Transcript HAVZA PLANLAMA ÇALIŞMALARI KAPSAMINDA BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİN ÖNEMİ Yakup DAĞAŞAN Biyolog Havza Planlama ve Proje Eğitimi 3 – 6 Şubat 2014 – Afyonkarahisar.

HAVZA PLANLAMA ÇALIŞMALARI KAPSAMINDA
BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİN ÖNEMİ
Yakup DAĞAŞAN
Biyolog
Havza Planlama ve Proje Eğitimi
3 – 6 Şubat 2014 – Afyonkarahisar
Herkes her istediğini alamamaktadır. Çünkü istekler,
onları karşılayacak kaynaklardan daha fazladır. Veya
kaynaklar, isteklerden daha azdır. Birey veya devlet
olsun, sorun değişmemektedir; mevcut kaynakla daha
fazla istek karşılanmaya çalışıldığında sonuç, bütçe
açığıdır. O halde kıtlık (nadirlik) sorunu sınırsız istekler,
sınırlı kaynaklar çatışmasından doğmaktadır
Kıtlık sorunu bir başka sorunu yaratmaktadır; tercih
sorunu. Kıtlık sorunuyla karşılaşan halk tercih
yapma durumundadır.
Çevre ile ekonomi yada geçim arasındaki tercihlerin
kaybedeni genelde çevre oluyor, biyolojik çeşitlilik
oluyor, peki nedir bu biyolojik çeşitlilik yenilirmi?
İçilirmi? Yakılırmı? Satılırmı?...
Biyolojik çeşitlilik nedir?
Yerkürede yaşayan birbirinden farklı tüm canlılar
biyolojik çeşitliliği oluşturur. Yeryüzünde
yaşayan tür sayısı 15 ile 100 milyon arasında
değiştiği varsayılmaktadır.
Teknoloji ve medeniyetin gelişmesine bağlı olarak insanların ekonomik
ve sosyal yaşamı, doğaya bakış açısı ile insan-doğa etkileşimi önemli
ölçüde değişime uğramıştır.
Bir zamanlar ekonomi literatüründe sonsuz bir kaynak olarak görülen
biyolojik çeşitliliğin sonsuz olmadığı, insan neslinin devamı içinse en
önemli faktörlerin başında geldiği geç de olsa anlaşılmıştır.
Tehlikenin farkına varan insanoğlu bazı önlemler almış ve
hala önlem alma çabası içerisindedir. Bu önlemler ulusal ya
da uluslararası düzeyde uygulanmaya çalışılmaktadır.
Artık üretim süreçlerinin ve ürünlerin çevreye ve biyolojik
çeşitliliğe zarar vermemesi için bazı standartlar
geliştirilmekte ve uygulanmaktadır.Bunu yaparken de
türlerin ekonomik değeri,varlık değeri ve diğer türlerin
devamlılığı gibi kriterler de dikkate alınmaktadır.
Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasının Maliyeti
Biyolojik çeşitliliğin korunması konusunda dikkate
alınması gereken başlıca konular şunlardır
a) Öncelikle hangi tür biyolojik çeşitlilik korunacaktır?
b) Bu amaçla ne kadar kaynak ayrılacaktır?
c) Hangi alanlar koruma için ayrılacaktır?
Hangi tür biyolojik çeşitlilik korunmalıdır?
Hangi türlerin koruma altına alınacağı sorusu
cevaplanırken, sosyal faydayı maksimize eden türler
belirlenmelidir. Çünkü tüm türleri korumanın maliyeti,
bütçe olanaklarından çok yüksek olacaktır.
Bu amaçla ne kadar kaynak ayrılmalıdır?
Bu amaçla ne kadar kaynak ayrılacağı
sorusu bütçe olanaklarına ve elde edilecek
sosyal faydaya bağlıdır.
Hangi alanlar koruma için ayrılacaktır?
Hangi alanların bu iş için ayrılacağı konusu da
ayrılan yerlerin sağladığı biyolojik çeşitlilik
ile ilgilidir. Çünkü ayrılacak alanların
barındırdığı biyolojik çeşitlilik birbirinden
farklıdır. Bu durumda en yüksek biyolojik
çeşitliliği sağlayacak alanın bu amaçla
ayrılması daha rasyonel bir tercih olacaktır.
Biyolojik çeşitliliğin ekonomik değeri?
