Transcript Wst*p do nauki o j*zyku Filologia polska, I rok * 2004/2005

Wstęp
do językoznawstwa
synchronicznego
3003-11A1WS
Filologia polska, I rok * 2014/2015
Prof. dr hab. Marek Świdziński
Zakład Językoznawstwa Komputerowego
Instytut Języka Polskiego UW
e-mail: [email protected]
Konsultacje w pok. 1:
środa 14.00-15.00
Strona przedmiotu — szukaj pod:
www.mswidz.republika.pl/
Program
Przedmiot językoznawstwa.
Cechy definicyjne języka naturalnego.
Struktura języka I: słownik i morfologia.
Struktura języka II: składnia.
Komunikacja językowa.
Podstawy leksykologii. Leksykografia.
Formalne rozumienie języka. Lingwistyka formalna i
informatyczna.
8. Zróżnicowanie języków świata. Podstawy typologii.
9. Typy badań lingwistycznych.
10. Kolokwium.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
2
Wykład 6
Podstawy leksykologii.
Leksykografia.
3
Przypomnienie
1.
2.
3.
4.
5.
Kompetencja językowa: znajomość słownika i
gramatyki.
Słownik to zbiór pewnych jednostek (= haseł
słownikowych); głównie – leksemów.
Leksem – zbiór form wyrazowych mających to
samo odniesienie do rzeczywistości (= znaczenie).
Leksemy identyfikuje się i klasyfikuje na podstawie
cech gramatycznych.
Utrwalona fizycznie postać słownika: leksykon.
4
Jednostki słownika
Użytkownik identyfikuje i pamięta JS:
–
–
–
jako kształty
jako pakiety cech semantycznych
jako komplety cech gramatycznych
JS to:
–
–
leksemy
pewne klasy wyrażeń
5
Leksykologia
Leksykologia – dziedzina językoznawstwa
zajmująca się opisem zasobu JS.
Dla gramatyka: istotne własności gramatyczne
(= morfologiczne i składniowe) JS.
Dla leksykologa (i leksykografa): istotne własności
semantyczne.
6
Klasyfikacje JS
Porządkowanie zbioru JS
–
–
–
według cech gramatycznych (klasy
gramatyczne)
według cech semantycznych (pola
semantyczne, semantyka składnikowa;
synonimia, hiponimia, antonimia, konwersja;
wieloznaczność)
według cech pozalingwistycznych (warianty
stylistyczne, socjalne, terytorialne,
chronologiczne, idiolektalne)
7
Semantyka
Znaczenie a oznaczanie
[Znaczenie – prymarnie: to, co wynika z danego
wyrażenia (to, co wyrażenie mówi bezpośrednio).
Semantyka zdaniowa]
•
JS ma pewną strukturę semantyczną. Jest to
przedmiotem semantyki leksykalnej. Znaczenie
JS – wtórne w stosunku do znaczenia wyrażeń:
da się wywnioskować ze znaczenia wyrażenia.
•
oznaczanie (denotacja) – relacja między
wyrażeniem a klasą obiektów rzeczywistych
•
referencja (odniesienie) – relacja między aktem
mowy a konkretnym fragmentem
rzeczywistości.
8
Semantyka leksykalna
Semantyka leksykalna formułuje definicje JS –
główny komponent słownika jako kompendium.
PISAĆ
1.
«kreślić na papierze lub innym materiale znaki graficzne
(litery, cyfry itp.) ręcznie lub odbijać je za pomocą maszyny
dla wyrażenia czegoś słowami»]
2.
«tworzyć, układać co na piśmie, np. jakiś artykuł, jakieś dzieło
literackie, naukowe; komponować»
3.
«formułować, ujmować swoje myśli na piśmie, utrwalać je za
pomocą pisma»
4.
«donosić, komunikować coś na piśmie lub w druku»
5.
zwykle w imiesł. przymiotnikowym biernym, przestarz.
«malować we wzory, zdobić rysunkami, deseniami itp.»
9
Semantyka leksykalna
Różne szkoły semantyki leksykalnej
•
•
•
•
Pola semantyczne: Jost Trier, Walter Porzig
Semantyka składnikowa: Manfred Bierwisch
Semantyka sensów elementarnych: Anna
Wierzbicka, Andrzej Bogusławski, Igor Mielczuk
Tezaurus: zbiór tematyczny JS
10
Semantyka leksykalna
Relacje semantyczne w zbiorze JS
Synominia
•
mocna: równoznaczność JS1 i JS2
LINGWISTYKA – JĘZYKOZNAWSTWO
UMRZEĆ – SKONAĆ
DUŻY – WIELKI
KARTOFLE – ZIEMNIAKI
DOZORCA – CIEĆ
.........
11
Semantyka leksykalna
•
słaba: bliskoznaczność JS1 i JS2
ZESTAW – KOLEKCJA – ZBIÓR
BAĆ SIĘ – TRZĄŚĆ PORTKAMI – OBAWIAĆ SIĘ
MĄDRY – ROZUMNY – ROZSĄDNY
.........
Niemożliwe do zdefiniowania...
12
Semantyka leksykalna
Hiponimia (inkluzja)
WRÓBEL – PTAK
MATKA – KOBIETA – CZŁOWIEK
POWIEDZIEĆ – ZAKOMUNIKOWAĆ
OGROMNY – DUŻY
ZIMA – PORA ROKU – OKRES
.....................
