Pappa, pappa, helvetes pappa!

Det er døde, kvite menn som har lagt premissane for norsk samtidslitteratur. Nærmare bestemt autoritære, alkoholiserte og emosjonelt fråverande fedre.

Det ein spesiell type roman det etterkvart har kome så mange av at vi nesten burde opprette ein eigen undersjanger: Far eller mor er død eller døyande. Den vaksne sonen eller dottera tenkjer attende til barndommen, og gjennom resten av boka vekslar synsvinkelen mellom den vaksne forteljaren og barnet han ein gong var.

1 På 2000-talet er det mennene som har dominert denne sjangeren fullstendig, det er nesten nok å nemne Karl Ove Knausgård, men for skams skuld får eg også slenge på Tore Renberg og Lars Ove Seljestad. Sjølv om det også finst bøker om mor, har norsk litteratur rett og slett eit digert farskompleks. Det finst òg ei lang rekkje bøker som ikkje følgjer malen ovanfor til punkt og prikke, men som på ulikt vis utforskar ein emosjonelt vanskeleg relasjon mellom den mannlege protagonisten og farsfiguren, bøker av til dømes Carl Frode Tiller, Johan Harstad, Sondre Midthun, Terje Holtet Larsen. Og Anne Oterholm, som uventa kjem inn frå spinnesida 2 . Kanskje var det Per Petterson som starta trenden med

Ut og stjæle hester

i 2003? Den boka treng neppe nærmare introduksjon, og det er vel ikkje utenkjeleg at den enorme suksessen Petterson fekk med barndomsskildringa av siste sommar med far kan ha inspirert fleire til å prøve noko liknande. Eller eg kan gå sosiologisk til verks, og gjette at alle desse emosjonelle vanskane mellom generasjonane har oppstått fordi far ikkje lenger dug som rollemodell i eit samfunn som har endra seg raskt og gjennomgripande. Det er lenge sidan Per Bufast i

Det store spelet

opplevde det trugande å høyre det insisterande refrenget til faren: ”Du skal vera på Bufast all din dag”.

I Tarjei Vesaas romanen frå 1934 endte det godt ved at Per innsåg at livet på odelsgarden trass alt var det beste for han, men idag er problemstillinga knapt relevant lenger, og mannsidealet eit heilt anna. Likevel er den gamle tida berre to-tre generasjonar unna, og mange søner må ha havna i skvis mellom normene til faren og normene til samfunnet elles. Er det seinverknadane av dette vi har lese om dei siste åra? For det kan verke som sjølv forfatterar som forlengst har eigne barn framleis først og fremst er søner, søner som sørgjer over ein far som ikkje var slik dei hadde trengt at han var. Eg undrar: Kva hende med forfattaridealet etter Henrik Wergeland og Bjørnstjerne Bjørnson; myndige menn med tru på eigne meiningar, med visjonar om eit betre samfunn og vilje til å vise veg inn i framtida? Kva hende med fadermordet; nye generasjonar som vil gjere vrak på gamle verdiar for å sjølv ta kontrollen, slik Knut Hamsund gjekk til åtak på Henrik Ibsen og den realistiske litteraturen? Er det ikkje plass til slike offentlege figurar i det postmoderne, fragmenterte, intimitetstyranniserte norske samfunnet? Den typiske forfattaren idag, kanskje også den typiske nordmannen, ser ut til å vere ein person som granskar barndommen sin med lupe, samtida si i speilet og framtida – ja, framtida tenker vi minst mogeleg på. Eg seier ikkje at det er feil, men det er ein trend som har blitt både lang og brei. Det er på tide å komme med dei kritiske innvendingane. Kanskje det også er på tide å komme seg vidare? 1 Nokre døme på slike bøker i tillegg til dei som er omtalt i essayet: Per Petterson:

Jeg forbanner tidens elv

(2008), Marit Tusvik:

Deilig er jorden

(2009), Bendicte Meyer Kroneberg:

Ingen skal høre hvor stille det er

(2010), Magnhild Bruheim:

Det som eingong var

(2010), Brynjulf Jung Tjønn: Lyden av noen som dør (2008) 2 Sjå litteraturlista. 1

Føling på fjorden

Då

Fjorden

av Lars Ove Seljestad kom ut i fjor haust, trykte Bergens Tidende ei bokmelding skrive av finske Peter Mickwitz. Eg siterer: ”I Lars Ove Seljestads roman

Fjorden

ser en middelaldrende mann tilbake på sitt liv i lys av sin fars død. Romanen utvikler seg til en betraktning over mislykkethet. Mislykket som sønn, mislykket som pappa, mislykket i forhold til verden. Hvor vanskelig er det egentlig å være mann? Seljestads roman ser ut til å mene at det er svært vanskelig; «Fjorden» speiler et mannssyn som i tidvis kan føles ganske problematisk.” 3 Mannsynet meinar Mickwitz å sjå i dette sitatet frå

Fjorden

: «Fra å vera ein som hadde sett på seg sjølv som ein vinnar, ein av dei som fekk det til i livet, begynte eg plutseleg å sjå på meg sjølv som ein tapar, som eit offer, som ein av dei som blir skilt ut av den store produsenten og kasta på skraphaugen». Altså deler Seljestad – eller formelt sett forteljaren – menn inn i to kategoriar: Vinnarar og taparar. Mickwitz meiner at Seljestad i spåk og struktur har lukkast med den litterære framstellinga, men at sjølvframstellinga vippar over i det patetiske og at forfattaren i første og tredje del av boka lar ”bølger av selvmedlidenhet og sentimentalitet” 4 skylje gjennom teksten. Eg kan jo i farta nemne at det Mickwitz meinar å ane under den tilforlatelege og på mange vis sympatiske skildringa i

Fjorden

, er endå tydelegare i

Blind.

Tilfeldigvis var debutboka til Seljestad også den første boka eg skreiv om då eg byrja som bokmeldar for Dag og Tid i 2005, og ein betre start kunne eg knapt ha fått, gitt at boka var både god og interessant. Eg festa meg spesielt ved at boka har eit mannsideal frå steinalderen og eit mildt sagt sjokkerande kvinnesyn, noko som elles vart påfallande lite kommentert i resepsjonen. Vidare påpeikte eg at forteljaren gir ei sjølvmedlidande framstelling av livet sitt, og at han framstår som eit offer.

5 Innvendingar av dette slaget reiser ei rekkje spørsmål: Kva slags mannssyn forventar vi av moderne menn i dag? Er det patetiske, sentimentale og sjølvmedlidande per definisjon dårleg fordi forfatterar bør vere modnare enn som så? (Og kva skal ein i så fall seie om forfattarskapen til August Strindberg?) Dei fleste av oss vil vel seie at litteraturen bør vere ein stad for fri eksponering og eksperimentering med alle slags haldningar, men det er ikkje dermed sagt at kva haldningar som vert uttrykt, og – ikkje minst; korleis dei vert presenterte er irrelevant for den litterære kvaliteten? Eg har ikkje som mål å svare på alle desse spørsmåla, men dei er verd å grunde på. F or det er jo slik at

Fjorden

ikkje står aleine; i tillegg til konteksten i Seljestads eigen forfattarskap, har romanen påfallande mykje sams med fleire andre bøker i samtidslitteraturen, spesielt med

Min kamp

av Knausgård og

Kompani Orheim

og

Dette er mine gamle dager

av Tore Renberg. Eg snakkar då altså om søner som sørgjer over sine no døde og i barndommen alkohliserte, autoritære og fråverande fedre, som nemt i innleiinga. Det bøkene også har sams, ikkje berre med kvarandre, men med svært mykje av litteraturen som vert utgitt for tida, er det eg vil kalle ei sjølvbiografi-nær framstelling. Her har eg altså laga meg eit ord som skal dekke både det påstått sjølvbiografiske, som Knausgård, og 3 Mickwitz, Peter: En tapt tid. Bergens Tidende 19.12.2011. På internett 2.5.2012: http://www.bt.no/bergenpuls/litteratur/litteraturanmeldelser/En-tapt-tid-2627854.html