Küresel ekonominin %40’nın biyolojik süreçlerle ilgili olduğu,
küresel biyolojik çeşitlilik değerinin 2,9 trilyon dolar/yıl,
ekosistem fonksiyonlarının sağladığı mal ve hizmet değerinin
33 trilyon dolar/yıl olduğunun ortaya konmuştur. (Costanza et
al., 1997, Anonymous, 2002; Tekeli vd., 2006:21)
Biyolojik çeşitliliğin ekonomik değeri?
Biyolojik çeşitliliğin ekonomik süreçlere olan önemli bir katkısı
ise, ilaç hammaddesi olarak kullanım potansiyeli taşımasıdır.
Küresel olarak insanlar, sağlıklı yaşamak için, bitkilerden elde
edilen ilaçlara gereksinim duymakta ya da bu
ilaçları
kullanmaktadır. Bu gün Avrupa’da satılan reçeteli ilaçların %25’i
bitkilerden elde edilen efedrin, ergomatin vb. aktif hammaddeleri
içermekte (Erdem, 2004), 20 bin ile 70 bin arasında bitki
geleneksel tıpta veya ilaç hammaddesi olarak kullanılmaktadır.
Tıbbi amaçla kullanılan ticari bitkilerin piyasa değerinin 5 milyar
$/yıl olduğu tespit edilmiştir (Pearce and Puroshothaman 1993)
Biyolojik çeşitliliğin ekonomik değeri?
Fransworth ve Soejarto (1985)’in, ABD’de yetişen 5000 bitkiden
16’sının potansiyel medikal kullanım değeri taşıdığı ve 16
bitkiden her birinin değerinin 203 milyar $ ve 16 bitki için toplam
değerin 3248 milyar $ olduğunu tespit etmişlerdir. Principe
(1989)’nin ABD’de, 1985 yılında 40 bitkinin reçete değerinin
11,7 milyar $ ve her bir bitki için değerin ortalama 290 milyon $
ve her bir bitkinin yaşam skalasına katkısının değerinin ise 6
milyar $ olduğunu tahmin ettiği bilinmektedir (Kumar, 2004)
Biyolojik çeşitliliğin ekonomik değeri?
Aynı şekilde, tarımsal sanayi ürünlerinden birçoğunun hammaddesi bitkisel kaynaklı
olup, giyim, süs eşyası, çeşitli boyalar vb kullanım alanları oluşturur. Özellikle
tarımsal biyolojik çeşitlilik, binlerce farklı genetik özelliğe sahip çeşitlerin
geliştirilmesi tarımsal çeşitlilik açısından önemlidir. Ayrıca genetik materyalin
biyoteknolojik manipülasyonlara uğraması ve bunun sonucu oluşacak mal ve hizmet
prosesleri büyük ölçüde ekonomik değer taşır. Bununla birlikte milli parklar,
Akdeniz foku, deniz kaplumbağaları, balinalar da turizme gelir sağlayan biyolojik
çeşitliliğin önemli ekonomik değer unsurları arasındadır. Burada söz konusu olan
değer yalnızca ekonomik değil aynı zamanda bu kaynakların varlığından
kaynaklanan ve parasal olarak ölçümü oldukça güç olan ekolojik bir değer de söz
konusudur. İnsanlar balinaları görmese de onların varlığından mutluluk duyabilir,
onlara önemli bir değer atfedebilir.
Biyolojik çeşitlilik ve Anadolu
Günümüzden yaklaşık 10 bin yıl kadar gerilere giden yerleşim tarihi, bitki
örtüsü ve insan arasındaki ilişkiler göz önüne alındığında Anadolu’nun doğal
olarak yayılış gösteren birçok bitkinin anavatanı olduğu dikkat çekicidir.
Birçok uygarlığa merkez oluşturan Anadolu bulunduğu coğrafi konum,
jeolojik yapısı gereği gen merkezlerinin kesişim bölgesini oluşturması
bakımından zengin bitki çeşitliliğine sahiptir. Anadolu 10 binin üzerinde bitki
çeşitliliği ve 3400’den fazla endemik tür ve %34,4 endemizm oranı ile küresel
biyolojik çeşitliliğe ve küresel ekonomik süreçlere katkı sağlamaktadır
(Özhatay vd., 2005/a), (Özhatay vd., 2005/b:23).Özellikle küresel ekonominin
%40’ının biyolojik ürünler ve süreçlerle ilgili olduğu, biyolojik çeşitliliğin
küresel ekonomik değerinin 2,9 trilyon dolar /yıl olduğu (Anonymous, 2002;
De Groot et al., 2002), ekosistemlerin sunduğu mal ve hizmet değerinin 33
trilyon $/yıl olduğu (Costanza et al., 1997) ve bunun yalnızca tanımlanabilen
çeşitlilikle ilgili olduğu düşünüldüğünde, Anadolu’nun küresel çeşitliliğe ve
ekonomiye katkı payının yüksekliği dikkat çekicidir.
