CO ROŚNIE W RZECE ?

FLORA SŁUPI

SYSTEMATYKA I JEJ PODSTAWOWE ZADANIA

Badacze rozpoznali na Ziemi około

2 milionów

gatunków żywych roślinnych jest około – 1,

5 miliona 500

organizmów.

tysięcy

, . Co rok przyrodnicy Gatunków zaś zwierzęcych odkrywają i opisują nowe formy. Dzięki systemowi klasyfikacji informacje o świecie roślin i zwierząt są uzupełniane i weryfikowane.

Systematyka klasyfikacyjna ma na celu odtwarzanie przebiegu ekologicznych czy ochronie procesu historycznego rozwoju botanice, organizmów. Pełni także ogromną rolę w zoologii, przy podejmowaniu badań środowiska.

Systematyka

cech - jej głównym założeniem jest analiza morfologicznych¹ i anatomicznych. Analiza ta obejmuje swoim w odpowiedni zasięgiem wielość cech, które są sposób porządkowane. System ten nie jest sztywny- w i weryfikowania miarę zdobywania nowych informacji już istniejących - jest on modyfikowany.

Ważną cechą obecnie uznanego systemu klasyfikacyjnego jest jego hierarchiczna budowa.

Chodzi o to, że jednostki niższe łączone są w wyższe, a te z kolei w jeszcze wyższe kategorie. Oprócz zasadniczych jednostek taksonomicznych, którymi są

gatunek, rodzaj, rząd, gromada, typ, królestwa

w razie potrzeby tworzone

–

są jednostki pomocnicze ( np.

podgatunek, podrodzaj, nadrodzina, podtyp

itp.).

¹ morfologia – dotyczy postawy, budowy

W ostatnich latach coraz większą popularnością cieszy się podział organizmów na trzy jednostki:  królestwo roślin,  królestwo zwierząt,  królestwo Protista – do tego zalicza się organizmy jednokomórkowe oraz takie organizmy, które nie mają wyspecjalizowanych tkanek ( jak bakterie, glony, grzyby, pierwotniaki).

EKOLOGIA

Ekosystem –

jedno z podstawowych pojęć w ekologii. Termin ten został utworzony przez brytyjskiego ekologa Arthura Tansley'a w 1930 (opublikowany w 1935 jako skrót od angielskich słów ecological system.

Na ekosystem składają się dwa składniki:

biocenoza

– czyli ogół organizmów występujących na danym obszarze powiązanych ze sobą w jedną całość różnymi zależnościami,

biotop

– czyli nieożywione elementy tego obszaru, a więc: podłoże, woda, powietrze (środowisko zewnętrzne).

Ekosystem stanowi wymiana materii funkcjonalną całość, w której zachodzi między biocenozą i biotopem. Ekosystem stanowi największą jednostkę funkcjonalną biosfery.

• • • • • • • • • • •

Przykłady ekosystemów: staw las dżungla łąka moczary rafa koralowa pole – agroekosystem plantacja sosnowa ocean wybrzeża morskie dolny bieg rzeki

• • • •

Ekosystem ma zazwyczaj czteropoziomową strukturę pokarmową. Te poziomy to: środowisko abiotyczne – materia nieożywiona w środowisku, /promieniowanie słoneczne, atmosfera i jej skład, powierzchnia litosfery z jej rzeźbą i składnikami (np. glebą), hydrosfera /.

producenci użytkują ekosystemu, – organizmy samożywne, które wyłącznie abiotyczną część konsumenci zwierzęta), – organizmy cudzożywne (głównie reducenci – destruenci czyli bakterie i grzyby powodujące rozkład materii organicznej.

• • • •

Podstawowy podział ekosystemów:

lądowe wodne sztuczne naturalne

Podstawą właściwego funkcjonowania ekosystemu rzecznego jest odpowiednie bogactwo i zróżnicowanie mikrosiedlisk.

