Transcript Document
Dio 2:Ulaganja u reprodukciju
Prof. dr Jasmina Ćetković
4. Utrošci radne snage Pojam radne snage
Radna snaga - podrazumij eva bioenergiju proizvođača-pojedinca, koja se troši u reprodukciji. Pri tome, nije bitno da li je to trošenje fizičkog ili intelektualnog rada.
Cilj trošenja radne snage je stvaranje određene vrste, količine i kvaliteta proizvoda.
Pojam utrošaka radne snage
Utrošak radne snage predstavlja određenu količinu ljudske bioenergije utrošene pri radu. Ljudska bioenergija, koja se troši u reprodukciji se izražava vremenom trajanja rada. Da bi ono bilo ekonomski izraz utrošaka radne snage, potrebno je da se u svakoj jedinici vremena troši ista količina radne snage. Realno to nije tako!
Različitost utrošaka radne snage
Razlike u utrošcima radne snage u jednakim vremenskim jedinicama istog proizvođača i/ili vremenskim jedinicama dvaju različitih proizvođača javljaju se usljed
razlika
u: 1) kvalifikovanosti proizvođača, 2) intenzitetu rada, 3) organizaciji rada, 4) uslovima rada i 5) prekidima kontinuiteta rada.
(1) Kvalifikovanost
obuhvata skup znanja i umješnosti koji su potrebni proizvođačima za obavljanje poslova određene složenosti. Viši stepen kvalifikovanosti podrazumijeva složeniji rad, koji, u suštini, predstavlja multiplikovan (pomnožen) prost rad, odnosno jedna vremenska jedinica složenog rada sadrži više jedinica prostog rada
(2) Intenzitet rada
znači stepen napora proizvođača u jedinici vremena. Načelno, ukoliko je napor proizvođača veći, veći je i radni učinak. Međutim, promjena učinka nije u direktnoj proporciji s promj enom stepena uloženog napora. Intenzitet rada se kreće između donje i gornje granice . Kada je intenzitet na donjoj granici – napor je minimalan, izostaje proizvodnja! Kada je intenzitet na gornjoj granici – učinak prestaje da raste nezavisno od povećanja radnog napora.
(3) Organizacija rada
predstavlja skup metoda organizacije reprodukcije. Skoro svaki rad jeste kombinacija različitih radnih operacija uz različito vremensko trajanje. Za ekvivalentnost utrošaka radne snage u vremenskim jedinicama potrebno je utvrditi standardnu ili optimalnu organizaciju.
Pri optimalnoj organizaciji rada utrošak radne snage jednog proizvođača je identičan utrošku radne snage drugog proizvođača u jedinici vremena, podrazumij evajući da imaju optimalnu kvalifikovanost, optimalan intenzitet rada i objektivne (tehničke i prirodne) uslove rada.
(4) Uslovi rada
podrazumij evaju prirodne i tehničke razlike u kojima rade proizvođači. Isti tehnološki proces se može vršiti pri različitim objektivnim uslovima rada: različitim uslovima radne sredine, različitom stepenu tehničke opremljenosti i sl. Različiti uslovi rada zahtijevaju i različite utroške radne snage.
(5)
U slučaju da dva proizvođača rade s optimalnom kvalifikovanošću, optimalnim intenzitetom rada, da imaju optimalnu organizaciju rada i uslove rada, ali uz standardnog
različite prekide u radu
, njihovi utrošci radne snage u jedinici vremena biće različiti. Pošto se u toku radnog dana kontinuitet rada prekida, potrebno je prekide eliminisati iz analize. Nakon toga, vremenske jedinice rada dva proizvođača biće ekvivalentne (jednake).
Potrebni i stvarni utrošci radne snage
Potrebni utrošci radne snage
određeni rad.
