2014/2015 FILOZOFIA NOWOŻYTNA

Miłowit Kuniński

Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Polskiej Prowincji Dominikanów

Immanuel Kant 1724-1804

Studiował logikę, metafizykę i nauki przyrodnicze (fizykę) na uniwersytecie w Królewcu, stolicy Prus Zakonnych (lenna polskiego w latach 1466-1525), Prus Książęcych (lenna polskiego od hołdu pruskiego do 1657 roku), a potem Królestwa Prus. Przez pewien czas pozostawał pod wpływem dominującej w niemieckich uniwersytetach filozofii G. W. Leibniza



Ch. Wolffa.



Okres przedkrytyczny - do przełomu lat 1760/1770 Zainteresowania naukami przyrodniczymi do 1756 roku

Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des

Himmels 1755 (hipoteza powstania naszego układu planetarnego tzw. hipoteza Kanta-Laplace‘a) Zainteresowania humanistyczne - 1762-1766



Początek okresu krytycznego 1767-1770



Okres krytyczny 1770-1790 Późna filozofia Kanta 1790-1798 (rok wydania za życia ostatniej pracy Kanta Antropologia w ujęciu pragmatycznym)

• • • • • • • • • •

Ważniejsze dzieła:

O formie i zasadach świata dostępnego zmysłom oraz

świata inteligibilnego 1770 (rozprawa profesorska) Krytyka czystego rozumu (KCR) 1781

Prolegomena [uwagi wstępne] do wszelkiej przyszłej metafizyki 1785 Uzasadnienie metafizyki moralności 1785

Krytyka rozumu praktycznego 1788 Krytyka władzy sądzenia 1791

Projekt wieczystego pokoju 1797 Religia w granicach samego rozumu 1793 Uzasadnienie metafizyki moralności 1785

Metafizyka moralności: Metafizyczne podstawy nauki

prawa. Metafizyczne podstawy nauki o cnocie 1797

Główne pytania filozofii:

• • •

„Wszelki interes mego rozumu (spekulatywnego zarówno, jak i praktycznego) skupia się w

następujących trzech pytaniach” (KRC A804/805 B832/833):

Co mogę wiedzieć?

pytanie czysto spekulatywne

Co powinienem czynić?

(moralne) pytanie praktyczne

Czego mogę się spodziewać?

pytanie praktyczne i teoretyczne (nadzieja, szczęście, przyczyna najwyższa)

Poznanie rozpoczyna się wraz z doświadczeniem, ale doświadczenie nie jest jedynym źródłem poznania.

Poznanie empiryczne – a posteriori



sądy o ogólności przyjętej umownie i porównawczej (indukcja).

Poznanie czyste – a priori



koniecznej i ścisłej ogólności, sądy o bezwyjątkowe.

sądy syntetyczne (poszerzające wiedzę) sądy analityczne (wyjaśniające treść pojęć) Podział sądów sądy a priori sądy a posteriori

nowy (fizyka rodzaj sądów: matematyka, czyste przyrodoznawstwo teoretyczna), filozofia transcendentalna sądy oparte doświadczeniu; zaprzeczenie na ich nie prowadzi do sprzeczności sądy niezależne od doświadczenia, których zaprzeczenie prowadzi do sprzeczności 

Poznanie transcendentalne to

„wszelkie poznanie, które zajmuje się w ogóle nie tyle przedmiotami, ile naszym sposobem poznawania przedmiotów, o ile ten sposób ma być a priori możliwy (KRC, B25)”.

Kant określa to poznanie mianem transcendentalnego , gdyż, podobnie jak transcendentalia w scholastyce, przekracza ono dotychczasowe granice poznania. Poznanie to ma charakter aprioryczny i wyjaśnia przedmioty poznania empirycznego jako konstytuujące się w procesie poznania .

Przedmioty poznania empirycznego są więc zależne, gdy idzie o ich poznawanie i zjawianie się, od zmysłowości (naoczności), która odbiera od pojęć intelektu . wrażenia (dane zmysłowe) i (kategorii) oraz form sądów Stanowisko Kanta dokonuje tzw. przewrotu kopernikańskiego polegającego na tym, iż to nie poznanie dostosowuje się do przedmiotu, lecz przedmiot dostosowuje się do poznania

.

A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii, Kraków 2003

Matematyka jest dziedziną sądów a priori , bo zarówno geometria , jak i arytmetyka czy algebra oraz czyste przyrodoznawstwo ( fizyka teoretyczna ) oparte są na operacjach dokonywanych w przestrzeni i w czasie jako formach zmysłowości, dostępnych poznawczo, gdyż należących do struktury podmiotu poznającego.

