ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 6, 10676 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 210-3688935, 3689541 e- mail:

[email protected]

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΟΝΤΗΣ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΝΤΑΞΙΑΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΟΝΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

24/4/2020 1

1.

Συνιστώσες της μεταναστευτικής πολιτικής

2.

Η έννοια της ένταξης

3.

Λόγοι διαμόρφωσης και άσκησης μιας πολιτικής ένταξης ως δημόσιας πολιτικής 4. Πολιτικο-φιλοσοφικά καθεστώτα ένταξης 5. Πραγματικά καθεστώτα ένταξης μεταναστών 6. Η μέτρηση της ένταξης 7. Το ελληνικό ενταξιακό καθεστώς

24/4/2020 2

1.

Συνιστώσες της μεταναστευτικής πολιτικής

Ο σχηματισμός και η σταθεροποίηση ενός μεταναστευτικού αποθέματος, οριοθετούν, μεταξύ άλλων, για τη χώρα υποδοχής,

των μεταναστευτικών ροών και αποθέματος.

και τις συνιστώσες

της μεταναστευτικής πολιτικής, η οποία περιλαμβάνει τους στόχους, τα μέσα και τους φορείς διαμόρφωσης και άσκησης ποσοτικού και ποιοτικού επηρεασμού Διακρίνεται, δηλαδή, στη συνιστώσα της «εξωτερικής μεταναστευτικής πολιτικής» με αντικείμενο τον επηρεασμό της ποσοτικής και ποιοτικής σύνθεσης των μεταναστευτικών ροών και στη συνιστώσα της «εσωτερικής μεταναστευτικής πολιτικής» ή «ενταξιακής πολιτικής» με αντικείμενο την ενσωμάτωση των μεταναστών στον κοινωνικό, οικονομικό, και πολιτικό βίο της χώρας υποδοχής.

Η παρέμβαση μου ασχολείται με ζητήματα της εσωτερικής μεταναστευτικής πολιτικής συνεχίζοντας την παρατηρούμενη κατά την τελευταία περίοδο σταδιακή μετατόπιση του ερευνητικού και συγγραφικού ενδιαφέροντος από τις θεωρίες και την πολιτική μετανάστευσης στις θεωρίες και την πολιτική ενσωμάτωσης.

24/4/2020 3

Περιεχόμενο της εσωτερικής μεταναστευτικής πολιτικής, ή της ενταξιακής πολιτικής, είναι το σύνολο των στόχων, μέσων, μέτρων, φορέων και του θεσμικού πλαισίου που εφαρμόζονται από το κράτος υποδοχής για την ένταξη των μεταναστών. Πρόκειται για μια στενή, αλλά χρηστική και λειτουργική έννοια που αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην εφαρμοζόμενη εθνική ενταξιακή πολιτική (policy analysis). 24/4/2020 4

Περισσότερο ευρεία θεωρείται η έννοια του

ενταξιακού καθεστώτος

που περιγράφει το σύνολο των αλληλεπιδρόμενων και αλληλεξαρτώμενων ενδογενών (δίκαιο κατάστασης αλλοδαπών, αρμόδιοι φορείς, κοσμοαντίληψη των σχετικών δρώντων, μορφολογικά χαρακτηριστικά των μεταναστών) και εξωγενών (παγκοσμιοποίηση, συμμετοχή της χώρας σε μια περιφερειακή ένωση, περιβαλλοντικές μεταβολές κ.λπ) στοιχείων συνδεομένων με αιτιακές σχέσεις μεταξύ τους και αφορούντων την ένταξη των μεταναστών στη χώρα υποδοχής. ή με άλλη και περισσότερο χρηστική και λειτουργική διατύπωση ως ενταξιακό καθεστώς ορίζεται ένα πλέγμα τυπικών και άτυπων κανόνων, θεσμών, ρυθμίσεων, χαρακτηριστικών των μεταναστών και διαδικασιών λήψης αποφάσεων για την ένταξη στη χώρα υποδοχής. Κατ΄ αναλογία σχηματίζονται διαφορετικά

«καθεστώτα ένταξης»

ως υποσύνολα των

«μεταναστευτικών καθεστώτων».

24/4/2020 5

Σε συμφωνία με πρόταση του Th. Hammar η πολιτική ένταξης διακρίνεται σε έμμεση και άμεση.

Η έμμεση πολιτική ένταξης

απευθύνεται στο συνολικό πραγματικό πληθυσμό της χώρας και δεν διακρίνουν μεταξύ ημεδαπών και αλλοδαπών -πολιτική καταπολέμησης του κοινωνικού αποκλεισμού- όπως προνοιακά επιδόματα, ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, επιδότηση εργοδοτών για πρόσληψη ανέργων, ευνοϊκά στεγαστικά δάνεια, επιμορφωτικά προγράμματα, κίνητρα γεωγραφικής κινητικότητας, κίνητρα απασχόλησης κ.λπ. Συναντάται σε υπερπόντιες χώρες με φιλελεύθερα ενταξιακά καθεστώτα ή νοτιοευρωπαϊκές χώρες με ασθενές και ιδιόμορφο κράτος πρόνοιας.