jesu utrošci koji nastaju u radu radnika uz optimalnu kvalifikovanost, optimalan intenzitet i organizaciju rada, optimalne uslove rada i kontinuitet u radu (rad bez prekida). Oni predstavljaju minimalne utroške radne snage po jedinici proizvoda i minimalne utroške za Po pravilu,
stvarni utrošci
su veći od objektivno uslovljenih, jer je stvarno trajanje procesa rada duže od potrebnog. Stvarni utrošci radne snage, osim potrebnih, sadrže i neproizvodne utroške, kao i angažovanu a neiskorišćenu radnu snagu. Odnosno struktura stvarnih utrošaka je:
R = R + r
R
stvarni utrošci radne snage R r objektivno uslovljeni utrošci (potrebni utrošci radne snage) organizaciono uslovljeni utrošci radne snage
Organizaciono uslovljeni utrošci radne snage predstavljaju gubitak u trošenju rada, s obzirom da nastaju, ali ne kao rezultat određenog proizvoda. Osim toga, organizaciono uslovljena trošenja nastaju i zbog angažovanja a neiskorišćenosti radne snage (usljed odsustvovanja jednog broja radnika s posla). Struktura organizaciono uslovljenih utrošaka radne snage je sljedeća: 1) organizaciono uslovljeni utrošci radne snage nastali u intervalima rada usljed odstupanja od standardne kvalifikovanosti i standardnog intenziteta rada
(r1)
, 2) organizaciono uslovljeni utrošci radne snage nastali usljed odstupanja od standardne organizacije rada neiskorišćenosti radne snage organizacionih
(r2) (r3)
, , 3) organizaciono uslovljeni utrošci radne snage nastali usljed angažovanja a 4) organizaciono uslovljeni utrošci radne snage nastali usljed uticaja ostalih faktora (nepotpunog korišćenja kapaciteta i dr.)
(r4)
.
R = R + r1 + r2 + r3 + r4 .
Uticaj nepotpunog korišćenja kapaciteta na utroške radne snage
Nepotpuno korišćenje kapaciteta
(r4)
utiče na utroške radne snage putem razlaganja ukupnih fiksnih i relativno fiksnih utrošaka radne snage na objektivnu i organizacionu komponentu.
(1) Fiksne utroške radne snage
karakteriše nepromjenljivost (stalnost) u ukupnoj masi, bez obzira na dinamiku obima proizvodnje u okviru tehničkog kapaciteta. Po jedinici proizvoda imaju obrnuto proporcionalnu dinamiku. Međutim, objektivno uslovljeni utrošci radne snage po jedinici proizvoda ostaju neizmijenjeni, jer objektivni faktori omogućuju da se tom masom utrošaka po jedinici proizvoda ostvari proizvodnja, uz uslov da se u potpunosti iskoriste proizvodni kapaciteti. Objektivno uslovljeni utrošci radne snage fiksnog karaktera po jedinici proizvoda su:
R φq = Rφ(const) Q (max)
Stvarni utrošci radne snage fiksnog karaktera po jedinici proizvoda utvrđuju se kao odnos između stvarnih fiksnih utrošaka i ostvarenog obima proizvodnje:
R φq = Rφ(const) Q’
Razlika između stvarnih utrošaka radne snage fiksnog karaktera po jedinici proizvoda i objektivno uslovljenih fiksnih utrošaka po jedinici proizvoda predstavlja organizacionu komponentu fiksnih utrošaka:
rϕq = Rϕq − Rϕq
.
Rφq
objektivno uslovljeni fiksni utrošci radne snage po jedinici proizvoda
R
φ
ukupni utrošci radne snage fiksnog karaktera
Q’
- ostvaren obim proizvodnje
Q
tehnički kapacitet
R
φq
stvarni utrošci radne snage fiksnog karaktera po jedinici proizvoda U uslovima nepotpune iskorišćenosti kapaciteta, ukupni utrošci radne snage fiksnog karaktera ostaju u masi isti, ali se razlažu na dvije komponente: objektivno uslovljenu (Rφ) i organizaciono uslovljenu (rφ). Odnosno:
R
ϕ = Rϕ + rϕ
, pri čemu je
rϕ = ( 1 - Q ) Rϕ Q’
Pri potpunoj obustavi proizvodnje, ukupni fiksni utrošci radne snage jednaki su organizaciono uslovljenoj komponenti (objektivno uslovljeni utrošci u masi ravni su nuli, jer je i proizvodnja na nuli):
R
ϕ = rϕ Primjer:
U preduzeću je zaposleno 325 radnika. Broj radnih dana iznosi 253, a radni dan traje 8 časova. Fiksni utrošci radne snage učestvuju 40 % u ukupnom godišnjem radnom fondu. Mogući obim proizvodnje iznosi 1.100.000 komada, a proizvedeno je 874.500 komada proizvoda. Potrebno je odrediti strukturu fiksnih utrošaka radne snage.