Biyolojik çeşitliliğin gen, tür, ekosistem ve işlevsel çeşitlilik gibi temel
bileşenleri arasındaki ilişki, ekolojik dengenin oluşmasında ve söz
konusu dengenin korunmasında, sürekliliğinin sağlanmasında önemli
bir rol üstenmiştir. Bu bileşenlerde oluşacak tahribat, sistemi bir bütün
olarak etkileyerek, gerek ekonomik gerekse ekolojik kayıpları da
beraberinde getirir ve de çoğunlukla bu kayıpların telafisi güçtür.
Özellikle endemik türler ve ekosistemler söz konusu ise kayıpların
büyüklüğü kaçınılmazdır.
Taraf olduğumuz sözleşmeler
1984 yılında taraf olduğumuz "Avrupa'nın Yaban
Hayatı ve Yaşam Ortamlarının Korunması (BERN)
Sözleşmesi" ile Rio'da imzaladığımız “Biyolojik Çeşitlilik
Sözleşmesi” ve 1994 yılında taraf olduğumuz RAMSAR (Sulak
Alanların Korunması Sözleşmesi) Sözleşmesi ile AB Habitat
ve Kuş Direktiflerinden doğan uluslararası yükümlülüklerimiz,
gerekse ulusal mevzuatımızdan kaynaklanan sorumluluklarımız
gereği; korunması gereken tüm alanlarımızın koruma
çalışmalarına temel olması için biyolojik çeşitlilik çalışmaları
sürdürülmektedir.
2012-2023 Ulusal Havza Yönetim Stratejisi ve
Eylem Planı
UHYS’nin temel önceliği; ülkemiz su toplama havzalarında
yıllardır süregelen doğal kaynak ve çevresel bozunum
sürecini durdurmak, toprak, su, bitki örtüsü ve biyolojik
çeşitlilik kaynaklarının verimliliğini ve kalitesini korumak ve
iyileştirmek,
uygun
kullanımlarını
sağlamak,
alt
havzalardaki kullanıcılara sunulan havza hizmetlerini azami
düzeye çıkarmak ve havzada yaşayan düşük gelirli kırsal
nüfusun refah düzeyinin yükseltilmesine katkı sağlamaktır
2012-2023 Ulusal Havza Yönetim Stratejisi
ve Eylem Planına göre;
Amaç 4 :
Havzaların biyolojik çeşitliliğinin, doğal ve kültürel
peyzaj kaynak değerlerinin korunması ve yönetimi ile
ekosistem hizmetleri sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır.
Amaç 5:
Havzalarda yaşayan halkın bilinçlendirilmesi, yaşam
kalitesinin ve refah düzeyinin yükseltilmesi ve doğal
kaynaklar üzerine baskılarının zaltılması.
Amaç 4 ve Altındaki Hedeflere Ulaşmak için İzlenecek
Stratejiler
H-4.1 Havzadaki kendine özgü, tüm hassas ekosistemleri, sulak alanları,
önemli biyolojik çeşitlilik sahalarını, doğal ve kültürel peyzaj değerleri
açısından önem taşıyan alanlar ve korunan alanları havzalar itibariyle
belirlemek,
veri tabanını hazırlayarak havzalarda faaliyet gösteren kurum ve kuruluşların
yararlanmasına sunmak (2015).
S.4.1.1:
Biyolojik Çeşitlilik açısından önemli alanlar ile korunan alanları belirlemek,
kayıt altına almak ve haritalamak.
S.4.1.2: Biyolojik Çeşitlilik ile ilgili veri tabanları arasında bağlantıları kurarak
BÇ Bilgi yönetim sistemini geliştirmek ve bilgi güvenliğini sağlamak.
Amaç 4 ve Altındaki Hedeflere Ulaşmak için
İzlenecek Stratejiler
H-4.2 Havzalardaki korunan ve hassas alanların sürdürülebilir yönetimini
sağlamak (2023).