Zbiór mikrosiedlisk w dzikiej rzece przyrównać można do luksusowo wyposażonego mieszkania, odpoczynku, w którym znajdują się miejsca do przyrządzania i spożywania pokarmów, snu – miejsca niezbędne do prowadzenia wszystkich czynności życiowych.

Rzeka po regulacji, w której efekcie niszczonych jest wiele mikrosiedlisk, przypomina ogołocone mieszkanie, nie nadające się do normalnego życia.

Mikrosiedliska zapewniają hydrobiontom schronienie, odbywanie rozrodu, zdobywanie pożywienia, odpoczynek.

Różne gatunki lub stadia rozwojowe tego samego gatunku wymagać mogą zupełnie innych mikrosiedlisk np.

narybek płycizn lub stref kamienistego dna zapewniającego kryjówki, dorosłe ryby strefy otwartej wody.

RZEKA ZMELIOROWANA

KRAINY RZECZNE

Tienemann (1925) podzielił cieki według gatunków ryb przewodnich (gatunku

ujściową

głównej ryby łownej) na:

źródło, krainę pstrąga, lipienia, brzany, leszcza oraz strefę

(występuje tam jazgarz i słonowodne płastugi). Zasięg poszczególnych krain w rzece jest zależny od konfiguracji terenu i klimatu, a określany jest

spadkiem wody i kształtem koryta

.

Czynnikiem decydującym o charakterze cieku jest

prędkość przepływu wody

, z którą ściśle wiąże się charakter dna, temperatura wody i w wodzie. Czynniki te zawartość tlenu determinują występowanie odpowiednich organizmów roślinnych i zwierzęcych.

Pstrąga Lipienia

Ponad 4 ‰ Latem poniżej 10 ˚ C, wahania małe poniże 10 ˚ C, Niewielka, jednak z dużymi wahaniami.

Ponad 1,5 ‰ Latem 15 – 20 ˚ C Średnia, mogą wystąpić duże wahania

Duża, Tlen w stanie równowagi

Kamień/żwir

Duża

Żwir/piach/muł Duża Duża Mała Średnia Pstrąg potokowy, Lipień, minóg strumieniowy, głowacz białopłetwy, kleń, jelec, szczupak, okoń, minóg strumieniowy, płoć, minóg rzeczny, troć wędrowna, łosoś atlantycki

FLORA

Niektóre odcinki Słupi i jej dopływów mają charakter bardzo krainy pstrąga .

Charakteryzują się ubogą florą, składającą się głównie z glonów i mszaków .

Z roślin kwiatowych występuje: Siedliskowej sieci Natura 2000.

mięta nadwodna Mentha aquatica, przetacznik bobownik Veronica anagalis-aquatica, erecta, a nawet potocznik wąskolistny niektóre rdestnice Berula .

Na kamienistym dnie w Słupi i jej dopływach spotkać można krasnorost o nazwie hildenbrandia rzeczna Hildenbrandia rivularis - gatunek objęty ochroną, wpisany do Załącznika II Dyrektywy

Makrofitami nazywamy ogół roślinności porastającej strefę brzegową i dno wód, z wyjątkiem glonów. Są to głównie rośliny wyższe, ale także mchy, skrzypy i glony – ramienice. makrofity wodno – lądowe amfifity helofity

amfifity –

rośliny

ziemno – wodne

występujące ponikło w strefie wahań poziomu wody np.: igłowate, żabieniec babka wodna, brzeżyca jednokwiatowa.

Helofity wynurzone

przybrzeżne trzcina

–

tworzące szuwary pospolita, szerokolistna, kosaciec rośliny np.: pałka żółty, mozga trzcinowata, oczeret jeziorny, tatarak zwyczajny, manna mielec.