Kohiponimia
13
Semantyka leksykalna
Konwersja
OJCIEC – SYN
OŻENIĆ SIĘ (Z) – WYJŚĆ (ZA)
WYŻSZY – NIŻSZY
....................
14
Semantyka leksykalna
Antonimia
PRAWDA – FAŁSZ
KRÓTKI – DŁUGI
TAKI SAM (JAK) – RÓŻNY (OD)
OŻENIĆ SIĘ – ROZWIEŚĆ SIĘ
WESOŁY – SMUTNY
.....................
15
Semantyka leksykalna
Wieloznaczność
DOM: ‘budynek’, ‘mieszkanie’, ‘rodzina’, ‘gospodarstwo’, ‘ród’
PISAĆ: ‘utrwalać znaki na papierze’, ‘tworzyć’, ‘komunikować
na piśmie’, ‘malować (ikony)’
PŁYWAK: .....
O: .....
SZARY: .....
16
Semantyka leksykalna
Relacje niesemantyczne
stylistyczne: UMRZEĆ – ODEJŚĆ – ZEJŚĆ –
WYKITOWAĆ – ZGASNĄĆ
socjalne: WIĘZIENIE – PIERDEL – ZAKŁAD KARNY
terytorialne: KARTOFLE – GRULE – PYRY
chronologiczne: SAMOCHÓD – AUTOMOBIL
idiolektalne: ...............
17
Leksykografia
Leksykologia – podstawa leksykografii
Leksykografia:
(a) teoria słowników (= nauka),
(b) inżynieria budowy słowników (= rzemiosło),
(c) wydawanie słowników (= przemysł)
18
Leksykografia
Literatura
1.
2.
3.
Grochowski M., Zarys leksykologii i leksykografii,
Toruń 1982.
Bańko M., Z pogranicza leksykografii i
językoznawstwa, Warszawa 2001.
Żmigrodzki P., Wprowadzenie do leksykografii
polskiej, Katowice 2003.
19
Słownik
Słownik: kolekcja artykułów hasłowych podana w
jakimś porządku (niekoniecznie alfabetycznym).
Słowniki różnią się:
•
koncepcją artykułu hasłowego („Co jest
hasłem?”)
•
ogólną zawartością artykułu hasłowego („Co
mówi artykuł hasłowy?”)
•
liczbą i doborem artykułów hasłowych – siatką
haseł („Ile i jakie?”)
•
adresatem („Dla kogo?”)
•
celem („Po co?”).
20
Słownik
Nie są słownikami w sensie lingwistycznym
•
•
•
•
•
spisy słów dla krzyżówkowiczów
„słowniczki” do spell checkerów
słowniki encyklopedyczne
słowniki terminów zawodowych
encyklopedie
Słownik w sensie lingwistycznym: taki, że artykuł
hasłowy odpowiada jakiejś jednostce języka.
21
Słownik
Leksykografia jednojęzyczna i dwu-(wielo-)języczna
(1L//2L-lexicography).
Podstawa: wielki jednojęzyczny słownik ogólny.
Słowniki pochodne:
- średni//mały słownik ogólny
- słowniki specjalne:
a. ortoepiczny,
b. wyrazów obcych,
c. ortograficzny,
d. frazeologiczny,
e. synonimów,
f. ................
- słowniki dwu- i wielojęzyczne
22
Parametry słownikowe
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
hasło
artykuł hasłowy
nazwa hasła
głowa hasła
kwalifikator
informacja fleksyjna
informacja składniowa
znaczenie // podznaczenie
definicja
ilustracja empiryczna
idiomatyka
23
KSJP
24
KSJP
Nazwa hasła
Hasło: PŁYWAK
25
Głowa hasła
KSJP
26
Informacja
fleksyjna
KSJP
27
KSJP
Definicje
Znaczenia
Podznaczenia
28
KSJP
Ilustracja
empiryczna
Kwalifikatory
29
Informacja
składniowa
ISJP
30
Idiomatyka
SJP Dor.
31
CIDE
CIDE (1995)
32
Warsztat współczesnego leksykografa
•
•
•
•
•
korpus zrównoważony
narzędzia przeszukiwania
komercyjne oprogramowanie leksykograficzne
(baza danych, narzędzie sporządzania
konkordancji, edytor haseł)
konwerter bazy danych na podstawę tekstową
wydruku (SGML)
oprogramowanie automatycznej korekty
33
COBUILD
1987
34
COBUILD
35
Korpus PWN
36
Korpus PWN
37
Korpus PWN
Konkordancja
38
Perspektywy leksykografii
Leksykografia w Polsce UE –
perspektywy obiecujące!!!
Jest rynek pracy dla polonistów...
39
Podsumowanie
1. Leksykologia: opis JS.
2. JS: proste (leksemy) i złożone (leksemy
„nieciągłe”, idiomy, kolokacje).
3. Różne typologie JS.
4. Semantyka leksykalna. Rózne szkoły. Relacje
semantyczne: synonimia – bliskoznaczność –
antonimia - konwersja.
5. Leksykografia: nauka – rzemiosło – komercja.
6. Tworzenie wielkiego słownika ogólnego: budowa
korpusu – narzędzia przetwarzania korpusu –
konwerter „baza danych => tekst”).
7. Leksykografia – ważny rynek pracy dla
humanistów, informatyków i wydawców.
40