Matematyka i czyste przyrodoznawstwo wskazują, iż umysł ludzki jest zdolny do poznawania syntetycznego a priori, które odnosi się do dziedziny doświadczenia, choć nie ma w nim swego źródła.

Twierdzenia matematyki i fizyki maja charakter ogólny i bezwyjątkowy i stosują się do przedmiotów doświadczenia mimo, iż są od niego niezależne. Np. prawo grawitacji jest twierdzeniem teoretycznym, ale wyjaśnia obserwowalne zjawiska.

Poznawanie vs. oglądanie Poznawanie intelektualne to poznawanie przez pojęcia, nieintuitywne, dyskursywne.

Pojęcia opierają się na samorzutności myślenia, zdolności wytwarzania samoistnie przedstawień.

Intelekt to zdolność pomyślenia przedmiotu naoczności zmysłowej.

Oglądanie (naoczność), poznawanie zmysłowe to poznawanie polegające na uzyskiwaniu naocznych danych zmysłowych, opartych na pobudzeniach.

Naoczne dane zmysłowe oparte są na zdolności odbierania podniet, na receptywności.

„Naoczność /…/ i pojęcia stanowią składniki wszelkiego naszego poznania, tak że pojęcia bez odpowiadającej im w pewien sposób naoczności, ani naoczność bez pojęć nie może dostarczyć poznania. (KCR A50/B74)” czyste Naoczność i pojęcia Empiryczne Czysta naoczność – forma oglądania czegoś.

Czyste pojęcie – forma myślenia o jakimkolwiek przedmiocie w ogóle.

„Myśli bez treści naocznej są puste, dane naoczne bez pojęć – ślepe. (KCR A51/B75)”

Doświadczenie łączy dane naoczne z pojęciami, zmysłowość z intelektem. Estetyka – nauka o prawidłowościach zmysłowości w ogóle.

Logika – nauka o prawidłach intelektu w ogóle.

Sądy i kategorie

Formy sądów (KCR B95) Ogólne Szczegółowe Jednostkowe 1. Ilość Zestawienie kategorii (KCR B106) Jedność Wielość Ogół Twierdzące Przeczące Nieskończone 2. Jakość Realność (Realität ) Przeczenie Ograniczenie

Kategoryczne Hipotetyczne Rozłączne 3. Stosunek Przysługiwanie czemuś i bycie podmiotem czegoś (substantia et accidens) Przyczynowość i zależność (przyczyna i skutek) Wspólnota (wzajemne oddziaływanie pomiędzy tym, co działa a tym, co doznaje) Problematyczne Asertoryczne Apodyktyczne 4. Modalność Możliwość - niemożliwość Istnienie - nieistnienie Konieczność -przypadkowość

„Oto jest zestawienie wszystkich pierwotnie czystych pojęć syntezy, które intelekt w sobie zawiera a priori i z uwagi na które jest on też tylko czystym intelektem, jedynie przez nie mogąc coś zrozumie c w różnorodności danych naocznych, tj. mogąc pomyśleć przedmiot oglądania. Podział ten jest wyprowadzony w sposób systematyczny z jednej wspólnej zasady, mianowicie ze zdolności sadzenia (która jest tym samym, co zdolność myślenia), nie powstał zaś w sposób urywkowy z podjętego na los szczęścia poszukiwania czystych pojęć. (KCR B106/A81)” Arystoteles, wg Kanta, „zgarnął je [podstawowe pojęcia - M.K.], jak mu się nastręczyły, i wynalazł ich najpierw dziesięć, nazywając je kategoriami (praedicamenta). (KCR B107)”

Transcendentalna dedukcja kategorii ma na celu nie tyle dedukcyjne wywiedzenie kategorii, ile wykazanie, iż kategorie są koniecznym warunkiem pojawiania się przedmiotów doświadczenia oraz ukazanie jak aprioryczne pojęcia/kategorie mogą się odnosić do przedmiotów.

Kategorie są warunkiem konstytucji i poznania przedmiotów doświadczenia. Wrażenia, naoczne dane zmysłowe, są syntetyzowane przez pojęcia i sądy.

Według Kanta nie można wyjaśnić poznawania przedmiotów jako odtwarzania w umyśle rzeczy i ich własności oraz relacji między rzeczami i ich własnościami. Jeśli bowiem, dzięki zmysłowości uzyskujemy wrażenia/dane zmysłowe, to nie mogą one być odzwierciedleniem rzeczy zewnętrznych w stosunku do umysłu, gdyż są amorficzną (nieukształtowaną i nieuporządkowaną) masą wrażeń, które dopiero jako uporządkowane, a więc dzięki powiązaniu ich za pomocą relacji, np. własności/podłoża (akcydensu/substancji) czy przyczyny/skutku, stają się dla podmiotu poznającego przedmiotami doświadczenia.

