Transcript Od narratologii do narratywizmu

OD NARRATOLOGII DO
NARRATYWIZMU
Narratywistyczna filozofia tożsamości
Paul Ricoeur
Ricoeurowska filozofia podmiotu
Nowożytne ustanowienie podmiotu
Ricoeur
ponowoczesna (późnonowoczesna) destrukcja podmiotu
Nowożytne ustanowienie podmiotu
a)
b)
Opublikowanie przez Kartezjusza Rozprawy o
metodzie (1637): człowiek jest „dany sobie w
bezpośredniej i suwerennej przezroczystości
Cogito” (Foucault);
Kant, Krytyka czystego rozumu (1781): podmiot
transcendentalny.
„Przedstawienie Myślę musi
móc towarzyszyć wszystkim
mym przedstawieniom,
inaczej bowiem byłoby coś
we mnie przedstawione, co
by wcale nie mogło być
pomyślane” I. Kant, Krytyka
czystego rozumu ,przeł. R.
Ingarden, Kęty 2001, s. B
132.
Podmiot w „filozofiach różnicy”


Patroni: „mistrzowie podejrzeń”: Nietzsche, Marks,
Freud;
Przedstawiciele: Gilles Deleuze, Jacques Derrida,
Michel Foucault, Roland Barthes.
Podmiot nie jest „spójną, w pełni tożsamą z sobą jednostką,
źródłem aktów poznawczych, autorem wypowiedzi i tekstów.
[…] Nie sposób już [go] traktować jako istniejącego i
funkcjonującego niezależnie i uprzednio wobec różnego
rodzaju intersubiektywnych struktur i kontekstów, w których
się przejawia, takich jak język, struktury historyczne,
społeczne, mentalne” (A. Zawadzki, Autor. Podmiot literacki,
[w:] Kulturowa teoria literatury, Główne pojęcia i problemy,
red. M. P. Markowski, R. Nycz, Kraków 2010 (pierwsze wyd.
2006), s. 222).
Poststrukturalistyczne filozofie podmiotu:
przykłady
Śmierć autora (1968)
Barthes’a. Autor uobecnia
się w dziele poprzez tekst,
który niszczy uobecnienie:
 „to nie autor mówi, lecz
język”;
 Pisząc, nie zapisujesz
tego, co uprzednie
wobec pisania.
Przeciwnie: twoja ręka
„niesiona [jest] przez
czysty gest zapisu”
Paul de Man:
 Wpisywanie siebie w
tekst, czyli machinę już
zaistniałych i
niezależnych od autora
tropów.
Buddyzm
„Dlaczego powracasz do osoby?
Maro, żywisz, fałszywy pogląd.
„Osoba” to tylko skupienie funkcji;
żadnej „osoby” tu nie ma.
Tak jak połączenie części
nazywa się słowem „wóz”,
tak też skupieniu zespołów [funkcjonalnych]
nadaje się potocznie nazwę „osoby”
(Samyuttanikaya, I w. p. n. e.)
Ricoeur wobec tradycji
Nowożytne ustanowienie podmiotu
Ricoeur: sobość (soi)
ponowoczesna (późnonowoczesna) destrukcja
podmiotu
„Sobość” jako „występek”
„Nie mogę być sobą, nie będąc nieustannie kimś
innym, choć z drugiej strony, próbując wyjść poza
siebie, wciąż odtwarzam samego siebie w
nieskończonym łańcuchu repetycji” (M. P. Markowski,
Występek. Eseje o pisaniu i czytaniu, Warszawa 2001,
s. 19-20).
Działanie
1. Działanie a podmiot. Relacja:
 Dwustronna
 Konieczna
2. Teleologiczność działania:
 działanie jako projekt.
3. Doświadczeniowość:
 doświadczamy skutków naszych działań
Tożsamość
Bycie tym samym (idem)
Bycie sobą (ipse)
Pozostawanie
niezmiennym:
 tożsamość substancjalna,
tożsamość niezmiennego
substratu (np. kod
genetyczny, „charakter”,
idea)
Pozostawanie
niezmiennym w
zmienności:
 Dialektyka idem i ipse
 opowiadanie
„O tym, czy ten-który-jest sobą tworzy, a przynajmniej
współtworzy – w ramach dialektyki wolności i konieczności,
bycia sobą i bycia tym samym – jedność własnego życia i
w ten sposób jedność siebie w czasie, dowiadujemy się
jednak nie inaczej, niż słuchając jego opowieści o własnym
życiu. Co więcej, on sam ujmuje swoje życie (a więc i
samego siebie) jako pewną jedność o tyle, o ile potrafi o
nim opowiedzieć. Z tego punktu widzenia
pierwszorzędnym wymiarem >sobości< okazuje się
zdolność do opowiadania o sobie lub, lepiej: do
opowiadania siebie” (Małgorzata Kowalska, Wstęp:
Dialektyka bycia sobą, [w:] P. Ricoeur, O sobie samym jako
innym, Warszawa 2003., s. XXI).
Opowiadanie między idem a ipse
Bycie tym samym
Opowiadanie
Bycie sobą
Arystoteles, Poetyka
Opowiadanie jako mythos, czyli:
 efekt opowiadania – historia (fabuła);
 czynność opowiadania, układania fabuły (narracja,
dyskurs).
„To, co Arystoteles nazywa opowieścią, nie jest strukturą
statyczną, lecz
(1) procesem zmierzającym do scalenia, procesem, który
[…]
(2) spełnia się tylko przy udziale czytelnika, lub widza,
czyli żywego odbiorcy opowiadanej historii. Przez
proces scalania rozumiem
Ad 1) pracę nad kompozycją, która nadaje dynamiczną
tożsamość opowiadanej historii. To, co opowiedziane, jest
określoną, konkretną historią, którą cechuje zupełność i
jedność” (P. Ricoeur, Życie w poszukiwaniu opowieści, przeł.
E. Wolicka, „Ethos i Logos” 1993, nr 2, s. 225-226).
Opowiadanie jako „proces
zmierzający do scalenia”
Opowiadanie jest procesem, który cechuje się:
 Tożsamością w nietożsamości;
 Dynamizmem i teleologicznością
 komunikacyjnością
Przykład
1. Raskolnikow wychodzi zabić staruszkę.
2. Po zabiciu staruszki w jej mieszkaniu zjawia się
Lizawieta.
„Przyszłość w teraźniejszości” (protencja): spotkanie
Lizawiety jest obecne już w momencie wyjścia
Raskolnikowa z domu; Raskolnikow wychodzi z domu po
to, by spotkać Lizawietę.
„Przeszłość w teraźniejszości” (retencja): spotkanie
Lizawiety odbieramy jako wydarzenie groźne dla
Raskolnikowa, ponieważ wiemy, że może pokrzyżować
jego plany, a więc na tle przeszłości.
Opowieść: dwa rodzaje czasu
Fabularny: z punktu
widzenia bohatera
Raskolnikow wychodzi z
domu, spodziewając się,
że dojdzie bez żadnych
problemów do domu
staruszki.
Narracyjny: z punktu
widzenia autora
Raskolnikow wychodzi z
domu, lecz spotka
Lizawietę.
Opozycja życie – opowieść…