4 Ibid. 5 Granlund, Merete Røsvik: Kjønnlitteratur. Dag og Tid 29.01.2005. På internett 6.5.2012: http://www.dagogtid.no/nyhet.cfm?nyhetid=188 2

fiksjonelle romanar som ikkje inngår det som i sjølvbiografiteorien blir kalla den referensielle pakta 6 (det vil seie at hovudpersonen ber namnet til forfattaren), men som likevel synes å skildre ein hovudperson til forveksling lik forfattaren.

Eg undrar meg vidare på om den sjølvbiografi-nære måten å skrive på er spesielt utsett for å bli patetisk, sentimental og sjølvmedlidande? No veit vi jo frå før at kunstnerar flest brukar seg sjølv som materiale. Og sjølv har eg meint hardnakka i alle år at litteraturen må vere sann, omtrent som Seljestad skriv i

Fjorden

: ”For å vera til nytte må fortellinga vera sann. Kvart ord må ha vekt, må ha steins tyngd.” 7 Men blir det, når alt kjem til alt, sannare litteratur av ei realistisk skildring som ligg nær eigne erfaringar, enn av ein fiksjonell litterær konstruksjon der forfattaren byggjer meir indirekte på eigne livserfaringar, refleksjonar og eigen kunnskap? I alle fall har det slått meg at realistisk, sjølvbiografi-nær framstelling litterært sett må vere den aller enklaste måten å handsame ein problematikk på.

Lenger opp i elfenbeinstårnet

Eg skal vere så ubarmhjertig at eg held desse sjølvbiografi-nære handsamingane av far-son problematikken opp mot eit av mesterverka i verdslitteraturen:

Absalom, Absalom!

av William Faulkner har òg ein far-son-relasjon i hjartet av plotet. Romanen er formmessig eksperimentell, har eit nydeleg og krevjande språk, og er lagt til eit mytisk sørstatslandskap, det fiktive «Yoknapatawpha County». Utgangspunktet for forteljinga er ein tragedie ingen skjønar årsaka til: Ein ung mann drep plutseleg den beste venen sin, berre dagar før venen skulle ha gifta seg med søstera hans. Mange år seinare nærmar den unge Quentin Compson seg årsaka til dramaet gjennom ulike forteljingar om den myteomspunne familien. Det viser seg at faren til drapsmannen, den knalllharde patriarken Thomas Sutpen, er mannen alle ledetrådar endar hos. Han har levd eit omflakkande og dramatisk liv, og blir innhenta av fortida då ein son frå eit tidlegare ekteskap dukkar opp på herregården, som bestevenen til sonen i huset, og forlovar seg med halvsøstera si for å presse faren til å vedkjenne seg farskapen. Slik demonsterer Faulkner effektivt kor desperate, kor basale dei kjenslene ein son har for faren sin er, og korleis det kan skake den eksistensielle grunnvollen når ein blir nekta denne relasjonen. Romanen er eit sjeldant sterkt døme på at ei litterært krevjande skildring kan treffe lesaren midt i solar pexus. Samtidig blir intimsfæreproblematikken sett inn i eit samfunnsperspektiv på ein måte som viser korleis dei to sfærene påverkar kvarandre, noko som aukar sjokkeffekten når den siste løysinga på gåta (som eg framleis ikkje har røpa) kjem fram. I lys av dette blir realistiske, sjølvbiografi-nære barndomsskildingar keisame, nesten same kor rystande hendingar dei avslører. Heldigvis finst det òg mange døme frå dei siste åra på norske forfattarar som har handsama far-son-problematikken på meir originalt vis. Og for å yte rettferd mot han som har fått gjennomgå hardast så langt, skal eg først trekkje fram romanen