Η άμεση πολιτική ένταξης

μεταναστών και προκύπτει από τα ειδικά χαρακτηριστικά της μεταναστευτικής ομάδας. Πρόκειται για αποσκοπεί στον επηρεασμό της ένταξης των

δημόσια ενεργητική πολιτική

(status activus). Ανταποκρίνεται στην έννοια της «συστημικής ένταξης», η οποία εκκινεί «από τα πάνω» και διαχέεται «προς τα κάτω» με βασικό δρώντα τη κυβέρνηση του κράτους υποδοχής με ευρεία εφαρμογή στις ευρωπαϊκές χώρες δικαίου και πρόνοιας στο πλαίσιο του ρεπουμπλικανικού, του πλουραλιστικού και του ενταξιακού καθεστώτος της συμπερίληψης. 24/4/2020 6

Εκτός όμως της δημόσιας ενεργητικής πολιτικής σε χώρες που επικρατεί η λογική της φιλελεύθερης προσέγγισης, η ενταξιακή διαδικασία επαφίεται στην

αγορά

, και πρωτίστως στην αγορά εργασίας, συνεπικουρούμενη από τη φιλανθρωπία και τον εθελοντισμό, με φορείς το άτομο, τις ΜΚΟ, τους ΟΤΑ και άλλες μη κρατικές οργανώσεις και πρωτοβουλίες, εφαρμοζόμενες κυρίως σε τοπικό επίπεδο. Ανταποκρίνεται στην έννοια της «κοινωνικής ένταξης», η οποία εκκινεί από «τα κάτω» και εκτείνεται «προς τα πάνω» με δρώντα τις δυνάμεις της αγοράς. 24/4/2020 7

2.

Λόγοι διαμόρφωσης και άσκησης μιας πολιτικής ένταξης ως δημόσιας πολιτικής

Πρώτον, σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης και με υψηλούς ρυθμούς περιφερειακής και διεθνούς οικονομικής ολοκλήρωσης, η ανοικτή κοινωνία και οικονομία είναι μια πραγματικότητα. Θέσεις περί «μηδενικής μετανάστευσης» ή ομοιογενούς εθνοτικά κράτους είναι πλέον ουτοπικές. Προκύπτει, τότε, η αναγκαιότητα διαμόρφωσης και άσκησης μεταναστευτικής πολιτικής υποσύνολο της οποίας είναι και η ενταξιακή πολιτική. Δεύτερον, για επιτυχή ενσωμάτωση απαιτείται η ύπαρξη μιας συνεκτικής δημόσιας ενταξιακής πολιτικής, επειδή οι μετανάστες αδυνατούν από μόνοι τους να αντεπεξέλθουν στον υψηλό βαθμό δυσκολίας που χαρακτηρίζει τη διαδικασία ένταξης. 24/4/2020 8

Τρίτον, οι μετανάστες συμβάλλουν σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας υποδοχής και ως εκ τούτου, λόγοι οικονομικής δικαιοσύνης υπαγορεύουν τη χορήγηση σ’ αυτούς δικαιωμάτων ως ανταποδοτική πράξη της οικονομικής συμβολής τους. Με την πλήρη ένταξη αναμένεται απασχόληση των μεταναστών σε εργασίες αντίστοιχες των παραγωγικών τους χαρακτηριστικών, η οποία θα επιφέρει αύξηση της ολικής παραγωγικότητας.

Τέταρτον, κοινωνικοί αλλά και οικονομικοί λόγοι επιβάλλουν την αποφυγή της περιθωριοποίησης (marginalisation) αλλά και του διαχωρισμού (separation) των μεταναστών, γεγονός που έχει αρνητικές συνέπειες για τους ίδιους και τη κοινωνική συνοχή της χώρας υποδοχής. Γι΄ αυτό η επίτευξη κοινωνικής δικαιοσύνης και η επιτυχής ένταξη προάγουν την κοινωνική συνοχή και μεγιστοποιούν τις θετικές επιδράσεις της μετανάστευσης στη χώρα υποδοχής.

Πέμπτον, η τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στους μετανάστες αποτελεί συστατικό στοιχείο του κράτους δικαίου, των διεθνοπολιτικών υποχρεώσεων της χώρας και είναι δείκτης ποιότητας της δημοκρατίας . 24/4/2020 9

3.

Η έννοια της ένταξης

Η ένταξη των μεταναστών στη χώρα υποδοχής νοηματοδοτεί μια δυναμική πορεία, διαδικασία, προς μία κατάσταση απουσίας οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών διακρίσεων μεταξύ συγκρίσιμων δημογραφικά μεταναστευτικών και ημεδαπών πληθυσμιακών ομάδων.

Διαθέτει, δηλαδή, υψηλή διαγνωστική, εξηγητική και προγνωστική ικανότητα και επιτρέπει τη διαμόρφωση συγκεκριμένης και αποτελεσματικής ενταξιακής πολιτικής.

24/4/2020 10

Ως κατάσταση, αποτυπώνει συγκεκριμένο επίπεδο/βαθμό ενσωμάτωσης σε δεδομένη χρονική στιγμή αλλά και διαφοροποιημένο κατά διάσταση ένταξης, απόρροια πολλών προσδιοριστικών παραγόντων. Ως διαδικασία σημαίνει να γίνει κανείς όμοιος ή να του φέρονται και να τον αναγνωρίζουν ως όμοιο. Επιτυχής ενσωμάτωση σημαίνει πραγματική συμμετοχή των μεταναστών στη χρήση (κατανάλωση) των υλικών και άυλων αγαθών της χώρας υποδοχής, ίδια με αυτή των ημεδαπών.

Η ένταξη των μεταναστών στη χώρα υποδοχής είναι μια πολυδιάστατη και μακρόχρονη διαδικασία, η οποία εξελίσσεται σε τοπικό επίπεδο και η οποία επηρεάζεται από

οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς και πολιτισμικούς παράγοντες

.

24/4/2020 11

Η τελική κατάσταση ένταξης προσιδιάζει με την απόκτηση της

ιδιότητας του πολίτη (citizenship)

που περιλαμβάνει στο εννοιολογικό περιεχόμενο της όχι μόνον την

τυπική

ιδιότητα της υπηκοότητας αλλά και την

πραγματική πρόσβαση και χρήση

υλικών και άυλων αγαθών και τη

συμμετοχή

των μεταναστών στο δημοκρατικό γίγνεσθαι του κράτους υποδοχής.