„Teraz możemy zmierzyć się z paradoksem, który
nam przedłożono: historie są opowiadane, życie jest
przeżywane. Wydaje się, że fikcję i życie oddziela
nieprzekraczalna przepaść”.
… i jej dekonstrukcja
a) „Życiowy” wymiar tekstu: „fuzja horyzontów”;
b) Opowiedzeniowy wymiar życia:
 Symboliczny wymiar działań
 Pre-narracyjny wymiar życia
 Narracyjny wymiar życia
„Fuzja horyzontów”
„W rzeczywistości horyzont współczesności nieustannie się
kształtuje, skoro wszelkie nasze uprzedzenia musimy
ciągle poddawać próbom. Do takich prób zalicza się
również spotkanie z przeszłością i rozumienie tradycji, z
której się wywodzimy. Horyzont współczesności nie
kształtuje się więc w ogóle bez przeszłości. Nie istnieje
horyzont współczesności sam dla siebie, tak jak nie istnieją
horyzonty historyczne, do których można by docierać.
Raczej rozumienie jest zawsze procesem stapiania się
takich rzekomych dla siebie istniejących horyzontów”
(H.G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki
filozoficznej, przeł. B. Baran, Kraków 1993, s. 290).
Symboliczny wymiar działań
To, że odnosimy się do rzeczywistości poprzez znaki
(symbole).
Dwa rodzaje symbolizmu:
 Immanentny (implikowany);
 „symbolizm po fakcie”
Pre-narracyjny wymiar działań