MAKROFITY WODNE - OGÓLNY PODZIAŁ

-

Makrofity wodne: parwopotamidy

np. rdestnica

–

drobne rośliny zanurzone pod powierzchnią wody, stępiona, włosienicznik;

ryzofity -

w rośliny zakorzenione lub zakotwiczone wyrostkami pędów podłożu tworzące bentos, dzielimy na: zanurzone pod powierzchnią wody np. moczarka kanadyjska; rośliny o liściach pływających, np. grążel żółty;

izoetydy -

zomozielone podwodne rośliny rozetkowe, np. lobelia -

pleustofity -

rośliny unoszące się na powierzchni wody lub toni wodnej, niezakotwiczone, które dzielimy na: rośliny podwodne unoszące się swobodnie w toni, np. rogatek sztywny; oraz – rośliny swobodnie pływające po powierzchni wody, np. rzęsa wodna

RZEKI WŁOSIENICZNIKOWE – KRAINA LIPIENIA

Fakt ten oraz bogactwo zróżnicowanie mikrosiedlisk wpływa na gatunków roślin wodnych - makrofitów. Na wielu odcinkach cieki włosienicznikowej przybierają charakter rzeki cennego siedliska przyrodniczego, chronionego w ramach Dyrektywy Siedliskowej sieci Natura 2000.

Siedlisko to w dnie wyróżnia się występowaniem

zakorzenionych

roślin z pędami zanurzonymi w wodzie. Mogą to być rośliny trwale zanurzone w wodzie oraz takie, które zwykle występują w strefie brzegowej, natomiast pod wodą tworzą formę zanurzoną, o liściach różniących się od liści formy typowej.

Inną grupę makrofitów charakterystycznych dla tego siedliska w dnie, ale z stanowią rośliny również zakorzenione liśćmi pływającymi po jej powierzchni

RZEKA WŁOSIENICZNIKOWA

Charakterystyka rzek włosienicznikowych.

Większość makrofitów tworzących roślinność rzek włosienicznikowych jest

zimozielona

.

Rozmnażanie generatywne u tych roślin obserwuje się rzadko, rozprzestrzenianie zachodzi mechaniczne odrywanie głównie poprzez pędów (np. przez gałęzie drzew, czy wody wezbraniowe).

Charakterystyczną cechą roślinności typowej dla tego siedliska jest występowanie poszczególnych gatunków w postaci jednogatunkowych płatów o jajowatym kształcie.

Wbrew nazwie w rzece siedlisko włosienicznikowej nie muszą być obecne same włosieniczniki, mogą występować w niej inne spośród niżej omówionych gatunków wskaźnikowych. Aby poprawnie rozpoznać to należy wziąć pod uwagę także inne cechy diagnostyczne jak np.: obecność żwirowego włosieniczniki i przepuszczalnego, lub rzęśle gdzie piaszczystego dla rozwoju odbywa się powierzchniowych z podziemnymi); dna (prądolubne potrzebują wymiana dna wód trwałość przepływu wody; niewielkie wahania stanu wód; znaczna zasobność w wodę; dobre warunki świetlne; znaczna przezroczystość wody (niewielka ilość zawiesin); obecność w wodzie wolnego dwutlenku węgla przyswajanego przez rośliny wskaźnikowe siedliska.

REPREZENTATYWNE DLA RZEK WŁOSIENICZNIKOWYCH GATUNKI Włosieniczniki skąpopręcikowy

(jaskry): aquatile),

tarczowaty rzeczny

(Batrachium peltatum), (Batrachium (Batrachium trichophyllum),

wodny

fluitans), (Batrachium

pędzelkowaty

(Batrachium penicillatum);

R zęśle

:

hakowata

cophocarpa); (Callitriche hamulata),

długoszyjkowa

(Callitriche

rdestnica nawodna

(Potamogeton nodosus).

Włosieniczniki

(Batrachium spp.) Włosieniczniki to wodni przedstawiciele rodziny jaskrowatych, swoją nazwę zawdzięczają nitkowato pociętym liściom podwodnym.