Ένα

ερευνητικό σχεδίασμα μελέτης

της ένταξης περιλαμβάνει απαντήσεις στις θεματικές ενότητες: του επιπέδου ανάλυσης (μικρο, μακρο), των παραγόντων επηρεασμού της κατάστασης και της διαδικασίας ένταξης (δημόσια, κοινωνική, ιδιωτική σφαίρα) και της μέτρησης της ένταξης (είδος δεικτών και διαστάσεις / πεδία της ένταξης).

24/4/2020 12

Σχεδίασμα μελέτης της ένταξης 24/4/2020 13

4. Πολιτικο-φιλοσοφικά καθεστώτα ένταξης

Κατά τη

φιλελεύθερη προσέγγιση

αναγνωρίζονται μόνο ατομικά δικαιώματα στα μέλη της κοινωνίας, κατοχυρωμένα συνταγματικώς, που περιορίζουν την δράση της πλειοψηφίας και εκφράζονται με την κρατική ουδετερότητα ως προς την μεταχείριση των πολλών. Βασική δρώσα μονάδα είναι το άτομο και η ένταξη επιτυγχάνεται σε τοπικό επίπεδο και κυρίως μέσω της αγοράς. Μια πρώτη ένσταση προέρχεται από τη διάκριση μεταξύ μειοψηφίας και μειονοτήτων καθ’ όσον η τελευταία προσδιορίζεται ποιοτικά ως φορέας ειδικών πολιτισμικών χαρακτηριστικών. Απ’ αυτή τη διάκριση προκύπτει η δεύτερη ένσταση. Πρώτον, η ανάπτυξη και εκτέλεση ορισμένων δραστηριοτήτων κοινωνικής και πολιτισμικής φύσης είναι δυνατή μόνο συλλογικά (παρά ατομικά) και δεύτερον η εφαρμογή των θεσμοθετημένων αρχών σε καθημερινή πράξη αποκλίνει εξ αιτίας της διακριτικής ευχέρειας της διοίκησης. Η παραπάνω κριτική της φιλελεύθερης προσέγγισης οδήγησε τον Ρόουλς στη διατύπωση μιας θεωρίας δικαιοσύνης, στην οποία υποστηρίζει τον

πολιτικό φιλελευθερισμό

πλουραλιστικό σύστημα που το κράτος επιδιώκει την επίτευξη μιας ελάχιστης συναίνεσης. Πρόκειται για ένα συμβιβασμό μεταξύ οικονομικής αποτελεσματικότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης με επίτευξη της κοινωνικής συνοχής.

αλλά με ένα ουδέτερο και ανεκτικό κράτος σ΄ ένα πολιτισμικά 24/4/2020 14

Κατά την

κοινοτιστική / κορπορατιστική προσέγγιση

, τονίζεται η σημασία της εθνοτικής

«κοινότητας» (Gemeinschaft)

για την κοινωνικοποίηση του ατόμου και το κοινωνικό κεφάλαιο δεσμού ενώ το κράτος αναγνωρίζει συλλογικά δικαιώματα στις διάφορες εθνοτικές ομάδες ή άλλες μειονότητες που συνθέτουν το κρατικό μόρφωμα. Υπονοείται, ότι οι διάφορες εθνοτικές ομάδες αντιμετωπίζονται ισότιμα από το κράτος και καταρτίζονται εξειδικευμένα για κάθε ομάδα προγράμματα ένταξης μέσω της διαβούλευσης αυτών με την κεντρική διακυβέρνηση. Αυτές όμως λειτουργούν ως «κλειστές κοινωνίες», με τη σχετική πολιτισμική περιχαράκωση κατά την έννοια της κοινότητας. Τότε, ευδοκιμεί η απολυτοποίηση της πολιτισμικής διαφοράς που οδηγεί τελικά στον «διαφορικό ρατσισμό», όπως αυτός διαμορφώθηκε από τον γάλλο πολιτικό Benoist: Στο όνομα της πολυπολιτισμικότητας επιδιώκεται η καθαρότητα της γαλλικής κουλτούρας. Κατά την

τροποποιημένη προσέγγιση του κοινοτισμού

, όπως αυτή διατυπώθηκε από τον Ετζιόνι οι διάφοροι πολιτισμοί συνυπάρχουν, εντός του κρατικού μορφώματος και αποτελούν την «Κοινότητα από Κοινότητες». Σ’ αυτή την

κοινωνία μωσαϊκό

, ενοποιητικός ιστός είναι η αποδοχή των συνταγματικών αρχών, που εξασφαλίζει την εδαφική ακεραιότητα, συνοχή και στοχοθετημένη πορεία του Κράτους. Αναγνωρίζονται συλλογικά δικαιώματα στις διάφορες πολιτισμικές ομάδες που αποδέχονται και λειτουργούν στο πλαίσιο των «πυρηνικών αξιών» του Κράτους.

24/4/2020 15

Κατά τη προσέγγιση της

συμπερίληψης

ή της

«διαδικαστικής αντίληψης του δικαίου»

(Χάμπερμας), προαπαιτούμενο της απόδοσης και της προστασίας συλλογικών δικαιωμάτων, θεωρείται η διασφάλιση της αυτονομίας των πολιτών. Σύμφωνα με αυτήν, συμπερίληψη νοηματοδοτεί κατοχύρωση α) της ιδιωτικής αυτονομίας και την εφαρμογή των αρχών του κράτους δικαίου σ’ όλους τους πολίτες και β) της δημόσιας αυτονομίας και της συμμετοχής στη διαμόρφωση των αρχών του κράτους δικαίου. Η δημόσια αυτονομία, που πραγματώνεται μέσω της διασυμβουλευτικής πολιτικής (deliberative Politik), αρθρώνει αφ’ ενός τα συμφέροντα των πληθυσμιακών ομάδων με διαφορετικά πολιτισμικά συστήματα, επιτρέπει την άσκηση ενεργητικής ενταξιακής πολιτικής και νομιμοποιεί αφ’ ετέρου στη συνείδηση των πολιτών το δικαιϊκό πλαίσιο. Εκτός της διαδικαστικής αντίληψης του δικαίου, η διαδικαστική συναίνεση απαιτεί και ένα ελάχιστο συναίνεσης σε θεμελιώδη συνταγματικά δικαιώματα, ουσιολογική συναίνεση, για να εξασφαλιστεί η διαπολιτισμικότητα και η πολιτική συνοχή.