Życie jako „pewna historia w stadium narodzin lub
działanie i doznawanie domagające się
opowiedzenia”;
Życie jako heideggerowska troska (sorge)
W Byciu i czasie Heidegger opisał nieuchronnie czasową strukturę bycia w świecie:
wychodząc od jakiegoś wyobrażenia o tym, czym się staliśmy, spośród zbioru
obecnie dostępnych możliwości – projektujemy nasze przyszłe życie. Jest to
oczywiście struktura każdego, nawet najbardziej banalnego, osadzonego w
konkretnej sytuacji działania. Wychodząc od przekonania, że jestem w aptece,
spośród różnych innych możliwych kierunków wybieram pójście do domu. Stosuje się
to jednak również do owej kluczowej sprawy, jaką jest moje miejsce względem
dobra. Wychodząc od mojego przekonania co do tego, w jakim miejscu względem
niego się znajduję, pośród innych możliwości – projektuję kierunek mojego życia w
odniesieniu do niego. Moje życie zawsze ma ów wymiar narracyjnego rozumienia –
rozumiem moje teraźniejsze działania w formie jakiegoś „a potem”: najpierw było A
(to, kim jestem), a potem robię B (to, kim zamierzam się stać) (Ch. Taylor, Źródła
podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, przeł. M. Gruszczyński, O. Latek,
A. Lipszyc, A. Michalak, A. Rostkowska, M. Rychter, Ł. Sommer, oprac. T. Gadacz,
Wstęp A. Bielik-Robson, Warszawa 2001, s. 94-95)
Narracyjny wymiar życia

Kiedy historia potencjalna zostaje zaktualizowana
w wypowiedzeniu, które jest jednocześnie
dopowiedzeniem i rekonfiguracją
Trzy rodzaje narratywizmu
filozoficznego
1. Ujmowanie samego siebie i świata na sposób protonarracyjny i proto-językowy
 David Carr, Time, Narrative and History (1986)
2. Ujmowanie samego siebie i świata na sposób językowy, ale
jedynie proto-narracyjny
 Ricoeur, Życie w poszukiwaniu opowieści.
3. Ujmowanie samego siebie i świata na sposób językowy i
narracyjny
 Charles Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości
nowoczesnej
 Anthony Giddens, Nowoczesnośći tożsamość. „Ja” i
społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności (1991)
Słabości stricte narracyjnej koncepcji
ludzkiej tożsamości
a)
b)
c)
Przecenianie roli „ja” w kształtowaniu się
tożsamości;
Przecenianie roli językowej
samego siebie w tym procesie;
Przecenianie
możliwości
analogii między światem
rzeczywistym.
artykulacji
ustanowienia
fikcyjnym a
Przecenianie roli „ja” w kształtowaniu
się tożsamości
W Byciu i czasie Heidegger opisał nieuchronnie czasową strukturę bycia w świecie:
wychodząc od jakiegoś wyobrażenia o tym, czym się staliśmy, spośród zbioru obecnie
dostępnych możliwości – projektujemy nasze przyszłe życie. Jest to oczywiście struktura
każdego, nawet najbardziej banalnego, osadzonego w konkretnej sytuacji działania.
Wychodząc od przekonania, że jestem w aptece, spośród różnych innych możliwych
kierunków wybieram pójście do domu. Stosuje się to jednak również do owej kluczowej
sprawy, jaką jest moje miejsce względem dobra. Wychodząc od mojego przekonania
co do tego, w jakim miejscu względem niego się znajduję, pośród innych możliwości –
projektuję kierunek mojego życia w odniesieniu do niego. Moje życie zawsze ma ów
wymiar narracyjnego rozumienia – rozumiem moje teraźniejsze działania w formie
jakiegoś „a potem”: najpierw było A (to, kim jestem), a potem robię B (to, kim
zamierzam się stać)
(Ch. Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości
nowoczesnej, przeł. M. Gruszczyński, O. Latek, A. Lipszyc, A. Michalak, A. Rostkowska,
M. Rychter, Ł. Sommer, oprac. T. Gadacz, Wstęp A. Bielik-Robson, Warszawa 2001, s.
94-95)
Przecenianie roli „ja” i językowej artykulacji
samego siebie w procesie kształtowania się
tożsamości




„projektowanie” „nie ma nic wspólnego z trzymaniem się
wymyślonego planu, wedle którego jestestwo urządzałoby
swe bycie” (M. Heidegger, Bycie i czas, przeł. i oprac. B.
Baran, Warszawa 2004, s. 186 – 187);
Tożsamość jest „planowana”, a więc kształtowana
narracyjnie nie zawsze, ale tylko w pewnych szczególnych
przypadkach (np. „tożsamość refleksyjna”, sesja
psychoanalityczna);
Narratywizmy zapominają o przygodności ludzkiej
egzystencji
Narratywizmy zapominają o tym, że autonomia podmiotu
jest ograniczona: narratywizm Latourem
Jean Baudrillard
Jedynie epizodycznie jesteśmy przewodnikami sensu