Frægd

. Der skriv Seljestad sitt eige emosjonelle slektsdrama inn ei form og eit miljø som på originalt og karikert vis illustrerar dei normene han tydelegvis har kjent på kroppen i arbeidarmiljøet på Odda. Ei tidvis burlesk handling er skildra i arkaisk sagastil med tilhøyrande vikingnormer; til dømes kjem 6 Lejeune, Phillipe: On Autobiagraphy. Red. Paul john Eakin. University of Minnesota Press: Minneapolis 1989 7 Fjorden, s. 200 3

hovudpersonen i skade for å stikke ut eit auge på kameraten sin under leikefekting med tresverd, men bestefaren hans meinar at det er berre stas, og at tiåringen dermed har vorten mann. Ein forfattar som har utmerka seg med stor evne til å skape intrikate litterære konstruksjonar, er Carl Frode Tiller. Og alt i debutromanen

Skråninga

går han inn i far-son-tematikken; han skildrar ein traumatisert ung mann som har ein alkoholisert fabrikkarbeidar til far. Hovudfokuset i boka er ikkje på relasjonen mellom far og son, men boka startar med eit parti eg les som at hovudpersonen prøver å leve seg inn i og identifisere seg med faren sin gjennom ei skjønnlitterær skildring av han. Også i

Innsirkling I

og

II

er spørsmålet om kven som er faren til den sakna hovudpersonen David eit sentralt spenningsmoment.

8 Eg er spent på korleis trådane skal bli samla når tredje bind i den varsla trilogien kjem ut, og eg må innrømme at eg forventar meg store og rystande innsikter om fedre og sonar.

Den evige sonen

Blant alle bøkene som tematiserer den vanskelege relasjonen til far, finst det også nokre som ser ut til å løfte perspektivet eit hakk opp og fokusere på dei endringane i mannsrolla som enten er forårsaka av eller har som konsekvens at vaksne menn ser ut til å blir hengande fast i rolla som son og ikkje dyttar far av trona, biletleg tala. Første mann ut i den samanhengen er ei kvinne: I

Toget fra Ajaccio

skaper Anne Oterholm med sin særeigne vri på isfjellteknikken ei murrande uro i meg. Den unnvikande, uansvarlege Sindre nærmast bortfører dei to sønene sine og tar dei med på ferie mot viljen til ekskona. Han verkar ute av stand til å ta fatt i seg sjølv og bli vaksen, utan at det blir forklart noko om kvifor. Men mot slutten kjem den pågåande og autoritære (men i barndommen fråverande) faren hans for å hente han og borneborna, og det kjennest som vi nærmar oss noko veldig viktig. Men kva, kva?! Då er det enklare å skjøne seg på Johan Harstad, sjølv om han også har originale vriar. I

Hässelby

lar han oss møte vår barndoms helt Albert Åberg som vaksen, men det viser seg at han framleis bur saman med den etterkvart bitre og trengjande faren sin (han som var så koseleg i barnebøkene!) Fiffig nok byrjar også denne romanen med at faren døyr, slik at den sørgjande sonen byrjar å tenke attende på livet sitt. Mistanken om sjølvbiografi melder seg imidlertid ikkje, både på grunn av Albert Åberg-grepet og sidan handlinga etterkvart sprengjer realismen ettertrykkjeleg. Men Harstad set farsbindinga inn i ein større eksistensiell samenheng; boka inneheld ein slags halvironisk moralisme, og moralen ser ut til å vere at vi må sjå til å bli vaksne og ta ansvar i staden for å gøyme oss for utfordringane ved å dvele nostalgisk i det gamle og trygge.