24/4/2020 16

5. Πραγματικά καθεστώτα ένταξης μεταναστών

Ταξινομώ τα πραγματικά ενταξιακά καθεστώτα με κριτήρια τα παρεχόμενα κοινωνικά/οικονομικά/πολιτικά και πολιτισμικά δικαιώματα αλλά και για λόγους μεθοδολογικούς και εφαρμοζόμενες πολιτικής ως εξής: -Το πρώτο κριτήριο αφορά τα Δίκαιο Κατάστασης Αλλοδαπών και στην τυπική και πραγματική ιδιότητα του πολίτη.

πολιτικά δικαιώματα

όπως αυτά εκφράζονται στο -Το δεύτερο κριτήριο περιλαμβάνει την

οικονομική και την κοινωνική διάσταση

της ένταξης για να αναδειχτεί η ισχυρή συσχέτιση της ενταξιακής με τη γενικότερη κοινωνική πολιτική του κράτους υποδοχής .

-Το τρίτο κριτήριο αφορά τα παρεχόμενα

πολιτισμικά δικαιώματα

με το δίπολο του

πολιτισμικού μονισμού

, το οποίο υποστηρίζει την αφομοίωση των διαφορετικών πολιτισμικών πληθυσμιακών ομάδων από το επικρατούν πολιτισμικό πρότυπο, και με τελικό στόχο την πολιτισμική ομογενοποίηση του κράτους, και του

πολιτισμικού πλουραλισμού

, το οποίο υποστηρίζει τη πολιτισμική πολυμορφία αλλά με αποδοχή των συνταγματικών αρχών και αξιών και τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής της χώρας υποδοχής. 24/4/2020 17

Καθεστώς ένταξης

Πραγματικά ενταξιακά καθεστώτα

Βασικά γνωρίσματα του καθεστώτος ένταξης Χώρες εφαρμογής Διαφορο ποιημένος αποκλεισμός ή διαφορο ποιημένη συμπερίληψη

• • Πολιτισμική συγκρότηση του έθνους Επικράτηση του δικαίου του αίματος (jus sangunis) για την απόκτηση της υπηκοότητας • Η πλήρης αφομοίωση είναι προϋπόθεση για πολιτογράφηση • Είναι δυνατή η ένταξη μόνον σε ορισμένες διαστάσεις της ένταξης • Τυπική απαγόρευση της παράνομης μετανάστευσης αλλά στην πράξη ανοχή της • Άσκηση γενικής ενταξιακής πολιτικής

Αυστρία,

Γερμανία

(μέχρι 2000) Δανία, Ελλάδα, Ιαπωνία, Ισπανία, Ιταλία.

24/4/2020 18

το

Ρεπουμπλι κανισμός (αφομοίωση)

   

Πολιτική/εδαφική του έθνους συγκρότηση Επικράτηση του δικαίου του εδάφους (jus soli) για την απόκτηση της υπηκοότητας Προσδοκία αφομοίωσης Χορήγηση ατομικών πολιτισμικών δικαιωμάτων

Γαλλία,

Ελβετία, Ηνωμένο Βασίλειο (μέχρι το 1970) ΗΠΑ (μέχρι την ισχύ του melting pot)

24/4/2020 19

Πολυπολιτισμός (Πλουραλισμός)

   

Πολιτική συγκρότηση του έθνους Επικράτηση του δικαίου του εδάφους για την απόκτηση της υπηκοότητας Αναγνώριση της διαπολιτισμικής αγωγής και της πολιτισμικής ποικιλομορφίας με τη χορήγηση συλλογικών δικαιωμάτων πολιτισμικών Άσκηση ειδικής ενταξιακής πολιτικής (εκτός των ΗΠΑ) Αυστραλία Βέλγιο, Γερμανία (μετά το 2000), Ηνωμένο Βασίλειο (σταδιακά μετά το 1970), ΗΠΑ, 22Καναδάς

Ολλανδία, Σουηδία.

24/4/2020 20

Νέο εκλεκτικισμός

      

Αποδοχή από τους μετανάστες θεμελιωδών αξιών του κράτους υποδοχής Ελεύθερη ατομική κοινωνικοοικονομικού, πολιτισμικού συστήματος επιλογή πολιτικού των του και Πολιτική συμμετοχή (περισσότερο συμβολικό παρά με ουσιαστικό περιεχόμενο) με Έμφαση στην κοινωνικοοικονομική ένταξη Επικράτηση του δικαίου του εδάφους (jus soli) και της διαμονής (jus domicili) για την απόκτηση της υπηκοότητας Χορήγηση ατομικών, και, κατά περίπτωση συλλογικών, πολιτισμικών δικαιωμάτων Άσκηση ειδικής ενταξιακής πολιτικής Κράτη μέλη της Ε.Ε. και ιδίως η Ολλανδία και η Σουηδία από το μέσον της δεκαετίας 2000.