Uporządkowanie wrażeń, czyli nałożenie na nie relacji, polega na powiązaniu ich z pojęciami/kategoriami intelektu. Dokonuje się to w sposób samorzutny, to znaczy, że intelekt sam z siebie, mając do czynienia z wrażeniami, ujmuje je za pomocą pojęć/kategorii. Dlatego pojęcia/kategorie intelektu są warunkiem pojawienia się przedmiotów w polu poznawczym. Zostały zaś, wraz z formami sądów, tak dobrane, by wyjaśnienie konstytucji przedmiotów doświadczenia było pełne.

W pewnym sensie pojęcia/kategorie pełnią funkcję podobną do relacji, jakie - w filozofii Leibniza - Bóg nakłada na zbiór monad, z tym, że intelekt działa samorzutnie, a nie intencjonalnie, i w odniesieniu do wrażeń odbieranych przez zmysłowość. Niezbędność obu elementów: wrażeń i pojęć/kategorii, dla konstytucji przedmiotów naoczności, oznacza, że transcendentalna dedukcja kategorii odnosi się do wszelkich podmiotów poznania, które posiadają zmysłowość i intelekt.

Sposób wywiedzenia pojęć/kategorii i wskazanie, iż są one właściwością wszelkich podmiotów poznania, które wyposażone są w zmysłowość i intelekt, ma zapewnić im konieczny, a zatem obiektywny charakter. Obiektywność poznania polega na powszechności, intersubiektywności i aprioryczności podmiotowych warunków, czyli pojęć /kategorii intelektu i form naoczności/zmysłowości: czasu i przestrzeni (patrz wyżej: slajd „Struktura poznania”). Arystoteles konstruując swoją listę kategorii, wychodził z założenia, iż stanowią one odpowiednik relacji i własności rzeczy pozaumysłowych. To miało gwarantować ich obiektywny/przedmiotowy i zarazem konieczny charakter.

Transcendentalna dedukcja kategorii sprawiała Kantowi trudności teoretyczne („Dedukcja kategoryj jest związana z tylu trudnościami/…/(KCR, A98)”), dlatego też w KCR występują dwie jej różne wersje: wersja wydania A i wydania B.

• • •

Wersja wydania A kładzie nacisk na syntezę i jej etapy: syntezę ujmowania w naoczności syntezę odtwarzania w wyobraźni syntezę rozpoznawania w pojęciu

Syntezy te wskazują na (KCR, A97).” trzy podmiotowe źródła poznania: naoczność, wyobraźnię i świadomość , „które umożliwiają sam intelekt, a przezeń i wszelkie doświadczenie jako empiryczny wytwór intelektu

•

Synteza ujmowania w naoczności Przedstawienia (uwarunkowane zewnętrznie lub wewnętrznie, empiryczne i aprioryczne) jako modyfikacje umysłu należą do zmysłu wewnętrznego i podlegają jego warunkowi, czyli czasowi jako formie naoczności. Różnorodność naoczności (np. wrażeń) jest przedstawiana dzięki czasowemu ujmowaniu doznań jako następujących po sobie.

Aby z tej różnorodności powstała jedność naoczności (np. widzenie kwiatu) różnorodność przedstawień (doznań, wrażeń barw, kształtów itp.) jest przeglądana i zbierana w jedno. Dotyczy to przedstawień empirycznych i apriorycznych.

•

Synteza odtwarzania w wyobraźni Synteza ujmowania w naoczności jest ściśle powiązana z synteza odtwarzania w wyobraźni. Gdyby nie było możliwe odtwarzanie w wyobraźni wcześniejszych przedstawień, nie możliwa byłaby ich zsyntetyzowana jedność w naoczności. Przedstawienia byłyby od siebie odizolowane i ujmowane bez żadnego między nimi związku.

•

Synteza rozpoznawania w pojęciu Odtworzenie tego, co różnorodne nie wystarcza do tego, by doszło do poznania przedmiotu. Przedmiot jest pewną jednością powstałą z różnorodności dzięki syntezie, dokonującej się wedle pewnego prawidła, która wymaga jeszcze zebrania w pojęciu tego, co różnorodne i odtworzone w naoczności i wyobraźni. Prawidło, o którym mówi Kant można rozumieć jako algorytm, według którego mogą być przedstawione dane naoczne, np. trójkąt ułożony z trzech prostych.

