Transcript slides
Klanken 1
Tekst en spraak
Representatie van spraak vereist representaties
van gedeeltes die kleiner dan woorden zijn.
spraaksynthese (tekst-naar-spraak)
rijtje letters akoestische golfvorm
http://www.fluency.nl/
spraakherkenning
akoestische golfvorm rijtje letters
Dit college
• Fonetiek en fonologie
• Klanken: termen, beschrijving, alfabet
• Syllabestructuur
Colleges en hoofdstukken
• 28 april: Klanken 1 (Fonetiek, fonologie)
J&M Chapter 7, Chapter 2
• 3 mei: Klanken 2 (Eindige automaten en
transducers)
J&M Chapter 11
• 10 mei: Woorden (Morfologie)
J&M Chapter 3
Fonetiek vs fonologie
• Fonetiek: natuurwetenschappelijk studie
van spraakklanken
– studie van de akoestische eigenschappen van
taalgeluid, en de productie en perceptie ervan.
• Fonologie: taalkundige studie van
klanksystemen
– studie van de akoestische elementen van talen onder
het woordniveau – klanken, syllabes, intonatie, rijm.
Fonetiek: Drie soorten
• Articulatorische fonetiek
productie door spraakorgaan
• Akoestische fonetiek
natuurkundige eigenschappen
• Auditieve fonetiek
waarneming
McGurk-effect: http://www.youtube.com/watch?v=I1XWDOwH47Y
Fonologie als kennissysteem
Eerste betekenis:
het klanksysteem van een taal.
• een verzameling klanken
• regels voor de combinatie van klanken
Component van het menselijk taalsysteem
Fonologie als discipline
Tweede betekenis:
studie van het klanksysteem.
• Wat zijn de klanken van een taal?
• Hoe worden ze gecombineerd?
• Wat voor realisaties vinden we dan?
Vakgebied van de taalkunde
Fonologie en creativiteit
• Oneindig gebruik van eindige middelen
• Een eindig assortiment van klanken
• Een eindig aantal regels om een
onbeperkte verzameling vormen te maken
Fonologie en fenomenen
{ a, b, k, r }
- Mogelijke en onmogelijke woorden
brak - kark - *rbak
- Klankverandering
brak - krab - krabben - crab
- Meer klankvariatie, ook tussen sprekers
kar - rak
Fonologie in twee delen
Nu (Klanken 1): Fonologische elementen en
structuren
• Klanken
• Lettergrepen
Volgende week (Klanken 2): Fonologische
processen en regels
• Hoe klanken gerealiseerd worden
• Eindige automaten en transducers
Klanken: Fonen en segmenten
• Min of meer synonieme termen: klank,
klanksegment, segment, foon
• = de opeenvolgende eenheden waarin je
een woord kunt opdelen.
Fonetisch alfabet
• IPA: International Phonetic Alphabet
• Speciale symbolen om spraakklanken te kunnen
noteren
– bang – [ŋ]
– the / thin – [ð] / []
– ten / net – [th]/ [t¬]
• IPA site: http://www.langsci.ucl.ac.uk/ipa/IPA_chart_(C)2005.pdf
• Met geluid: http://web.uvic.ca/ling/resources/ipa/charts/IPAlab/IPAlab.htm
ARPAbet: kleinere set met ASCII-symbolen
Letters en klanken
• Spelling verschilt van klankvorm
– eng versus [ŋ]
– taxi versus [tksi]
– teken versus [tekən]
Xhosa
Indeling van consonanten
Indeling van consonanten
Manier van articulatie: hoe vloeit de lucht door het spraakkanaal?
Indeling van consonanten
Plaats van articulatie: waar in de mond wordt de luchtstroom onderbroken?
Indeling van consonanten
Stem (‘voicing’): trillen de stembanden bij het produceren van de klank?
Indeling van vocalen
Indeling van vocalen
Hoogte: hoeveel verticale ruimte is er tussen tong en gehemelte?
Indeling van vocalen
Stand van de tong: voor of achter in de mond?
Indeling van vocalen
Ronding: wat is de vorm van de lippen?
Nederlandse consonanten
palataal
Nederlandse klinkers
Tweeklanken:
Geen echte tweeklanken:
[εi]
tijd
[ai]
baai
[ʌu]
fout
[yu]
duw
[œy]
buik
[ɪu]
schreeuw
(enz)
Foneem
• Foneem: klank met een contrastieve
waarde in een taal
• Elke taal heeft z’n eigen verzameling
fonemen (bv. /s/, /t/, /p/, //)
• Achter elkaar gezet om woorden te maken
(bv. /stp/, ?, …)
Minimale paren
• Fonemen zijn distinctief of contrastief: ze
onderscheiden woorden
• Minimaal paar: een tweetal woorden dat slechts
in één foneem verschilt
• /ben/ - /pen/ minimaal paar, dus /b/ en /p/
twee Nederlandse fonemen
• /e:/ als in [bet] (beet) and /ɪ:/ als in [bɪ:r] (beer) –
geen verschillende fonemen, ze onderscheiden
nooit tussen woorden, bijv *[bɪ:t] en *[ber].
Fonemen en allofonen
• Een foneem kan op verschillende
manieren als klank gerealiseerd worden.
• Dit noemen we de varianten of allofonen
van dat foneem.
Verschillen tussen talen
• Talen verschillen zowel in de
foneeminventaris als in de mogelijke
allofonen van elk foneem
• Bijvoorbeeld: de /l/
Vrije variatie
• Vrije variatie: verschillende klankvarianten
op één positie (bv. verschillende ‘erren’, de
/t/ in verschillende varianten van het
Engels)
Voice recognition elevator:
http://www.youtube.com/watch?v=5FFRoYhTJQQ
T in het Engels
Complementaire distributie
• Vergelijk: wat, werk, duw, meeuw
• Labiodentale w: woordbegin
Bilabiale w: woordeinde
• De twee w-klanken zijn in complementaire
distributie: ze komen in verschillende
omgevingen voor
• Engels: /stIp/ - /thIp/ (na s / niet na s)
Klanken: Notatie
• Fonemen:
• Realisering:
/pst/
[phst]
/stp/
[stp]
• De Engelse /p/ heeft o.a. [p] en [ph] als
allofonen.
• De Nederlandse /ʋ/ heeft [ʋ] en [w] als
allofonen.
Syllaben: Groepering
• Een woord is meer dan een willekeurige
reeks klanken.
• Elk woord kan verdeeld worden in een of
meer lettergrepen of syllaben.
• ar.beids.ver.de.ling
• Punten of streepjes worden gebruikt om
de lettergrepen te scheiden.
Syllaben: Structuur
• Lettergreep: onset + rhyme
• (Rhyme: nucleus + coda)
Syllaben: Taalverschillen
• Elke taal heeft z’n eigen regels voor wat in
onset, nucleus of coda kan (phonotactics)
• Nederlands: klomp, *sklomp, *klormp
• Endo: sukuul, kilaas, tiraam
• Engels: school, glass, drum
• strike > sutoraiku (Japans)
Syllabe: Notatie
• Consonanten (medeklinkers) en vocalen
(klinkers) afgekort als C en V
• Syllabestructuur kan als CV-patroon
worden weergegeven:
• klomp CCVCC
• strike CCCVVC >
sutoraiku CV.CV.CV.V.CV
Syllaben: Effect onset
• Bij het syllabificeren van een woord (in
lettergrepen opdelen) wordt de onset
gemaximaliseerd (onset maximization).
• katrol, frustratie, controle
• ka.trol, fru.stra.tie, con.tro.le
• Afhankelijk van de syllabestructuur van de
taal in kwestie.