9 Er det fleire enn meg som i det fjerne høyrer iherdig banking på bankebrett? Ein forfattar som garantert ikkje eig eit bankebrett er Terje Holtet Larsen. Han har òg skrive mykje om personar med uavklarte og problematiske relasjonar til foreldra, og han har – som alle andre, hadde eg nær sagt – sjonglert med sjølvbiografiske innslag i fiksjonen. Men han skil seg ut i den flokken, med Jorge Luis Borges som eit viktig litterært førebilete. Boka han debuterte med i 1991 har tittelen – fanfare! – :

Sønnen

. Den har eg diverre ikkje lese, og sidan eg skriv dette essayet med kort frist, har eg heller ikkje hatt tid til å gjere det no. Men i den nyleg utgjevne romanen

Dilettanten

8 Tiller skildrar fleire typar fedre i forfattarskapen sin. Eg har skrive meir om dette i ein presentasjonsartikkel om Tiller i forfatterhefte frå Biblioteksentralen. Sjå litteraturlista. 4

illustrerar Holtet Larsen eit interessant poeng: Nemleg at den sonen som vert avvist av faren tvert imot det ein skulle tru ikkje får lettare for å frigjere seg frå han, kanskje tvert om.

Stakkars jævel

Hovudpersonen i

Dilettanten

, Oscar Muri jr., veks opp i ein rik familie i Oslo Vest, og som femåring dyttar han på impuls lillebroren sin ut av eit vindauge fordi han får all merksemda frå foreldra. Ein lang og ulukkeleg barndom seinare er han ein overflødig mann, ein som lever på nådepengar frå faren, aleine i ei stor, arva leiligheit på Frogner. Grunnleggjande heimlaus og framandgjort dyrkar han den gode smaken for, som det blir skrive: ”å holde ut det hele, utholde sin formløse sorg, og det med en viss eleganse” 10 . Det sjølvbiografiske elementet vert introdusert gjennom ei rammeforteljing der vi møter forfattaren av

Home is where you die, sier Mr. Saunders 11 .

Forfattaren blir invitert til herreklubben The Dandy Dilettantes for å lese frå boka si. Der ser han ein mann som han meinar å kjenne seg sjølv igjen i, ein mann med ”en grunnleggende mangel, nemlig evnen til deltakelse og tilhørighet”. Deretter går han heim for å skrive det han sjølv kallar eit speilvendt sjølvportrett, presentert som dagboksnotata til Oscar Muri jr. Men kva er eit speilvendt sjølvportrett? Eg assosierer til

The picture of Dorian Gray,

og både i stil og persongalleri minner

Dilettanten

meir om sosieteten i Oscar Wildes bøker enn om den norske samtidslitteraturen. At hovudpersonen ber samme fornamn som Wilde er kanskje heller ikkje tilfeldig. Anyway – som biletet i Wildes vidgjetne roman får Muri stadig meir groteske trekk; det vert tydeleg at han har utvikla seg til eit kjenslekaldt skal av ”god smak” og trangsynte fordommar. Det mest slåande med dette spegelvendte sjølvportrettet er at Muri har noko forfattaren manglar; ein far. Ein fråverande far har blitt til ein dårleg far, kanskje skapt ut frå tankar om korleis den faren som forlet forfattaren vår, ifølgje rammeforteljinga, kan ha vore for ein halvbror? Tanken vert underbygd av at forfattaren i epilogen oppsøkjer bustaden til ein ukjend halvbror, men utan å ringe på døra. Interessant er det også at Holtet Larsen skildrar korleis far og son gjensidig treng kvarandre, trass i den kalde relasjonen. Faren ”bar på en forestilling om at det til enhver respektabel familie hørte en mislykket sønn som til stadighet havnet i pengeforlegenhet og som derfor måtte tas hånd om. Det hørte med til hans forestilling om hvem han ønsket å være.” 12 Sonen på si side gjer sitt beste for å leve opp til dei låge tankane faren har om han. Spelet mellom dei vert eit substitutt for den kjærleiken som skulle ha vore der, noko som vert tydeleg då faren avlyser dei månedlege møte for overrekking av pengar:”Jeg savnet forestillelsen. Den utgjorde min eneste anledning til å vise min far den hengivenheten jeg følte for ham.” 13 Etter at mora døyr, tvingar faren Muri til å vere hushjelp og vaskehjelp for han, noko Muri finn seg i heilt til faren blir ramma av hjerneslag og avhengig av pleie heile døgnet. Dermed blir den gjensidige avhengigheita mellom far og son konkretisert, samstundes som Muri oppdagar kor lite han eigentleg kjenner faren sin. Ein merkeleg biverknad av slaget er nemleg at faren byrjar å snakke ei 10 Dilettanten, s. 35 11 Terje Holtet Larsen, 2008 12 Dilettanten, s. 183 13 Op cit. s. 243 5