1) Ukupan fond radnog vremena iznosi: R = 325 × 8 č × 253 dana = 657.800 časova ;
R
φ = R × 0,4 = 657.800 × 0,4 = 263.120 časova .
2) Organizaciono uslovljena komponenta fiksnih utrošaka radne snage je: Rϕ = ( 1 - 874.500 ) x 263.120 = 53.940 časova 1.100.000
3) Objektivno uslovljeni fiksni utrošci radne snage su: Rϕ =
R
ϕ − rϕ = 263.120 − 23.940 = 209.180 časova
4) Struktura ukupnih fiksnih utrošaka radne snage je sljedeća: 263.120 časova = 209.180 časova + 53.940 časova 5) Stvarni fiksni utrošci radne snage po jedinici proizvoda za ostvaren obim proizvodnje iznose: R ϕq = Rϕ = 263.120 = 0,3009 časova/km Q 874.500
Pri punoj iskorišćenosti kapaciteta oni bi iznosili: R ϕq = Rϕ = 263.120 = 0,2392 časova/km Q 1.100.000
Ilustracija razlaganja fiksnih utrošaka radne snage
(2) Utroške radne snage relativno fiksnog karaktera odlikuje zonska promjenljivost u odnosu na promjenu obima proizvodnje. Koeficijent promj ena ovih utrošaka može biti (usljed progresije i degresije utrošaka) veći ili manji od koeficijenta promjena obima proizvodnje, pri prelazu iz jedne u drugu zonu obima:
kRρ >< kqz
kRρ - koeficijent promjene relativno fiksnih utrošaka radne snage; kqz - koeficijent promjene obima proizvodnje konkretne zone obima u odnosu na obim proizvodnje prethodne zone.
U okviru jedne zone obima proizvodnje, utrošci radne snage relativno fiksnog karaktera po jedinici proizvoda obrnuto su proporcionalni promjenama obima proizvodnje. Ovakva dinamika utrošaka radne snage unutar zone negativno utiče na ulaganja po jedinici proizvoda pri nepotpunoj iskorišćenosti kapaciteta određene zone obima. Ovo zbog toga što ukupni utrošci radne snage relativno fiksnog karaktera ostaju u masi nepromij enjeni, ali se razlažu na objektivno uslovljenu (Rρz) i organizaciono uslovljenu (rρz) komponentu:
R
ρz = Rρz + rρz
, pri čemu je
r
ρz = ( 1 – Q’z ) = Rρz Qz
Qz moguć obim proizvodnje konkretne zone;
Q
z
’
- stvaran obim proizvodnje u okviru konkretne zone;
R
ρz - ukupni utrošci radne snage relativno fiksnog karaktera konkretne zone.
Objektivno uslovljeni utrošci radne snage relativno fiksnog karaktera po jedinici proizvoda ostaju nepromijenjeni, s obzirom da se tom masom utrošaka može ostvariti proizvodnja, ali pod uslovom da se proizvodi na gornjoj granici konkretne zone obima. Dakle:
R
ρqz = Rρz (konst) Qz(max)
Pri svakom smanjenju obima proizvodnje ispod gornje granice zone povećavaju se ulaganja po jedinici proizvoda usljed pojave organizacione komponente relativno fiksnih utrošaka radne snage.
Stvarni utrošci radne snage relativno fiksnog karaktera po jedinici proizvoda utvrđuju se kao odnos između stvarnih relativno fiksnih utrošaka radne snage konkretne zone i ostvarenog obima zone:
R
ρqz = Rρz Q’z
Organizaciono uslovljeni utrošci radne snage relativno fiksnog karaktera po jedinici proizvoda (rρqz) utvrđuje se kao razlika između stvarnih i objektivno uslovljenih utrošaka radne snage:
rρqz = Rρqz − Rρqz
Posljedica dj elimičnog korišćenja kapaciteta jeste razlaganje fiksni i relativno fiksnih utrošaka na organizacionu komponentu: r4 = rφ + rρ, što, pak, uzrokuje smanjenje ekonomičnosti usljed pojave organizacione komponente fiksnih i relativno fiksnih troškova radne snage. Saglasno ovome smanjuje se i produktivnost rada, a smanjenje ekonomičnosti i produktivnosti u direktnoj je proporciji sa smanjenjem obima proizvodnje.