Są roślinami zimozielonymi, co oznacza, że można je obserwować przez cały rok. Tworzą płaty o jajowatym kształcie. W okresie wegetacyjnym wykształcają liczne, białe kwiaty, wystające ponad powierzchnię wody. Ten piękny widok nawiązuje do kwitnącej łąki.

Kwitnący włosienicznik w korycie rzeki Skotawy .

Włosienicznik z widoczną heterofilią.

Rzęśle (Callitriche spp.)

Pospolicie występujące rośliny wodne. Posiadają liście umiejscowione parami naprzeciwlegle, w wodzie tworzą jasnozielone płaty. Poszczególne gatunki rzęśli rozróżnia się na podstawie kształtu owoców, co jest trudne i wymaga specjalistycznej wiedzy.

Najczęściej spotykanym gatunkiem tej grupy rzęśl długoszyjkowa natomiast gatunkiem (Callitriche cophocarpa), rosnącym tylko w czystych wodach jest roślin w Polsce jest rzęśl hakowata (Callitriche hamulata).

Rzęśl długoszyjkowa

.

Reprezentatywne dla rzek włosienicznikowych gatunki makrofitów - formy podwodne roślin strefy brzegowej: Potocznik wąskolistny

(Berula erecta),

przetacznik bobowniczek

bobownik (Veronica beccabunga), przetacznik (Veronica anagallis-aquatica),

łączeń baldaszkowy pojedyncza

(Butomus umbellatus), (Sparganium emersum),

jeżogłówka grążel żółty

( Nuphar lutea).

Potocznik wąskolistny – forma wynurzona i podwodna w korycie rzeki Słupi

.

Potocznik wąskolistny (Berula erecta)

Posiada w baldachy.

pierzaste.

ok. 1 m drobne, białe kwiaty, skupione Wykształca liście pojedynczo Łodyga w środku pusta, dorasta do wysokości. W odróżnieniu do gatunku podobnego - marka szerokolistnego - na ogonku jeden liściowym potocznika obecny jest pierścień. Zasiedla brzegi oraz płytkie fragmenty wód, dla rzek włosienicznikowych charakterystyczna jest postać zanurzona tej rośliny.

Przetacznik bobowniczek – forma wynurzona

.

Przetacznik bobownik

(Veronica anagallis-aquatica)

Roślina zimozielona, o drobnych, niebieskich kwiatach i nieco umieszczonych na mięsistych, owalnych liściach krótkich ogonkach. Kwiaty zebrane są w wyrastające z kątów liści groniaste kwiatostany. W odróżnieniu do dość podobnego przetacznika bobownika, łodyga u tego gatunku jest pełna w środku. Tworzy różne formy siedliskowe, spośród których wskaźnikową dla rzek włosienicznikowych jest forma zanurzona.

Łączeń baldaszkowy - forma przybrzeżna rośliny na brzegu Słupi.

Jeżogłówka pojedyncza

(Sparganium emersum) Posiada kwiaty nierozgałęzione włosienicznikowych zanurzone, o zebrane kwiatostany.

w charakterystyczne długich, główkowate, Dla wstęgowatych są rzek formy liściach, osiągających ponad 1 m. Jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym, płytkie. Można ją pomylić z jeżogłówką gałęzistą lub najmniejszą.

zasiedlającym z reguły miejsca

Grążel żółty (Nuphar lutea)

Roślina o żółtych kwiatach i zakorzeniona w dnie.

Posiada grube kłącza, osiągające długość nawet do 4 m. Odznacza się obecnością dużych, sercowatych liści, pływających po powierzchni wody. Występuje głównie w wodach stojących, często zeutrofizowanych, gdzie wraz z grzybieniami charakteryzująca się białymi tworzy zbiorowisko roślinne tzw. zespół lilii wodnych. Wskaźnikiem rzeki włosienicznikowej jest forma podwodna tego gatunku, występowaniem liści sałatowatych, o falistym brzegu. Tu zajmuje nisze o spowolnionym przepływie wody. Podlega częściowej ochronie gatunkowej

.