”halvbondsk” dialekt, noko som rokkar endå meir ved identiteten til Muri, som har bygd heile livet sitt opp rundt å vere ein forfina artistokrat med ulasteleg smak, i den grad at han sjølv i einsemd høyrte på opera og drakk champagne, sjølv om han eigentleg ikkje likte nokon av delane. Han reagerer på den einaste måten han er i stand til, med ironisk latter. Eg skal ikkje påstå at

Dilettanten

er høgt heva over dei nemte bøkene til Seljestad, Renberg og Knausgård kvalitetsmessig, men ho er utan tvil mykje meir interessant litterært sett. Holtet Larsen viser at det går an å ta for seg velkjent problematikk som far-son-relasjonen og nytte kjende verkemiddel – som flørt med sjølvbiografiske element – og likevel skape ei litterært spennande framstelling. Avslutningsvis tvingar spørsmålet seg fram: Finst det i det heile litterære skildringar av nære og gode relasjonar mellom ein vaksen son og faren hans i norsk litteratur? Ja, takk og pris. Nikolai Frobenius må nemnast 14 , sjølv om eg ikkje har lese dei siste bøkene hans. I tillegg skil Tomas Espedal seg positivt ut når han både i

Brev

og

Imot kunsten

skildrar faren – også han ein lett alkoholisert arbeidarklassemann – med varm og lukkeleg kjærleik: Faren som gifta seg – om ikkje inn i, så i alle fall med borgarskapet, faren som lærte sonen å bokse, men som råda han til å satse på skulegongen. Faren som elska mora og som difor ikkje heldt det mot sonen at han likna på henne. Faren som han kunne drikke whisky og prate med natta lang. Etter å ha lese om all den kvite sorga 15 hos andre søner, gjer det godt å lese. Takk, faren til Tomas Espedal. Merete Røsvik Granlund

Litteratur:

Anne Oterholm:

Toget fra Ajaccio

(2009) Lars Ove Seljestad:

Fjorden

(2011),

Frægd

(2009),

Blind

(2005) Tore Renberg:

Kompani Orheim

(2005),

Dette er mine gamle dager

(2011) Johan Harstad:

Hässelby

(2007) Carl-Frode Tiller:

Skråninga

(2001),

Innsirkling I

(2007),

Innsirkling II

(2010) Karl-Ove Knausgård:

Min kamp 1

(2009) Tomas Espedal:

Brev

(2005),

Imot kunsten

(2009) Terje Holtet Larsen:

Dilettanten

(2012) Per Petterson:

Ut å stjæle hester

(2003) Tarjei Vesaas:

Det store spelet

(1934) William Faulkner:

Absalom, Absalom!

(1936) Sondre Midthun:

Kom aldri nærmere

(2011) 14 Nikolai Frobenius:

Teori og praksis

(2004) og

Så høyt var du elsket

(2011) 15 Den kvite sorga: Sorga over det ein aldri har hatt. Kjelde: Finn Skårderud,

Uro

(1998). 6