24/4/2020 21

Μετά το 2000 παρατηρείται μια αργή, αλλά συνεχής, μετάβαση από την αρχή του πολιτισμικού μονισμού προς τον πολιτισμικό πλουραλισμό και από την τυπική προς την ουσιαστική ιδιότητα του πολίτη, η οποία συνοδεύεται (ή προϋποθέτει;) την προσθήκη στο δίκαιο του αίματος, του δικαίου του εδάφους και αντίστοιχη προσαρμογή του δημόσιου λόγου. Αυτό δεν σημαίνει ότι η μετάβαση είναι γραμμική και συνεχής. Απεναντίας παρατηρούνται παλινδρομήσεις και πισωγυρίσματα με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την Ολλανδία από το τέλος της δεκαετίας 2000.

24/4/2020 22

6. Η μέτρηση της ένταξης

Από την ανάλυση του περιεχομένου της έννοιας «ένταξη» θα έγινε ήδη έμμεσα σαφές ότι η μέτρησή της είναι ένα δύσκολο εγχείρημα. Με ποιους δείκτες και με ποιο διεθνώς συγκρίσιμο στατιστικό υλικό μετριέται η ενσωμάτωση; Με ποιο αξιακό σύστημα επιλέγονται οι νόρμες και τα πρότυπα που συγκρίνονται; Είναι πράγματι ομοειδή τα τμήματα ημεδαπών και αλλοδαπών που συνήθως λαμβάνονται υπόψη κατά τη συγκριτική διαδικασία; 24/4/2020 23

Οι δείκτες μέτρησης της ένταξης των μεταναστών στην χώρα υποδοχής επιδέχονται διάφορες ταξινομήσεις ανάλογα με την τεχνική μέτρησης αλλά και τους στόχους που επιδιώκει η μέτρηση τους. Οι δείκτες πρόσβασης εκτιμούν «εκ των προτέρων» και προσεγγιστικά την ένταξη των μεταναστών στη χώρα υποδοχής ενώ οι δείκτες κατάστασης υπολογίζουν «εκ των υστέρων» την ένταξη. Οι

δείκτες πρόσβασης

μετρούν το βαθμό παρεμπόδισης ή διευκόλυνσης για την κατανάλωση δημοσίων αγαθών σε κρίσιμους τομείς του κράτους υποδοχής, όπως αυτό περιέχεται στο δίκαιο κατάστασης αλλοδαπών. Ένας τέτοιος δείκτης (MIPEX: Migrant Integration Policy Index) κατασκευάστηκε από το Migration Policy και το Group Institute British Council για να μετρήσει την πρόσβαση των μεταναστών σε ορισμένα δημόσια αγαθά της χώρας υποδοχής. Κατά συνέπεια, μετρά μόνο μερικώς το βαθμό ένταξης, στοχεύοντας πρωταρχικά στην αξιολόγηση του δίκαιου κατάστασης αλλοδαπών και δεν λαμβάνει υπόψη του την επίδραση του ολικού ενταξιακού καθεστώτος. Ο Koppmans κατασκεύασε ένα υπόδειγμα ταξινόμησης των βασικών χωρών ένταξης μεταναστών βασισμένο στις μεταβλητές του πολιτισμικού μονισμού/πλουραλισμού και των κοινωνικών/οικονομικών/πολιτικών δικαιωμάτων.

24/4/2020 24

24/4/2020 25

Οι

δείκτες κατάστασης

μετρούν την

πραγματική ένταξη

, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί από την επίδραση του ολικού ενταξιακού καθεστώτος, σε κρίσιμες διαστάσεις της ένταξης (Κόντης Α. – Μπεζεβέγκης Η., 2011, Παυλόπουλος Β. – Μπεζεβέγκης Η., 2011). Υπολογίζονται τόσο αντικειμενικοί δείκτες (όπως προκύπτουν από στατιστικές βάσεις) όσο και υποκειμενικοί (όπως προσλαμβάνονται οι κοινωνικές καταστάσεις από τους ίδιους τους δρώντες). Στην τελευταία κατηγορία εντάσσεται η εμπειρική μελέτη των Παυλόπουλου – Μπεζεβέγκη από τον κλάδο της κοινωνικής ψυχολογίας που αποσκοπεί στον εντοπισμό των επιβαρυντικών και επιβοηθητικών παραγόντων ένταξης και των στρατηγικών επιπολιτισμού (acculturation) των μεταναστών στη χώρα υποδοχής. 24/4/2020 26

Αναφορικά με τις

στρατηγικές επιπολιτισμού

και με κριτήρια τις διεθνοτικές διομαδικές σχέσεις και την εθνική ταυτότητα διαπιστώνουν προβάδισμα της

εναρμόνισης, ή διπλής ένταξης, με 46%,

ακολουθούμενης από τον διαχωρισμό με 25%, της αφομοίωσης με 21%, ενώ μόνο το 8% τοποθετήθηκαν στη στρατηγική του ατομικισμού (marginalisation) (Παυλόπουλος Β. – Μπεζεβέγκης Η., 2011, σ.105, 109). 24/4/2020 27

7. Το ελληνικό μεταναστευτικό καθεστώς

Κατά την δεκαπενταετία 1990-2005 το ζήτημα της ένταξης των μεταναστών στην Ελλάδα αφέθηκε στην οικονομική αγορά. Με την έννοια της κοινωνικής ένταξης ασχολείται περισσότερο συστηματικά ο βασικός μεταναστευτικός νόμος του 2005 που προβαίνει σε σχετικό ορισμό της έννοιας της κοινωνικής ένταξης.

Μετά το 2008 καθοριστική επιρροή στις δημόσιες δράσεις ένταξης μεταναστών στην Ελλάδα αποδίδεται στο Ευρωπαϊκό Ταμείο Ένταξης Μεταναστών Τρίτων Χωρών από το οποίο εκπονούνται και χρηματοδοτούνται σχεδόν το σύνολο αυτών.