H-4.3 Havzada ekosistemlerde, türlerde ve genetik çeşitlilikte ortaya
çıkan değişiklikleri belirlemek ve izlemek amacıyla araştırma, envanterizleme yöntem ve programlarının geliştirilmesini ve uygulanmasını
sağlamak (2023).
S.4.3.1. Biyolojik çeşitlilik envanter yöntemlerini ve uygulanabilir
biyolojik çeşitlilik göstergelerini belirlemek, ekosistem bazlı izleme
programını geliştirmek kullanılmasını sağlamak.
S.4.3.2. Bilimsel veri ve bilgilerin etkin biçimde paylaşılmasını sağlamak.
H-4.4 Ekosistem hizmetleri belirlemek (2023).
Biyolojik veriler;
Havza planlama çalışmalarında Tür Çeşitliliği ve Ekosistem Çeşitliliği Ekosistem
Hizmetleri ile ilgili verilerin toplanması önem arz etmektedir.
1.Tür Çeşitliliği ile İlgili Veriler
Bitkisel ve hayvansal planktonlar,
Sucul omurgalı ve omurgasız canlılar,
Karasal omurgalı ve omurgasızlar,
Sucul ve karasal bitkiler
Şapkalı Mantarlar
Sahada üreyen, beslenen ve konaklayan kuş türleri belirlenmeli,
Öncelikli türlerin önemli üreme alanları 1/25.000 ölçekli sayısal haritalara
işlenmelidir.
Havza içinde yer alan habitatlar belirlenmeli ve 1/25000 ölçekli sayısal haritalara
işlenmelidir.
Bern Sözleşmesi ve IUCN kategorileri göre nadir, endemik, nesli tehlikede ve tehdit
altında olan tüm türler (bitki ve hayvan) ve popülasyon yoğunluğu belirlenmeli ve
1/25000 ölçekli sayısal haritalara işlenmelidir.
Biyolojik veriler;
2. Ekosistem Çeşitliliği ile ilgili Veriler
Alanda bulunan ekosistem tipleri, büyüklükleri, yayılımları ve sulak alana olan
uzaklıkları (Orman, Dağ, Step, Kıyı-Deniz, Ada, Diğer sulak alan ekosistemleri
v.b.)
Alanda bulunan habitat tipleri, büyüklükleri ve sulak alana olan uzaklıkları
Vejetasyon Örtüsü
Ekosistem direncini sağlayan temel ekosistem işlevleri ve döngüler tespit
edilmeli
Alanlar tespit edilirken;
Her Ekosistem için çeşitliliğini ve fonksiyonunu düzgün devam ettirebilmek
için ihtiyaç duyduğu en küçük bir alan vardır.İşte bu en küçük alan korunan
alanın amacına hizmet edebilmesi için gerekli olan kritik büyüklükteki sahadır
(McArthur & Wilson, 1967).
Gereğinden küçük koruma sahaları ekosistemin bir parçası olan türü korumaya
yardımcı olmayacaktır. Ayrıca sahanın taşıma kapasitesi, popülasyon
büyüklüğü de dikkate alınmalıdır.(Groot Bruinderink et al.,2003).
3. Ekosistem Hizmetleri ile ilgili Veriler
Tıbbi, farmakolojik ve biyoteknolojik ticari değeri olan bitki türleri
Tıbbi, farmakolojik ve biyoteknolojik ticari değeri olan hayvan türleri
Tarımsal ve zirai ticari değeri olan bitki ve hayvan türleri
Doğadan toplama yoluyla gıda olarak tüketilen bitkiler
Avcılık yoluyla gıda olarak tüketilen karasal hayvanlar
Gıda ve ticaret amaçlı toplanan ve avlanan su ürünleri
Sulak alan havzası içinde suyun kullanım amacı ve miktarı (içme, kullanma,
endüstriyel, evsel, sulama)
Saz kesimi (Saz özelliği taşıyan alanların dağılımları ve varsa saz kesimi)
Biyolojik veriler;
Ekosistem Hizmetleri ile ilgili Veriler
Torf (Turba, torf özelliği taşıyan alanların üç boyutlu dağılımları ve varsa turba
çıkarımı)
Tuz çıkarımı (tuz özelliği taşıyan alanların üç boyutlu dağılımları ve varsa tuz
çıkarımı)
Ormancılık
Turizm ve Rekreasyonel Alanlar
Meracılık
Otlatma
Elde edilen yan ürünler (soda vb.)
