Transcript zajęcia 6 - hebraistyka UW

Religia patriarchów
Narracyjny charakter historii patriarchów otwiera pytanie o wczesne wierzenia
Hebrajczyków i ich praktyki religijne. Narratorzy tego dzieła (Rdz 12-50)
piszą je z perspektywy późniejszej ujednoliconej tradycji religijnej, mimo to
wiele można z niej wyczytać o początkach religii hebrajskiej.
Biblia ukazuje Kanaan jako bardzo atrakcyjną krainę:
Wj 3,8: BTP Zstąpiłem, aby go wyrwać z ręki Egiptu i wyprowadzić z tej ziemi do
ziemi żyznej i przestronnej, do ziemi, która opływa w mleko i miód, na miejsce
Kananejczyka, Chetyty, Amoryty, Peryzzyty, Chiwwity i Jebusyty.
ale pełną pokus i pułapek:
Oz 4,12-13: BTP Lud mój zasięga rady u swojego drewna, a jego laska daje mu
wyrocznię; bo go duch nierządu omamił - opuścili Boga swojego, aby cudzołożyć.
Na szczytach gór składają ofiary, spalają kadzidła na wzgórzach, pod dębem, topolą
i terebintem, bo dobrze się czują w ich cieniu. Dlatego wasze córki uprawiają
nierząd, synowe wasze również cudzołożą.
O problemach wiary starożytnych hebrajczyków mówi nie tylko Biblia, ale
świadczą też o tym badania archeologiczne!!!
Nb:






Biblia określa idealny stan kultu w Izraelu.
Wiele rożnych etnicznych grup i miast było dołączonych do Izraela (dzieląc
jego wiarę – jak?)
W starożytności powszechnym zwyczajem było identyfikowanie starych
lokalnych bóstw z nowymi zdobywców i zwycięzców. (kananejski Baal =
babiloński Marduk = asyryjski Aszur – bogowie burzy i nieba).
Wielu dawnych „pogan” wyznając wierność YHWH nie zupełnie odeszło od
dawnych praktyk i tradycji.
Podobnie sami Izraelici zapożyczali formy wyrazu religijnego (liturgię,
świątynie, poezję religijna) od pogańskich sasiadów.
Zawsze też odzywał głos tradycji z przeszłości (kult zmarłych przodków,
boga ojca, itp.)
ODDAWANIE CZCI BÓSTWOM PELMIENNYM
Narrator używa epitetów, określających bóstwo i łączących je z postacią
patriarchy: Rdz 26,24 - Bóg Abrahama, twego ojca, Rdz 28,13 - Bóg twego
ojca Abrahama, Bóg Izaaka, Rdz 15,1 – puklerz (czyli tarcza) Abrahama, Rdz
31,42 - strach Izaaka [W BH mamy tu - ‘qx'c.yI dx;p; - co oznacza, strach, drżenie, w BT i BP przetłumaczone
jako: Bóg, którego czci Izaak., Rdz 49,24 - Potężny Jakuba. Fakt identyfikacji bóstwa z indywidualnymi postaciami
przodków sugeruje istnienie kultu Boga Ojców. W tym systemie, głowa plemienia dokonywał wyboru bóstwa,
ustalał formę przymierza i kult. Bóstwo takie stanowiło element spajający plemienia, towarzyszyło mu wszędzie i
było dostępne wszystkim członkom plemienia.]
Od kultu przodków do kultu „boga
ojca” (???)
ADAPTACJA ELEMENTÓW RELIGII KANANEJSKIEJ
Religia kananejska była religią politeistyczną w przeciwieństwie do religii Boga
Ojców. Wpływ religii kananejskie widoczny jest w wyborze imion boskich:

Jahwe - Pan, najczęściej używane jest anachronizmem, używane przez
Jahwistę, pochodzi z czasu dużo późniejszego [objawione zostało dopiero
Mojżeszowi (Wj 3,14)];

Elohim – Bóg w liczbie mnogiej, czyli gramatycznie bogowie;

El Elyon – Bóg Najwyższy;

Bet-el – dom Boga;

El Olam – Bóg wierny;