24/4/2020 28

Σημαντική επιστημονική πρόοδος παρατηρείται την τελευταία δεκαετία στον τομέα της κατάρτισης ποσοτικών δεικτών ένταξης των μεταναστών στην Ε. Ε., συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, για την οποία διατίθενται πλέον ικανοποιητικοί δείκτες ένταξης ως προς την κατάσταση, πρόσβαση και στάση των δρώντων, αποδεικνύοντας την ορθότητα της ταξινόμησης των δεικτών ένταξης που πρότεινε το Συμβούλιο της Ευρώπης πριν από 18 χρόνια (Council of Europe, 1997).

24/4/2020 29

1.

α) Κοντης Α. – Μπεζεβέγκης Η.

Δείκτες κατάστασης

Η μελέτη, προϊόν μιας διεπιστημονικής εικοσαμελούς ερευνητικής ομάδας, χρηματοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ένταξης και πραγματοποιήθηκε σε πανελλαδική κλίμακα με ένα ασυνήθιστα μεγάλο για εμπειρικές κοινωνικές έρευνες, δείγμα μεταναστών και φορέων εφαρμογής ενταξιακής πολιτικής. Τα βασικά ευρήματα της μελέτης βασίστηκαν σε πανελλήνια δειγματοληπτική έρευνα 1843 μεταναστών, που επιλέχθηκαν τυχαία από το συνολικό στατιστικό πληθυσμό της έρευνας εργατικού δυναμικού (ΕΕΔ) και 395 φορέων άσκησης ενταξιακής πολιτικής. Η έρευνα εργατικού δυναμικού θεωρείται η πλέον κατάλληλη στατιστική βάση για μια εμπειρική, πανελλαδική, στρωμματοποιημένη έρευνα που να παρέχει στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα με ταυτόχρονο συνυπολογισμό των διαστάσεων του δείγματος: αγορά εργασίας, στέγαση, υγεία-πρόνοια, εκπαίδευση, ψυχολογική και κοινωνικοπολιτισμική προσαρμογή και κοινωνική και πολιτική συμμετοχή. Αυτή συνδέθηκε με άλλες στατιστικές βάσεις της ΕΛ.ΣΤΑΤ. όπως η Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών (EU-SILC) και η Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών (ΕΟΠ). Τελικά, οι απλοί δείκτες που εκτιμήθηκαν και εξειδικεύουν τις 6 διαστάσεις ένταξης ανήλθαν σε πάνω από 100.

24/4/2020 30

Η γενική εικόνα ένταξης στη

διάσταση της αγοράς εργασίας

παρουσιάζει, σύμφωνα με τους αντικειμενικούς δείκτες, προχωρημένο βαθμό ένταξης ιδίως ως προς την πρόσβαση στην αγορά εργασίας και τις ώρες απασχόλησης και, σύμφωνα με τους υποκειμενικούς δείκτες (αυτοαξιολόγηση), προχωρημένη μεν, αλλά λιγότερο θετική εικόνα ένταξης εξ αιτίας της χαμηλότερης ασφάλισης, του χαμηλότερου μισθού και της πολύ υψηλής ετεροαπασχόλησης του αλλοδαπού εργατικού δυναμικού. Η γενική εικόνα ένταξης στη

διάσταση της στέγασης

είναι θετική με υψηλό βαθμό ομοιότητας ημεδαπών και αλλοδαπών στους τομείς της χωρικής κατανομής κατοικιών, του μεγέθους κατοικίας, της παλαιότητας κατοικιών, της επάρκειας θέρμανσης και του βαθμού ικανοποίησης από τις συνθήκες στέγασης. Απεναντίας παρατηρείται χαμηλός βαθμός ομοιότητας ως προς το ποσοστό ιδιοκατοίκησης. Η γενική εικόνα ένταξης στη

διάσταση της υγείας – πρόνοιας,

σύμφωνα με τους υποκειμενικούς δείκτες, κρίνεται ιδιαίτερα ικανοποιητική. 24/4/2020 31

Η γενική εικόνα ένταξης στη

διάσταση της εκπαίδευσης

σύμφωνα με τους υποκειμενικούς δείκτες, δείχνει ότι οι γονείς είναι ικανοποιημένοι από το ελληνικό σχολείο και από τις σχέσεις τους με τους εκπαιδευτικούς, ενώ σύμφωνα με τους αντικειμενικούς δείκτες, παρατηρείται υψηλό ποσοστό πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου από τα παιδιά των μεταναστών και χαμηλό επίπεδο γνώσης της ελληνικής γλώσσας από τους μετανάστες.

Η γενική εικόνα ένταξης στη

διάσταση της ψυχολογικής και κοινωνικοπολιτισμικής προσαρμογής

χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό, ταυτόχρονα, ελληνικού και εθνοτικού προσανατολισμού και ψυχολογικής προσαρμογής αλλά και μέτριο βαθμό κοινωνικοπολιτισμικής προσαρμογής και χαμηλό βαθμό πρόσληψης των διακρίσεων. Η γενική εικόνα ένταξης στη διάσταση της

κοινωνικής και πολιτικής συμμετοχής

είναι μέτρια / καλή ως προς το καθεστώς της πρόσβασης στην πολιτειότητα, στο ζήτημα της εμπιστοσύνης και της επικοινωνιακής αποτελεσματικότητας και καλή φαίνεται να είναι η εικόνα στην περιοχή των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Πολύ κακή εικόνα διαπιστώθηκε ως προς τη συμμετοχή των μεταναστών στους θεσμούς της πολιτικής και κοινωνικής εκπροσώπησης.

24/4/2020 32

β) OECD (2012).