Primjer:
U preduzeću za preradu drveta tehnički kapacitet iznosi 10.000 m3 drvnih trupaca, pri radu u dvije smjene, dok je stvarni obim proizvodnje 6.200 m3. Ostvaren obim proizvodnje je postignut korišćenjem kapaciteta druge smjene, kod koje se obim proizvodnje kreće od 5.000 m3 do 10.000 m3 drvnih trupaca.
Ukupni utrošci radne snage iznose 101.200 časova (50 radnika × 8 časova × 253 dana). U svakoj smjeni radi 20 proizvodnih radnika po osam časova, 253 dana u toku godine, što iznosi 40.480 časova.
Odrediti strukturu relativno fiksnih utrošaka radne snage druge zone.
1) Organizaciono uslovljeni relativno fiksni utrošci radne snage druge zone iznose:
r ρ = ( 1 - Q’2 ) X Rρ2 = ( 1 - 1.200 ) x 40.480 = 30.765 časova Q2 2) Objektivno uslovljeni relativno fiksni utrošci radne snage druge zone su: Rρ2 =
R
ρ2 − rρ2 = 40.480 − 30.765 = 9.715 časova .
3) Struktura ukupnih relativno fiksnih utrošaka radne snage je sledeća: 40.480 časova = 9.715 časova + 30.765 časova .
4) Stvarni relativno fiksni utrošci radne snage po jedinici proizvoda za ostvaren obim proizvodnje su:
R ρq 2 = R ρ 2 Q’ 2 = 40.480 = 33,73 časa/m3 Pri punoj iskorišćenosti kapaciteta druge zone obima relativno fiksni utrošci radne snage iznose: R ρq 2 = R ρ 2 = 40.480 Q 2 max 5.000
= 8,096 čas/m3
I lustracija razlaganja relativno fiksnih utrošaka radne snage
Poglavlje drugo: Cijene faktora proizvodnje
1. Tržišne i nabavne cijene
Tržišne cijene
se formiraju pod uticajem odnosa ponude i tražnje, te, u tom smislu, predstavljaju društveno priznate cijene. Kako je tržište objektivan faktor ekonomije, to se tržišne cijene faktora proizvodnje tretiraju kao objektivno uslovljene cijene.
U konkretnoj ponudi i tražnji, osim objektivnih tržišnih faktora, djeluje i niz subjektivnih činilaca koji se ispoljavaju u predispozicijama proizvođača, njihova poslovna umj nabavljaju po cij ešnost, poznavanju tržišta, odabir pravovremenog momenta nabavke i sl. Zbog toga se dešava da se isti faktori proizvodnje enama koje su ponekad više od tržišnih, a nekad niže od tržišnih. Cij ene po kojima se faktori proizvodnje nabavljaju na tržištu su
konkretne nabavne cijene
koje odstupaju od tržišnih pod uticajem subjektivnih faktora u sferi ponude ili tražnje. Ovaj odnos, kao i odnos tržišnih cijena i vrijednosti faktora proizvodnje, takođe utiče na ekonomski uspjeh.
2. Cijene sredstava za proizvodnju
Sredstva za proizvodnju
subjektivni faktori.
predstavljaju objektivne materijalne činioce proizvodnje. U njih spadaju sredstva za rad i predmeti rada (materijal). U tržišnim uslovima privređivanja, cijene sredstava za proizvodnju neposredno utiču na veličinu troškova poslovanja. Formiraju ih objektivni – društveni i Osnovne kategorije cijena sredstava za proizvodnju obuhvataju: 1) vrijednost sredstava za proizvodnju, 2) tržišne cijene sredstava za proizvodnju i 3) nabavne cijene sredstava za proizvodnju.
a) Vrijednost sredstava za proizvodnju
Vrijednost sredstava za proizvodnju
vrij , prema definiciji vrij ednosti, jeste društveno-potrebno radno vrijeme utrošeno za njihovu proizvodnju. Sredstva za proizvodnju se na tržištu ne realizuju po svojim individualnim ednostima, već po određenim prosječnim vrijednostima koje predstavljaju njihovo društveno (tržišno) priznanje (verifikaciju), a na šta presudan uticaj ima odnos ponude i tražnje. U idealnim uslovima izjednačenosti ponude i tražnje, proizvođač bi nabavljao sredstva za proizvodnju po vrijednosti. U tom slučaju vrijednost utrošenih sredstava za proizvodnju bi bila:
Tmiv = M x Vm + I x Vi .