El Szaddaj – Bóg Wszechmocny;
Ostatnie 5 określeń pochodzi ze źródeł E (Elohista) i P (źródło kapłańskie).
Rzeczownik El, określający Boga, był bardzo rozpowszechniony wśród
semitów Żyznego Półksiężyca. W religii kananejskiej El oznaczał główne
bóstwo i ojca bogów. Patriarchowie przejmując częściowo kulturę
kananejską i język (w związku z osiedlaniem się) łączyli imię El z innymi
określeniami, te nowe nazwy miały reprezentować ich bóstwo jako opiekuna
i obrońcę przodków.
Pisma kultowe
Dokładne studia nad kananejskimi tekstami religijnymi z Ugarit
wykazały paralele z tekstem późniejszego Starego Testamentu.
Przykłady poniżej:
Ugarit
Biblia
Oto twój nieprzyjaciel, Baalu
Oto twój nieprzyjaciel, ty go ugodzisz.
Oto twój przeciwnik, ty go roztrzaskasz.
Bo oto twoi nieprzyjaciele, o Jahwe
Bo oto twoi nieprzyjaciele zginą,
A wszyscy złoczyńcy zostaną rozproszeni
(Ps 92, 10)
Ty odzyskasz królestwo wieczne,
Twoje wieczne panowanie.
Twoje królestwo to królestwo wieczne,
A twe panowanie trwa przez wszystkie pokolenia.
(Ps 145,13)
Gdy ty ugodzisz Lotana, węża zwinnego
Gdy wykończysz węża wijącego się
Mocarza siedmiogłowego
Owego dnia Jahwe ukarze
Twardym, wielkim i mocnym mieczem
Lewiatana, węża zwinnego
Lewiatana, węża krętego
(Iz 27,1)
Nb. teksty z Ugarit są dużo starsze od Starego Testamentu.
Tekst z Kuntillet el-Agrud z IX w. p.n.e. głosi: „Błogosławiony przez Jahwe z Samarii i jego
Aszerę" Wykopaliska z Elefantyny z IV w. p.n.e. ukazały świątynię (???), w której czczono parę
Jahwe i Anat (???).
Kananejska religia naturalna

Bóstwa kontrolujące siły natury – personifikowane moce.

Wokół nich rozwijają się mity.

Ludzka odpowiedź na boski porządek świata to rytuał – liturgia

- ofiary i powinności wobec zmarłych przodków

- kult płodność (ziemi, zwierząt i ludzi) przez imitację boskich mocy (por.
teksty z Ugarit, święto Nowego Roku)
Por. artykuł:
http://imiona.boga.webpark.pl/kanaan.ht
m
Bóstwa Kanaanu
[wg tekstów z Ugarit: bóstwa kosmiczne i lokalne (występujące w parach)]
EL
(por. Wj 6,3-4) 3 Ja objawiłem się Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi jako Bóg Wszechmocny,
ale imienia mego, Jahwe, nie
objawiłem im.
BTP Psalm
82:1 Psalm. Asafowy. Bóg
powstaje w zgromadzeniu bogów,
pośrodku bogów sąd odbywa:
Tôru ‘Ēl or bóg byk”.
El z Ugarit, 13w. p.n.e
http://pl.wikipedia.org/wiki/E
l
El – w mitologii ugaryckiej najwyższy bóg kananejski, który wg tekstów z Ugarit (XV-XIV
wiek p.n.e.) był stwórcą świata, ojcem i przywódcą bogów i ludzi – królem i sędzią,
strażnikiem porządku kosmicznego i politycznego, wspierającym królów w
sprawowaniu władzy. Występuje również jako mędrzec wyjaśniający sny. Był
wieczny, mądry, sprawiedliwy, dobry i miłosierny, życzliwy ludziom. Jeden z tekstów
określa go mianem byka, co miało symbolizować siłę seksualną w akcie tworzenia
bogów. Żoną Ela była Aszirat.
W sztuce przedstawiany jako starzec w ozdobionym rogami nakryciu głowy, siedzący na
tronie. Miał wiele dzieci, do najważniejszych należeli: Asztar, Jam i Mot. W
ugaryckich tekstach dzieckiem Ela nazywany bywa również Baal (syn Dagona) a
także jego siostra Anat. Określenia te powiązane są z wiarą, iż El jest "stwórcą
stworzeń" (bny bnwt).
Z powodu podeszłego wieku przekazał z czasem najwyższą władzę Baalowi, który
okazał się najbardziej godnym tego zaszczytu. Pomimo tego w dalszym ciągu cieszył
się znaczną czcią i autorytetem pośród bogów i ludzi. Mit o przejęciu władzy przez
Baala przypomina grecką opowieść o przejęciu władzy nad światem przez Zeusa, jak
również nordycki mit objęcia władzy nad panteonem przez Odyna.
Baal
http://pl.wikipedia.org/wiki/Baal
W mitologii ugaryckiej porywczy, pełen młodzieńczego zapału bóg burzy i
życiodajnego deszczu, władca świata. Co roku ginął w wyniku walki
toczonej z Motem - bogiem śmierci i wysuszonej letnim skwarem ziemi - i
zstępował do świata podziemnego, aby z nastaniem wiosny powstać z
martwych. Nieustanna walka między życiem a śmiercią była tematem
dramatycznego mitu, który głęboko poruszał i przynosił oczyszczenie
wewnętrzne. Kiedy wrogowie Baala dokonywali najgorszego z najgorszych
czynów, ich siła się wyczerpywała.
Imię Baal należałoby raczej uważać za tytulaturę, gdyż oznacza ono dosłownie
"Pan". Właściwe imię ugaryckiego boga burzy zapisywano ΅΄ (hd) i
wokalizowano prawdopodobnie Haddu, co odpowiada aramejskiemu
Hadad oraz akadyjskiemu Adad.
Władzę królewską nad światem otrzymał Baal - syn Dagona z rąk
najwyższego boga El. Stary bóg zgodził się na to nie bez oporów,
ponieważ posiadał własne potomstwo. W staraniach o zezwolenie na
budowę pałacu, niezbędnego do potwierdzenia królewskiego statusu,
znaczną rolę odegrała ukochana siostra Baala - Anat.
W sztuce wyobrażano Baala jako wojownika w szpiczastym hełmie
ozdobionym rogami. W jednej ręce dzierży „buzdygan”, w drugiej
błyskawicę - jego boski atrybut. Zwierzęciem symbolizującym potęgę Baala
jest byk, przy czym niektóre teksty ukazują go w tej postaci,
zapładniającego stada jałówek, co miało ilustrować jego niespożytą
seksualną siłę.
Seleukidzi popierali kult Baala w Syrii oddając mu szczególną cześć.
Przymuszanie Żydów do jego kultu stawało się powodem powstań
żydowskich. Wielokrotnie w Biblii potępia się kult Baala, jeszcze przed
Aszera
Aszera (Atirat, Aszirat, Ela ) w mitologii ugaryckiej
bogini wybrzeża morskiego, utożsamiana z planetą
Wenus jako Gwiazda Poranna, początkowo żona
najwyższego boga Ela, później żona Baala.
Przeszła także do mitologii hebrajskiej. W Biblii jest
wymieniana 49 razy, przy czym nazwa odnosiła się
zarówno do bogini, jak i do steli świątynnej. Salomon
kazał zbudować ołtarz Aszery, jedna z jego żon była
wyznawczynią jej kultu.
Tysiące wotywnych figurek Aszery odkryto na terenie
całego Kanaanu, co świadczy o jej ogromnej
popularności.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Anat
Anat
Kananejska bogini, siostra i równocześnie ukochana Baala, pomimo to często
tytułowana dziewicą. W jednym z aspektów swej osobowości jawi się jako zmysłowa
bogini miłości i płodności, w innym - jako budząca grozę wojowniczka.