Στην κατηγορία των ερευνών της πραγματικής ένταξης ο ΟΟΣΑ εκπόνησε μια πρωτοποριακή, πολυμεταβλητή, διεθνή συγκριτική μελέτη που αποτυπώνει συγκλίσεις και αποκλίσεις μεταξύ χωρών και πεδίων ένταξης (OECD, 2012). Αξιολογείται ως πρωτότυπη και μοναδική λόγω του περιεχομένου των ερευνητικών ερωτημάτων. Απαντά στα ερωτήματα, πρώτον περί των διαφορών / βαθμών ένταξης ομάδων μεταναστών που γεννήθηκαν στην ημεδαπή και στην αλλοδαπή, δεύτερον, αν οι εκτιμηθείσες διαφορές / βαθμοί ένταξης ανάγονται στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των μεταναστών και, τρίτον, πώς εξελίχθηκαν αυτές οι διαφορές/ βαθμοί ένταξης την τελευταία δεκαετία.

Οι μετανάστες στην Ελλάδα υπολείπονται σε βαθμό ένταξης του μέσου όρου των χωρών του ΟΟΣΑ στα πεδία του εισοδήματος και ευημερίας, της κατάστασης κατοικίας, της πολιτικής συμμετοχής και πολιτογράφησης, υπερτερούν του μέσου όρου των χωρών του ΟΟΣΑ στο πεδίο της κατάστασης υγείας και της πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας, ενώ αμφίσημη εκτιμάται η θέση των μεταναστών στην Ελλάδα στα πεδία της αγοράς εργασίας και της εκπαίδευσης των παιδιών τους.

24/4/2020 33

γ) Eurostat (2011).

Πρόσφατα, η Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία, δημοσίευσε μια μελέτη με κοινούς δείκτες ένταξης μεταναστών στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. σε εφαρμογή της διακήρυξης της Σαραγόσα (2010) του Συμβουλίου της Ε.Ε. Χαρακτηρίζεται ως πιλοτική και με μεθοδολογικές στοχεύσεις επειδή εξετάζει την καταλληλότητα και αξιοπιστία των εκτιμώμενων δεικτών και του διαθέσιμου στατιστικού υλικού (ΕΕΔ, EU – SILC, Στατιστική βάση της Eurostat, OECD-PISA) για να επαναλαμβάνεται περιοδικά η εκτίμησή τους στο μέλλον. Η μελέτη συγκαταλέγεται στην κατηγορία των δεικτών κατάστασης που αποτυπώνουν την πραγματική ένταξη των μεταναστών και επιτρέπει την ενδοενωσιακή σύγκριση του βαθμού ένταξης τους στα πεδία της αγοράς εργασίας, της εκπαίδευσης, της κοινωνικής ένταξης και της ιδιότητας του πολίτη

. Όλοι οι εκτιμηθέντες δείκτες κατάστασης διαπιστώνουν ένα καθαρό έλλειμμα ένταξης των μεταναστών συγκριτικά με τον ημεδαπό πληθυσμών στην Ε.Ε. σε όλα τα πεδία και με την Ελλάδα να κατατάσσεται στις χαμηλότερες θέσεις (Eurostat, 2011).

24/4/2020 34

2. Δείκτες πρόσβασης

Την τελευταία δεκαετία, με πρωτοβουλία της ευρωπαϊκής επιτροπής, καταρτίζεται Δείκτης Πολιτικών Ένταξης Μεταναστών (Migrant Integration Policy Index - MIPEX) για την αποτύπωση των εθνικών ενταξιακών πολιτικών . Για την Ελλάδα (2011) ο MIPEX καταγράφει μια θέση της χώρας κοντά στον ευρωπαϊκό μέσο όρο και μια βελτίωση του γενικού δείκτη ένταξης συγκριτικά με τις προηγούμενες μετρήσεις (2004, 2011).

Ειδικότερα, η Ελλάδα υπολείπεται του ευρωπαϊκού μέσου όρου στα πεδία της πολιτικής συμμετοχής, της νομοθεσίας για διαμονή μακράς διαρκείας, της πρόσβασης στην αγορά εργασίας, της νομοθεσίας για την οικογενειακή επανένωση και την πολιτική κατά των διακρίσεων και υπερβαίνει, οριακά, τον ενωσιακό μέσο όρο στα πεδία της πρόσβασης στην υπηκοότητα και της εκπαίδευσης.

24/4/2020 35

Δείκτης Πολιτικών Ένταξης Μεταναστών στην Ελλάδα το 2011 (MIPEX) 24/4/2020 36

3. Δείκτες στάσης. α) Ευρωβαρόμετρο (2011)

Στην κατηγορία των ποιοτικών ερευνών διερεύνησης των στάσεων πληθυσμού, συγκαταλέγεται η πρόσφατη (2011), και μοναδική στο είδος της, πανευρωπαϊκή έρευνα του Ευρωβαρόμετρου. Από τις υποκειμενικές κρίσεις των ερωτηθέντων προκύπτει μια σχετικά ομοιόμορφη αντίληψη, πρώτον, των δύο δρώντων και, δεύτερον, των εξεταζόμενων χωρών.

Επιβοηθητικούς παράγοντες ένταξης των μεταναστών θεωρούν και οι δύο δρώντες τη γνώση της γλώσσας, τη δυνατότητα εύρεσης εργασίας, το σεβασμό των πολιτιστικών αξιών της χώρας υποδοχής, το σαφές δίκαιο κατάστασης αλλοδαπών και την αποφυγή κοινωνικού και γεωγραφικού διαχωρισμού. Επίσης, η ποιοτική έρευνα του Ευρωβαρόμετρου διέγνωσε εκτεταμένες διακρίσεις εις βάρος των μεταναστών

οφειλόμενες σε διαρθρωτικούς - «φόβος για τον ξένο», ανταγωνισμός για εθνικά δημόσια αγαθά- και συγκυριακούς παράγοντες οικονομική κρίση-, σε σύγχυση της κοινής γνώμης για τις έννοιες «μετανάστες» και «λαθρομετανάστες» και ελλιπή γνώση των ημεδαπών για τις επιδράσεις του μεταναστευτικού φαινομένου στη χώρα υποδοχής. Συναφή ευρήματα εξάγονται και από τις θεματικά εξειδικευμένες έρευνες του Ευρωβαρόμετρου και του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRA) για τις διακρίσεις σύμφωνα με τις οποίες η Ελλάδα επιδεικνύει υψηλότερο του ευρωπαϊκού μέσου όρου βαθμό διακρίσεων με βάση την εθνότητα.