Tmiv M utrošena vrijednost sredstava za proizvodnju utrošak materijala Vm - vrij ednost materijala po jedinici utroška I utrošak sredstava za rad Vi - vrij ednost sredstava za rad po jedinici utroška S obzirom da su na tržištu ponuda i tražnja, po pravilu neujednačene, sredstva za proizvodnju se ne nabavljaju i ne unose u proizvodnju po vrij ednosti, već po tržišnim cijenama, što će se, u krajnjem, odraziti na prenetu vrijednost, odnosno na nivo troškova.
b) Tržišne cijene sredstava za proizvodnju
Tržišne cijene
tržištu.
sredstava za proizvodnju su cijene konkretnog materijala i sredstava za rad, a formiraju se pod uticajem odnosa ponude i tražnje, mjera makroekonomske politike i monopolskog ograničavanja konkurencije na Tržišne cijene sredstava za proizvodnju, po pravilu, odstupaju od njihove vrijednosti u zavisnosti od faktora koji ih uslovljavaju: Cmi >< Vmi ; Cmi = Vmi ± Cmiδ .
Cmi tržišna cijena sredstava za proizvodnju Vmi - vrijednost sredstava za proizvodnju Cmiδ - odstupanje tržišne cijene sredstava za proizvodnju od vrijednosti
Polazeći od pretpostavke da se tržišne cijene sredstava za proizvodnju formiraju isključivo pod uticajem tržišnih faktora, odnos između tržišnih cijena i vrijednosti je funkcija odnosa između ponude I tražnje. Ako je ponuda jednaka tražnji (što je, naravno, teorijska pretpostavka), tržišne cijene sredstava za proizvodnju imaju vrijednost:
Cmi = Vmi
Kada je ponuda veća od tražnje, tržišne cijene sredstava za proizvodnju su niže od vrijednosti, i obratno.
Dakle: Odnosno:
Cmi >< Vmi Cm > Vm Ci < Vi Cm = Vm ± Cmδ Ci = Vi ± Ciδ
Ovaj odnos se odražava na nivo troškova na sljedeći način:
Tm = M · Cm Ti = I · Ci Tm = M · (Vm ± Cmδ) Ti = I · (Vi ± Ciδ) Tm >< Tmv Ti >< Tiv Tm = Tmv ± Tmδ Ti = Tiv ± Tiδ Tmδ = M · (± Cmδ) Tiδ = I · (± Ciδ)
Cmδ - odstupanje tržišnih cijena od vrijednosti materijala zbog dispariteta ponude i tražnje Ciδ - odstupanje tržišnih cijena od vrijednosti sredstava za rad zbog dispariteta ponude i tražnje Tmδ - troškovi materijala nastali zbog odstupanja tržišnih cijena od vrijednosti usljed dispariteta ponude i tražnje Tiδ - troškovi sredstava za rad nastali zbog odstupanja tržišnih cijena od vrijednosti usljed dispariteta ponude i tražnje.
c) Nabavne cijene sredstava za proizvodnju
Osim objektivnih faktora, na formiranje konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju utiču i mnogi subjektivni faktori vezani za ličnost zaposlenih na radnim mjestima nabavke sredstava za proizvodnju: jedan nastupa sa više, drugi sa manje poslovne (komercijalne) umj ešnosti; jedan je bolji, drugi je lošiji poznavalac stanja na tržištu; jedan odabira povoljnije, drugi manje povoljne momente nabavke i slično. Subjektivni faktori će usloviti da se sredstva za proizvodnju
nabavljaju po cijenama koje su iznad ili ispod tržišnih
, dakle da se nabavljaju po konkretnim nabavnim cijenama.
Odnosno:
Cmi >< Cmi ; Cmi = Cmi ± cmi .
C
mi - nabavna cijena sredstava za proizvodnju Cmi cmi tržišna cijena sredstava za proizvodnju odstupanja nabavnih od tržišnih cijena sredstava za proizvodnju
Usljed pozitivnog ili negativnog uticaja odstupanja konkretnih nabavnih od prosj ečnih tržišnih cijena sredstava za proizvodnju na visinu troškova, proizvođač
politikom nabavke
teži sniženju nabavnih cij ena, odnosno sniženju troškova. Mjere organizacione prirode u sferi nabavke obuhvataju: 1) izbor politike nabavki, 2) istraživanje tržišta nabavke, 3) izbor dobavljača, 4) izbor veličine i dinamike nabavki, 5) izbor i obuku kadrova u nabavnoj službi, 6) i druge mjere politike nabavki.