Według tekstów z Ugarit posiadała zdolność wprowadzania się w szał bojowy,
podczas którego w bitwach ścinała głowy "jak kłosy" i cała zbryzgana krwią
zawieszała sobie odrąbane ręce pozabijanych wrogów wokół pasa, a ich głowy na
swoich plecach. Z owego szału zabijania niełatwo było się jej potem wyprowadzić.
Pomoc Anat odegrała znaczną rolę w zakończonych sukcesem staraniach Baala,
syna Dagona o uzyskanie dominującej pozycji pośród bogów. Dzięki jej perswazjom
a nawet groźbom najwyższy bóg El zdecydował się przekazać władzę Baalowi,
pomijając przy tym własne dzieci.
Kiedy Baal poniósł śmierć z ręki swego wroga - boga Mot, Anat okrutnie rozprawiła
się z jego zabójcą a następnie doprowadziła do powstania z martwych swojego
ukochanego.
W sztuce zwykle przedstawiano ją nagą, z symbolami płodności - kwiatami lilii lub
wężami w rękach, często jadącą na koniu. W czasie obrzędów ku czci Anat
nierzadko składano w ofierze dzieci (???).
Kult Anat, podobnie jak kult bogini Astarte rozpowszechnił się także w Egipcie od
czasów Nowego Państwa. Jako córka Re i wojowniczka posiadała świątynie w Tanis
- rammesydzkiej stolicy we wschodniej Delcie Nilu.
Ivory bas-relief
Ugarit-Ras Shamra
1550-1200/1150
BCE.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Asztarte
Asztarte
Astarte albo Asztarte - imię fenickiej i kananejskiej bogini miłości, płodności i
wojny, tożsamej z babilońsko-asyryjską boginią Isztar i sumeryjską Inanną
(Panią Niebios). Grecy utożsamiali Astarte z Afrodytą.
Współcześnie, podczas prac archeologicznych odnajdowane są niewielkie
stele, figurki i medaliony przedstawiające zapewne Astarte. Na wizerunkach
tych bogini przedstawiana jest zwykle naga, bardzo często z kwiatami lotosu
(symbole płodności) w dłoniach. Niekiedy stoi na grzbiecie lwa lub konia.
Bardzo często, w sposób typowy dla religii kananejskiej, Astarte odbierała
cześć pod postacią betyli. (bet-el – „dom boga” duże, pionowo ustawione
kamienie. ).
Nieodłącznym elementem kultu Astarte były akty seksualne pomiędzy
wyznawcami odwiedzającymi świątynię a kapłankami zwanymi kedesza.
Cześć oddawano również paląc kadzidła, składając w ofierze produkty
spożywcze, zwierzęta a niekiedy dzieci (?).
Astarte, pod imieniem ‘Athtart (‘ṯtrt) pojawia w tekstach z Ugarit, gdzie razem z
boginią Anat wspiera Baala w walce z jego wrogami. Astarte czczono także
w Egipcie gdzie jej kult wprowadzili Hyksosi.
Kult Astarte - nazywanej też Królową Niebios (oraz Baala) bardzo
rozpowszechnił się także wśród Izraelitów, o czym niejednokrotnie
wspomina Biblia. Spotykało się to ze sprzeciwem kapłanów i proroków
hebrajskiego boga JHWH, którzy niekiedy doprowadzali do krwawych starć.
z VII wieku p.n.e., prawdopodobnie
przedstawia boginię Astarte
http://en.wikipedia.org/wiki/Baal_cycle
Mit o Baalu