24/4/2020 37

β) Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα (2009)

Στην ίδια κατεύθυνση με τα ευρήματα του Ευρωβαρόμετρου (Eurobarometer 2011) κινούνται και οι εκτιμήσεις για τις στάσεις των Ελλήνων για τους μετανάστες στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας (European Social Survey Data, Rounds 1 4). Οι διαθέσεις των Ελλήνων απέναντι στους μετανάστες καταγράφονται από τις πλέον αρνητικές στην Ε.Ε. και μάλιστα με τάση μεγαλύτερης απόκλισης κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας.

Διάκεινται αρνητικά απέναντι στην είσοδο μεταναστών στην Ελλάδα, θεωρούν αρνητική την επίδραση της απασχόλησης αλλοδαπού εργατικού δυναμικού στην ελληνική οικονομία, αντιλαμβάνονται τους μετανάστες ως απειλή για την πολιτισμική ομοιογένεια του ελληνικού κράτους, αλλά και για την κοινωνική συνοχή της χώρας και αποτιμούν αρνητικά τη παραμονή των μεταναστών για την ποιότητα ζωή τους και το επίπεδο εσωτερικής ασφάλειας.

24/4/2020 38

Μετά την παραπάνω θεωρητική ανάλυση και την κριτική παράθεση του συνόλου σχεδόν των σχετικών εμπειρικών ερευνών πώς μπορεί να χαρακτηριστεί το ελληνικό ενταξιακό καθεστώς; 24/4/2020 39

Το ελληνικό ενταξιακό καθεστώς

Oμάδες πληθυσμού ● Παράνομοι μετανάστες Καθεστώς αλλοδαπών και ημεδαπών ανάλογα με το επίπεδο δικαιωμάτων Στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα ● Αιτούντες άσυλο ● Προσωρινοί μετανάστες (εποχιακοί, έργου, ανακύκλωση κ.λπ) ● Μετανάστες με περιορισμένη χρονική διάρκεια άδεια εργασίας και παραμονής Περιορισμένη διάρκεια διαμονής και δικαιώματα (alienship) (Ι) ● Αναγνωρισθέντες πρόσφυγες ● Επί μακρόν διαμένοντες αλλοδαποί ● Ομογενείς με Ειδικό Δελτίο Ταυτότητας ● ● ● Πολίτες κρατών μελών της Ε.Ε.

Ημεδαποί Πολιτογραφηθέντες αλλοδαποί Απεριόριστη διάρκεια διαμονής και ευρύ πλαίσιο δικαιωμάτων (denizenship) (ΙΙ) Καθολικά δικαιώματα που απορρέουν από την ιδιότητα της ιθαγένειας (citizenship) (ΙΙΙ) 24/4/2020 40

Το

εθνικό καθεστώς ενσωμάτωσης,

στην περίπτωση της Ελλάδας, προσομοιάζει προς το

«μοντέλο του διαφοροποιημένου αποκλεισμού

» που παρέχει δικαιώματα πρώτου και δεύτερου επιπέδου, σύμφωνα με το σχήμα που ανέπτυξα, παραπάνω και ανταποκρίνεται στο επονομαζόμενο στη βιβλιογραφία «εθνοτικό μοντέλο μετανάστευσης» .

Σύμφωνα με αυτό η Ελλάδα εντάσσει σχετικά γρήγορα και απρόσκοπτα τους

ομογενείς αλλοδαπούς

στην κατηγορία των ημεδαπών. Για τους

αλλογενείς αλλοδαπούς

υποστηρίζει την μερική ενσωμάτωση τους, κυρίως σε ζητήματα αγοράς εργασίας, και προχωρεί σε απονομή ικανοποιητικών ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, δεν τους παρέχει όμως πολιτικά δικαιώματα. 24/4/2020 41

Σχηματίζει έτσι ομάδες αλλογενών αλλοδαπών με περιορισμένα δικαιώματα (αιτούντες άσυλο, προσωρινοί μετανάστες), προχωρεί με αργό βηματισμό και φειδωλά (ποσοτικά) σε σχηματισμό σώματος μεταναστών με ευρεία δικαιώματα (αναγνωρισθέντες πρόσφυγες, επί μακρόν διαμένοντες αλλοδαπούς) ενώ παραμένει πολύ χαμηλός ο αριθμός των μεταναστών με πλήρη και καθολικά δικαιώματα (πολιτογραφηθέντες αλλοδαποί). 24/4/2020 42

Το ακολουθούμενο εθνοτικό καθεστώς ένταξης είναι έκφραση εντυπωσιακών καθυστερήσεων της ελληνικής κοινωνίας στο νέο οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι, οι οποίες οφείλονται «…σε ανομολόγητες και εν πολλοίς υποσυνείδητες αντιστάσεις πού εκπορεύονται και αντλούν την ισχύ και αντοχή τους από την κυρίαρχη εικόνα - πρόσληψη της ελληνικής κοινωνίας ως αμιγώς ομοιογενούς» (Διαμαντούρος Ν., 2004, σ. 14). Σε φάση προχωρημένης παγκοσμιοποίησης το εθνικό βεστφαλικό κράτος, το οποίο ευνόησε την ταύτιση έθνους και κράτους, καλείται να αναστοχαστεί το ενταξιακό καθεστώς.

24/4/2020 43