Ovo odstupanje konkretnih nabavnih od tržišnih cijena sredstava za proizvodnju usloviće odstupanje stvarnih od objektivno uslovljenih troškova:
T
m = M · Cm Ti = I · Ci
T
m = M · (Cm ± cm) Ti = I · (Ci ± ci) Tm = Tm ± tmc Ti = Ti ± tic
C
m - konkretna nabavna cijena materijala
C
i - konkretna nabavna cijena sredstava za rad cm odstupanje konkretnih nabavnih od prosječnih tržišnih cijena materijala ci odstupanje konkretnih nabavnih od prosječnih tržišnih cijena sredstava za rad
T
m -
T
i stvarni troškovi materijala stvarni troškovi sredstava za rad Tm Ti objektivno uslovljeni troškovi materijala objektivno uslovljeni troškovi sredstava za rad tmc organizaciono uslovljeni troškovi materijala nastali zbog odstupanja konkretnih nabavnih od prosj ečnih tržišnih cijena tic organizaciono uslovljeni troškovi sredstava za rad nastali zbog odstupanja konkretnih nabavnih od prosečnih tržišnih cijena
3. Cijena radne snage
U tržišnim ekonomijama robno-novčanog tipa, cijene radne snage se formiraju pod uticajem
istih faktora
makroekonomske politike.
koji utiču na cijene sredstava za proizvodnju, dakle, pod dejstvom odnosa ponude i tražnje i mjera Ipak, postoje i specifični faktori formiranja cijena radne snage. To su, prije svega, objektivno uslovljeni faktori formirani pod uticajem
makrosocijalne politike.
Radna snaga je
specifičan faktor proizvodnje
. Ako se prihvati da je radna snaga roba, tada je to specifična roba sa svim obilježjima robe. Cijena radne snage varira u zavisnosti od njene vrijednosti.
Ona se ponaša kao i cijena sredstava za proizvodnju snage – mijenja se pod različitim odnosima ponude i tražnje na tržištu radne snage. Društveno posmatrana, cijena radne je preko tržišta izraženo “društveno priznanje cjelishodnosti obavljenog trošenja radne snage sa stanovišta društvenih ciljeva i interesa”.
Tržišna cijena radne snage
Tr žišna cijena radne snage je uslovljena: 1) odnosom ponude i tražnje na tržištu, 2) razvijenošću proizvodnih snaga konkretne makroekonomije i 3) organizovanošću tržišta radne snage.
(1)
U zavisnosti od ponude i tražnje, na tržištu radne snage kao robe formiraće se cijena radne snage na datom društvenom nivou reprodukovanja utrošene radne snage.
(2)
Pri istom odnosu između ponude i tražnje na tržištu radne snage zarada, tržišna cijena radne snage, formiraće se na različitom nivou u zavisnosti od stepena
razvijenosti proizvodnih snaga konkretne makroekonomije.
U razvijenim makroekonomijama ona formirati na nivou bliskom održavanju biološke egzistencije. U razvijenim makroekonomijama ona će, pak, omogućiti reprodukovanje utrošene radne snage sa standardom kakav ne obezbeđuje cijena radne snage u manje-razvijenim će se makroekonomijama ni pri najpovoljnijem odnosu u korist ponude. Makroekonomska, odnosno makrosocijalna politika može korigovati tržišnu cijenu radne snage, ali ne i eliminisati zakonitosti u njenom tržišnom formiranju.
(3)
Nivo organizovanosti tržišta radne snage
snagu organizacije ponude, odnosno obuhvata oblike i tražnje. U sferi ponude ovu organizaciju obavljaju sindikati, a u oblasti tražnje je njena organizovanost u kartele, koncerne i sl.
Zarada po jedinici rada
T ržišna cijena radne snage, kao objektivno formirana cijena na tržištu radne snage, i formirana u zavisnosti od razvijenosti proizvodnih snaga makroekonomije, neće, po pravilu, biti jednaka zaradi po jedinici rada u konkretnoj mezoekonomiji.