Diğer arazi kullanımı
Biliniyorsa yukarıdaki ekosistem hizmetlerinin sektörel büyüklüğü (bedeli, sektör
portfoyü v.b.)
Biyolojik veriler;
4. Biyolojik Çeşitlilik ile ilgili Diğer Veriler
Türler doğal mı egzotik mi?
Türler egzotik ise insan eliyle mi alana getirilmiş, yoksa iklim değişikliği
gibi doğal etkenlerle yayılmış
Türler egzotik ise istilacı mı?
Alanda biyolojik çeşitliliğin ve ekosistem direncinin gidişatının
izlenmesinde kullanılabilecek gösterge türler
Türlerin ve habitatların birbirine bağımlılığı ile ilgili bilgiler
Biyolojik veriler;
Ekolojik ve biyolojik çeşitlilik yönünden değerlendirme:
Alandaki habitat tipleri arasındaki ekolojik ilişkiler ortaya konmalı ve gerekli
değerlendirmeler yapılarak alanın ekolojik önemi belirlenmelidir.
Ulusal ve uluslararası kriterler kullanılarak (Bern Listesi, IUCN Uluslararası “Red
Data List”, Ulusal “Red Data List”, Ramsar kriterleri, Önemli Kuş Alanı kriterleri
gibi) alanın Fauna ve Flora yönünden değeri ortaya koyulmalıdır.
Biyolojik, ekolojik ve hidrolojik çalışmalar için örnekleme alanlarının
belirlenmesinde farklı ekosistem, farklı vejetasyon, bakı ve yükseklik kriterlerine
uyulmalıdır.
Biyolojik çeşitliliğin değerlendirilmesinde nesli tehlike altında olan veya hassas
veya nadir türler ve habitatlar belirlenmelidir.
Niteliksel yönden değerlendirme için başlıca araçlar;
• Hassaslık
• Nadirlik
• Doğallık
• Tipiklik
• Özel İlgi
• Büyüklük
• Çeşitlilik:
• Denge ve Dengesizlik
• Alanın Bölgenin Ve Ülkenin Ekolojik Yapısındaki Yeri
• Gelişme / Restorasyon Potansiyeli
ULUSAL BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK ENVANTER
VE İZLEME PROJESİ
• Ülkemizin biyolojik çeşitliliğini tespit etmeye yönelik olarak
envanter çalışmaları çoğunlukla literatür tabanlı yapılmıştır.
Biyolojik çeşitliliğin izlenmesinde eksiklikler mevcuttur.
Envanter ve izleme faaliyetleri literatür ve arazi destekli
çalışmaları ile güncellenecektir.
Biyolojik çeşitliliğin etkin korunması ve sürdürülebilir kullanımının sağlanması, dinamik
izlemenin zamansal ve konumsal eksende gerçekleştirilmesi ;
Doğa koruma, doğal kaynak yönetimi ve arazi kullanım planlarının yapılmasında geliştirilecek
yatırım projelerinin yönlendirilmesi ve seçeneklerin oluşturulması .
İlgili faaliyetlerinin nerede gerçekleştirileceği, hangi çalışma konularını içereceği, çalışmaların
hangi yöntemlerle ve hangi teknik detayda yapılacağı hususlarına ilişkin detaylar teknik
şartname ile belirlenmiştir.
Biyolojik çeşitlilik envanter verilerinin literatür ve araziden sağlanması, göstergelerin
belirlenmesi ,göstergeler üzerinden etkin izlemenin gerçekleştirilebilmesi için uygun yöntemin
belirlenmesi çalışmaları yapılacaktır.
Tüm veriler DKMPGM tarafından geliştirilen Nuh’un Gemisi Veri Tabanına aktarılarak, CBS ortamında
web tabanlı konumsal sunumunun ve yetkilendirilerek sorgulanmasının yapılması imkânı
sağlanacaktır.
Şartnamede açıkça belirtilmemiş veya hiç konu edilmemiş hususlarda, sözleşmenin imza tarihinde yürürlükte bulunan ve hizmet alımına
konu işle ilgili mevzuat hükümleri uygulanır. Kanunda ve yönetmeliklerde yeterince açıklık bulunmayan hallerde İdare’den alınacak yazılı
talimatlara göre hareket edilir.