Schemat mitu o Baalu: [1- BAAL/YAM 2- PAŁAC 3- BAAL/MOT 4- ANAT/BAAL]

··Yam chce panować nad bogami

Baal-Hadad występuje przeciw Yam i zabija go

Baal-Hadad z pomocą·Anat i·Atirat (Aszera ) przekonuje ·El by pozwolił mu posiadać pałac.

Baal-Hadad powierza budowę ··Kothar-wa-Khasis.

Król bogów i Władca świata chce podporządkować sobie Mot,

Mot zabija Baal-Hadad

Anat zabija w sposób brutalny Mot, miele go i rozsypuje po świecie.

Baal-Hadad powraca na Górę Saphon

Mot powróciwszy do istnienia wyzywa Baal-Hadad

Baal-Hadad odmawia; Mot ustępuje .

Baal-Hadad rządzi ponownie.
IZRAELSKIE ECHA MITÓW
Lewiatan/lotan
Iz 27,1:W ów dzień Pan ukarze swym mieczem twardym, wielkim i mocnym, Lewiatana, węża
płochliwego, Lewiatana, węża krętego; zabije też potwora morskiego.
Ps 74,13-14:13 Ty ujarzmiłeś morze swą potęgą, skruszyłeś głowy smoków na morzu.
zmiażdżyłeś łby Lewiatana, wydałeś go na żer potworom morskim.
14
Ty
Iz 51,9-10: 9 Przebudź się, przebudź! Przyoblecz się w moc, o ramię Pańskie! Przebudź się, jak
za dni minionych, w czasie zamierzchłych pokoleń. Czyżeś nie Ty poćwiartowało Rahaba,
przebiło Smoka? 10 Czyżeś nie Ty osuszyło morze, wody Wielkiej Otchłani, uczyniło drogę
z dna morskiego, aby przejść mogli wykupieni?
YHWH =?= Baal [„Pan”]
Oz 2,18: 18 I stanie się w owym dniu - wyrocznia Pana - że nazwie Mnie: "Mąż mój", a już nie
powie: "Mój Baal".
Ps 18,13-14: 13 Od blasku Jego obecności rozżarzyły się węgle ogniste. 14 Pan odezwał się z
nieba grzmotem, to głos swój dał słyszeć Najwyższy, 15 wypuścił swe strzały i rozproszył
wrogów, cisnął błyskawice i zamęt wśród nich wprowadził. 16 Aż ukazało się łożysko morza
i obnażyły się posady lądu od groźnej nagany Twej, Panie, i tchnienia wichru Twoich
nozdrzy.
Religijne praktyki

Ofiary (Kpł 1-8)

Ołtarze („cztery rogi” por. Wj 27,2; Kpł 9,9 itp.)

Ołtarze kadzenia

Swiątynie
Nie akceptowane

Ryty płodności (por. wystąpienia proroków)

Ofiary z dzieci/człowieka (por. Abraham i Jefte!!!!!)

Masseba (symbole bóstw płodności)

„miejsca na wyżynac”, palene kadzidła, kult astralny itp.
Życie społeczne Kananejczyków nie wyglądało tak źle jak przedstawia to autor
Biblijny (negatywna opinia jako przestroga). Por. Epos Aqhat