Zarada po jedinici rada
, kao izraz konkretne cij ene radne snage, zavisiće i od neekonomskih činilaca, društvene konvencije koja se kristalizuje kroz odnos: radnici – sindikat – poslodavac. Makroekonomska i makrosocijalna politika su činioci formiranja odnosa zasnovanih na konkretnim odnosima utvrđenih u društvenim konvencijama
Određivanje tržišne cijene rada u savremenim uslovima (kolektivno pregovaranje i kolektivni ugovori)
Radnički sindikati
imaju veoma već duži vremenski period, a naročito u savremenim uslovima, značajnu ulogu pri utvrđivanju visine tržišne cijene rada i poboljšanju uslova rada radnika (nedj eljni i godišnji odmori, dužina radnog dana, socijalna davanja, penzije i zdravstveno osiguranje, demokratska prava radnika, itd).
Sindikati vode organizovane pregovore sa rada. To se poslodavcima radi utvrđivanja visine cijene vrši putem
kolektivnog pregovaranja o radu i zaključivanja kolektivnih ugovora o radu
.
Međutim, u savremenom vremenu jača
uloga države
koja se sve više upliće i u odnose radnika i kapitala. Država se, naime, javlja kao izvjestan posrednik između radnika i poslodavaca. Time kolektivno pregovaranje sve više prestaje da bude bilateralni mehanizam, a sve više se pretvara u tripartitni proces (poslodavac – sindikat – država). U nekim slučajevima javlja se i četvrti partner pregovaračke strukture, a to su službe za nagodbu i arbitražu.
Kolektivno pregovaranje i kolektivni ugovori o radu predstavljaju instrumente savremene tržišne privrede.
Razlikuju se tri vrste kolektivnih ugovora:
1) opšti, 2) posebni i 3) pojedinačni (individualni)
.
Opšti kolektivni ugovor
reguliše prava i obaveze iz radnog odnosa svih radnika u privredi, kao i prava i obaveze radnika zaposlenih kod individualnih (privatnih) poslodavaca.
Posebni kolektivni ugovori
diktiraju obaveze sindikata.
regulišu prava i obaveze iz radnog odnosa u pojedinim djelatnostima i odnose se samo na radnike (preduzeća) u tim djelatnostima. Ono što predstavlja pravo radnika, na jednoj strani, konstituiše obavezu poslodavca, na drugoj strani, i obrnuto, prava poslodavca
Pojedinačne kolektivne ugovore
zaključuju svi radnici kao pojedinci sa svojim poslodavcima (preduzećima) o zasnivanju radnog odnosa, pravima i obavezama. Uslovi pojedinačnih ugovora o radu moraju biti u skladu s opštim uslovima predviđenih kolektivnim ugovorom, odnosno ne mogu za radnika biti nepovoljniji od uslova predviđenih opštim i posebnim kolektivnim ugovorom.
Osnovna pitanja
koja se uređuju kolektivnim ugovorima o radu su sljedeća: 1. uslovi i način zasnivanja radnog odnosa, 2. stupanje na rad i raspoređivanje radnika, 3. odmori (nedj eljni, godišnji), radno vrijeme, zaštita na radu, 4. minimalni iznos plate i druge nadoknade i primanja radnika, 5. materijalna odgovornost radnika, radna disciplina i uslovi rada kojima može prestati radni odnos, 6. prava i dužnosti radnika i poslodavaca u štrajku, 7. trajanje kolektivnog ugovora, 8. higijensko tehnička zaštita na radu.
Tako se na tržištu radne snage formira cijena rada na čiju donju granicu sindikati žele da utiču putem kolektivnih ugovora. Tržište radne snage podrazumij eva mnogo veću slobodu poslodavaca u određivanju konkretne visine zarada pojedinih radnika kao i pri primanju i otpuštanju radnika.
Interesi sindikata su da na osnovu potpisanog i postignutog sporazuma (kolektivnog ugovora) obezbijede nedj obezbijediti povoljniji što povoljniju poziciju radnika u pojedinačnim pregovorima, tj. visinu cijene rada, dužinu radnog dana, eljni i godišnji odmor, sigurnost radnog mjesta i sl. Njime se ne određuje „plafon“, već „pod“, što znači da se individualnim ugovorima o radu mogu uslovi za radnike od onih koji su sadržani u kolektivnim ugovorima o radu.