Авторы кім?
1. «Атпағандар түсінбес құр айтқанға,
Көңілінде мергендердің бәрі де анық,»-деген үзінді кімнің өлеңінен алынған?
2. «Ұйықтап жатқан көңілді өлең түртер,
Қайға, зрын, қуанышын жақсы тінтер.
Жүрегімнің айнасын шаң басқанда,
Орамалым –осы өлең бетін сүртер,-үзінді өлеңінің авторын атаңыз.
3. «Іздедім де сәттерімде түңілген,
Тастап кеткен аңызыңа жүгінгем.
Тарихимды жазудамын бүгін мен,
Бабаларым, сенің ана тіліңмен!»,-деген өлең жолдарының авторы кім?
4.
«Шықшы тауға, қарашы кең далаға,
Мәз боласың, ұқсайсың жас балаға,
Ол шеті мен бұл шетіне жүгірсең,
Шаршайсың ба, құмарың бір қана ма?»-деген өлең авторі кім?
КЕЛЕСІ
Slide 35
Авторы кім?
1. «Ағайынның ішінде
Бір жақсысы бар болса,
Коңқалаған көп заман
Сол жақсыны көре алмас,-деген шұмақ кімнің өлеңінен алынған?
2. «Кең даласы көресің ғой ана жатқан,
Жібектей жасыл шөптер бетін жапқан.
Асқар тау, балдан тәтті сулары бар.
Әне, сол анам еді мені тапқан,-үзінді өлеңінің авторын атаңыз.
3. «Ханның жақсы болмағыҚарашының елдігі,
Қарашы халық сыйласа,
Алтыннан болар белдігі»,-деген өлең шұмағы кімдікі?
4.
«Ұйқыда жатыр қазақ көзін ашпай,
Кеттік қой отқа күйіп, өрттен қашпай,
Әр халық алға кетіп жатса-дағы,
Біздің жұрт шегінеді қадам баспай...»-деген өлең авторі кім?
КЕЛЕСІ
Slide 36
Авторы кім?
1. «Мешбет сұр шинелім,
Ақсаңдай басып келемін.
Қағып-соғып шығар ма,
Оңайлықпен мені өлім?, -деген шұмақ кімнің өлеңінен алынған?
2. «Ақынмын деп мен қалай айта аламын,
Хавлқымның өзі айтқанын қайиталандым.
Күпі киген қазақтың қара өлеңін,
Шекпен жауып өзіне қайтарамын, -үзінді өлеңінің авторын атаңыз.
3. «Таза мінсіз асыл тас,
Су түбінде жатады.
Таза мінсіз асыл сөз,
Ой түбінде жатады»,-деген үзінді кімдікі?
4. «Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін,
Алынбаған ақым бар сенде менің.
Бұйрат құмдар –бұйығып шөлдегенім,
Бұра бұлттар-бусанып терлегенім»-деген үзінді авторі кім?
КЕЛЕСІ
Slide 37
Қазақ тілін білу
парызың