Reprezentatywne dla rzek włosienicznikowych gatunki makrofitów - mszaki trwale zanurzone w wodzie i glony: zdrojek pospolity

(Fontinalis antipyretica),

skapanka falista Scapania undulata ,

wątrobowiec hildenbrandia rzeczna

(Hildenbrandia rivularis

).

Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica) Dość pospolicie występujący mech wodny z rozgałęzioną łodygą, na której występują 3 rzędy jajowatych listków. W rzekach porasta i kamienie, powalone do wody pnie drzew, tworząc ciemnozielone płaty. Preferuje miejsca zacienione, wody czyste, miękkowodne chłodne (do 20 °C), źle znosi sedymentację zawiesin i obrastanie glonami.

Mech zdrojek.

Hildenbrandia rzeczna

(Hildenbrandia rivularis)

Jest to słodkowodny glon z grupy krasnorostów, który występuje głównie w szybko płynących, czystych ciekach.

Porasta kamienie, preferując ocienione miejsca w korytach rzek. Na kamieniach tworzy charakterystyczne, krwiste naloty.

Należy do gatunków narażonych na wymarcie oraz podlega ścisłej ochronie gatunkowej.

Hildenbrandia rzeczna w korycie rzeki Skotawy .

Hildenbrandia rzeczna - chroniona.

Rośliny niecharakterystyczne, niekiedy licznie występujące w siedlisku: Moczarka kędzierzawa kanadyjska

(Potamogeton (Potamogeton perfolistus),

rzęsa drobna

(Elodea (Lemna minor), canadensis), crispus), rdestnica

mięta nadwodna

(Mentha aquatica),

rzęsa trójrowkowa rdestnica

przeszyta (Lemna trisulca).

Moczarka kanadyjska

(Elodea canadensis) Roślina zanurzona w wodzie z długą (do 3 m), silnie rozgałęzioną łodygą, zwykle zakorzenioną w podłożu. Liście siedzące, zebrane są po 3 w okółkach. Jest gatunkiem obcego pochodzenia, silnie ekspansywnym, zagrażającym rodzimej florze.

Została zawleczona do Europy z Ameryki jedynie kwiaty Północnej. W Polsce wytwarza żeńskie, stąd może rozmnażać się tylko wegetatywnie.

Mięta nadwodna

(Mentha aquatica) Roślina wieloletnia, o specyficznym przyjemnym czterokanciastą zapachu.

i Posiada zwykle łodygę rozgałęzioną.

Dorasta do wysokości ponad 80 cm. Ma liście jajowate, lub owalne do ok. 2-6 cm długości, owłosione.

Kwiaty różowe lub liliowe, i skupione w okółkach na szczycie łodygi tworzące kuliste kwiatostany. Kwitnie od lipca do października. Rośnie nad brzegami wód. Dla rzek włosienicznikowych typowa jest zanurzona forma tej rośliny.

Mięta nadwodna.

Rola makrofitów w ekosystemie rzeki

Powiększają powierzchnię dna czynnego, stanowiąc środowisko życia i bazę pokarmową dla konsumentów: owadów, skorupiaków, ślimaków i ryb.

Rola makrofitów w ekosystemie rzeki

Miejsce schronienia dla narybku.

Rola makrofitów w ekosystemie rzeki

Miejsce tarła ryb fitofilnych oraz innych hydrobiontów

Rola makrofitów w ekosystemie rzeki

Źródło tlenu powstałego w procesie fotosyntezy

.

Różnicują układ prądów w korycie (układ bystrzy i zastoisk), wpływając na powstanie stref odpoczynku dla ryb

Stanowią podstawę (wraz z glonami, bentosem i rybami) nowoczesnych metod oceny jakości wód (bioindykatory).

Park Krajobrazowy „Dolina Słupi” 76-200 Słupsk, ul. Szarych Szeregów 14 Tel/fax 059 842 98 29 E-mail: [email protected]

www.dolinaslupi.pl