Jednak Kant bardzo mocno zaznacza, iż przedmiot jest ujmowany jako jedność różnorodności, ale jest czymś (X), co jest ze względu na swą jedność czymś różnym od naszych przedstawień. Przedmiot nie jest sumą różnych przedstawień, jest czymś, co ujmowane jest jako jedno i niezmienne mimo, że postrzegany jest przez nas jako zmieniający się w czasie (przybierający pewne cechy i tracący je czasowo lub na stałe, np. barwę (np. w zależności od oświetlenia), zapach, kształt, itp.)

Warunkiem, który umożliwia ujmowanie przedmiotu jako jedności jest transcendentalna jedność apercepcji , będąca warunkiem jedności świadomości samego siebie.

W wydaniu B Kant wskazuje na przedstawienie „Myślę” (akt samorzutności nie należący do zmysłowości) jako warunek („musi móc towarzyszyć wszystkim mym przedstawieniom (KCR, B131)” i „we wszelkiej świadomości jest jedno i to samo (KCR, B131)”) jedności różnorodności. Przedstawienie „Myślę” jest określane przez Kanta jako czysta lub pierwotna apercepcja w odróżnieniu od apercepcji empirycznej. Apercepcja to inaczej świadomość, albo, jak to ujmuje Kant, samowiedza.

Położenie nacisku na obecność samowiedzy (przedstawienia „Myślę”) w związku z innymi przedstawieniami i jej tożsamość oznacza, iż Kant odrzucając substancjalne ujęcie podmiotu myślącego (Kartezjuszowego cogito), przyjmuje, iż jedność podmiotu myślącego jest warunkiem jedności przedmiotu poznania. Przy czym nie idzie tu o podmiot empiryczny, ten bowiem, na co zwracał uwagę Hume, może być pojmowany jako strumień czy wiązka doznań, a więc jako pozbawiony jedności i tożsamości.

„/…/ jedność świadomości jest tym, co jedynie samo stanowi odniesienie przedstawień do pewnego przedmiotu, co przeto wytwarza ich przedmiotową ważność, a w następstwie tego sprawia, że one stają się poznaniami. Na tym też polega ostatecznie nawet możliwość intelektu (KCR, B137).” Logiczna funkcja sądów jest czynnością intelektu, dzięki której różnorodność przedstawień zostaje podporządkowana jednej apercepcji.

Kategorie/pojęcia są funkcjami sądzenia.

„/…/ to, co różnorodne w naoczności podlega z koniecznością kategoriom (KCR B143).”

Kant ma na myśli warunek jedności nie tylko przedmiotów zewnętrznych wobec umysłu, ale także samego umysłu, czyli empirycznego ja. Ono również jest zsyntetyzowaną jednością, a podstawą tej syntezy jest pierwotna, czysta apercepcja, która nie wywodzi się z niczego bardzie pierwotnego czy podstawowego.

Ostatecznie więc jedność przedmiotu i ja empirycznego jest ufundowana w jedności transcendentalnej apercepcji, czyli w transcendentalnej świadomości.

Umysł, a właściwie rozum ludzki, nie jest zdolny do poznania metafizycznego, czyli apriorycznych twierdzeń, które odnoszą się do rzeczywistości pozaempirycznej . Rozum przez wieki tworzył systemy (teorie) metafizyczne, lecz wykluczają się one wzajemnie. Rozum rości sobie pretensje do poznania apriorycznego i bezwyjątkowego, a popada w sprzeczności, czyli antynomie .

Antynomie rozumu (KCR A426-460/B454-488) TEZA ANTYTEZA 1. Ilość Świat jest czasowo i przestrzennie ograniczony.

Świat jest czasowo i przestrzennie nieograniczony.

1. Jakość Każda złożona substancja w świecie składa

Żadna rzecz złożona w świecie nie składa się z

się z części prostych i nie istnieje w ogóle nic

części prostych i nie istnieje w świecie nigdzie

innego jak tylko to, co proste lub to, co z niego złożone.

nic prostego.

1. Stosunek Oprócz przyczynowości zgodnej z prawami

Nie istnieje wolność, lecz wszystko w świecie

przyrody jest jeszcze do wyjaśnienia zjawisk konieczna przyczynowość dokonująca się przez wolność.

dzieje się jedynie wedle praw przyrody.

1. Modalność Do świata należy coś, co albo jako jego część, albo jako jego przyczyna jest bezwzględnie konieczną istotą.

Ani w świecie, ani poza światem nie istnieje bezwzględnie konieczna istota jako jego przyczyna.

Kant znajduje rozwiązanie tych sprzeczności , wskazując, iż tezy odnoszą się do świata noumenalnego ( rzeczy samych w sobie , których nie poznajemy w sposób teoretycznie zasadny), a antytezy odnoszą się do świata fenomenalnego (zjawiskowego ), czyli do świata poznawanego empirycznie dzięki zmysłom i intelektowi.