Transcript (R)ewolucja górnopaleolityczna (2 wykłady)

40 – 16 000 lat BP
Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w celach
edukacyjnych i wyłącznie w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z publikacji i stron
internetowych m.in. Nature, Science, National Geographic, Wikipedia i in.
Rewolucja czy ewolucja?
Wyniki
najnowszych
W klasycznej
wizjibadań:
przejście
między środkowym
iZnajdujemy
górnym paleolitem
miało mieć dowody
charakter
genetyczne i antropologiczne
na
rewolucji
i kulturowej.
Przełom
krzyżowanie biologicznej
się neandertalczyków
i AMH. Współcześni
wyznaczało
pojawienie
Europie
ok. 40 tys.
Europejczycy dziedziczą
do się
4% w
genów
neandertalskich.
lat
nowegoteżtypu
przemysłów
wiórowych
Genytemu
te znajdujemy
u innych
populacji Eurazji,
ale nie
(tzw.
oryniacka)mieszkańców
i ludzi współczesnych
ma ichkultura
u współczesnych
Afryki. AMH
(AMH
Modern
pojawiają=sięAnatomically
w Europie co najmniej
43 tys.Humans).
lat cal BC. Tę
wizję wsparły w ciągu ostatniej dekady badania

Pierwsze kultury AMH
w Europie mają
wiele elementów
genetyczne
sugerując
całkowity
brak
środkowopaleolitycznych.
krzyżowania się między neandertalczykami i
AMH.
Tymczasem archeologia i antropologia od
zasadnicza rewolucja górnopaleolityczna zachodzi
dawna
dostarczają dowodów na to, że przejście
dopiero między 38 a 35 tys. lat cal. BC, gdy upowszechnia
do
górnego paleolitu było procesem
się technologia oryniacka i pojawia wyrafinowana sztuka
stopniowym,
poprzedzonym
ewolucją
mobilna i naskalna
Szkielet hybrydy – dziecka o cechach neandertalskich i
kulturową
także
w
społecznościach
(człowieka
współczesnego)
z portugalskiego
Jaskinia
el Castillo,
Hiszpania.
Malowidła
neandertalskich
okresuśrodkowego
MIS 3 kromaniońskich
i trwającym
Ostatnie klasyczne kultury
paleolitu
w
Lagher Velo
(ok.
24
tys.
lat
BP,
tj.
ok.
27
tys.
BC
cal),
podobnie
naskalne
datowane na okres ok. 40,8
ka BC
ponad 15 obszarach
tys. Eurazji
lat. trwają
Najnowsze
badania
peryferyjnych
cojak
najmniej
do
30
znaleziska z rumuńskiego stanowiska Oase sugerują, że
cal., a więc na okres, z którego w tej częśc
potwierdzają
tetys.
poglądy.
tys. lat cal BC (28.
BP).
neandertalczycy mogą być przodkami współczesnych
Europyw nie
znamy
żadnych
Europejczyków
stopniu
większym,
niż szczątków
się to obecnie
j.
Denisova,
Ałtaj,
Syberia
Homo
sapiens
sapiens.
wydaje
Kwestie antropologiczne
W środkowym paleolicie poza Europą występowały także
inne populacje o podobnym stopniu rozwoju kulturowego i
antropologicznego jak u neandertalczyków. Od co najmniej
200 tys. lat BP w Afryce rozwija się populacja ludzi o
nowoczesnej budowie, tzw. H. helmei, z której, co sugeruje
większość analiz antropologicznych i genetycznych, wywodzi
się nasz obecny gatunek H. sapiens sapiens. Badania
genetyczne szczątków ze stanowiska j. Denisova (Rosja)
dowiodły, że w okresie odpowiadającym śr. pal. istniała co
najmniej jeszcze jedna populacja. Zarówno neandertalczycy,
jak i denisowianie krzyżowali się z naszymi bezpośrednimi
przodkami, choć udział ich genów w naszej puli genowej jest
wg. obecnych badań, niewielki. Sam fakt krzyżowania się i
potwierdzenie istnienia w paleolicie obserwowanych i dziś
różnic regionalnych w populacji Homo sugeruje jednak, że
ewolucja człowieka ma bardziej policentryczny charakter.
Tym
samym
najpopularniejsza
dotąd
hipoteza
monocentryczna musi zostać częściowo zweryfikowana.
Przedstawiciele afrykańskiego H. sapiens, jak się wydaje,
osiągnęli rzeczywiście duży sukces ewolucyjny, ale
zastąpienie innych populacji nie było całkowite.
Ważnym dowodem na
afrykański rodowód
AMH i stosunkowo
niedawne zastąpienie
poprzednich populacji
są badania DNA
mitochondrialnego
(mtDNA), sugerujące
bardzo silne
podobieństwa między
współczesnymi ludźmi i
ich afrykańskie
pochodzenie (DNA
mieszkańców Afryki jest
bardziej zróżnicowane i
odrębne od bardziej
jednorodnego DNA
mieszkańców innych
kontynentów). Jednak
tylko badania DNA
jądrowego,
dziedziczonego po
obojgu rodzicach,
dostarczają pełnych
wyników. Nasza wiedza
będzie tu jeszcze
podlegać modyfikacjom.
j. Denisova, Ałtaj, Syberia
Kwestie kulturowe:
Końcowy okres kultur neandertalskich w to ewolucja w
kierunku modelu górnopaleolitycznego. Popularyzuje się m.in.
technologia wiórowa, obecna w Europie od końca eemu.
Stopniowo zanikają asymetryczne i płasko-wypukłe formy
narzędzi rdzeniowych. W momencie pojawienia się AMH, lub
jeszcze nieco wcześniej w Europie zachodniej pojawiają się
nowe jednostki kulturowe: MTA (Moustérien de tradition
acheuléenne), charakteryzujący się obecnością trójkątnych
pięściaków i narzędzi wiórowych, a w końcowym okresie –
ulucien
(pn.
Włochy)
i
szatelperonien
(Francja)
charakteryzowany obecnością narzędzi górnopaleolitycznych,
oraz ozdób i narzędzi kościanych. Choć nowe badania sugerują,
że te dwie kultury były tworzone przez ludzi o współczesnej
budowie ciała, także w centralnej i wschodniej Europie istnieją
w MIS 3 przemysły o charakterze pośrednim, takie jak
Bohunicien, Seletien, czy Jerzmanowicien, gdzie narzędzia
mikockie stopniowo są zastępowane ostrzami liściowatymi, ale
obok narzędzi górnopaleolitycznych wciąż funkcjonuje np.
technologia
lewaluaska.
Kwestia
uczestnictwa
neandertalczyków w kulturach górnego paleolitu, a także to,
jakim zmianom podlegali w wyniku ewolucji i krzyżowania się z
AMH pozostaje więc otwarta. Warto odnotować, że mimo
ekspansji modelu górnopaleolitycznego klasyczne kultury
środkowego paleolitu utrzymywały się w peryferyjnych
regionach Eurazji co najmniej do 30 tysięcy lat BC cal, o czym
świadczą m.in. znaleziska z płw. Iberyjskiego i Syberii
Ostrza liściowate z różnych
środkowoeuropejskich
zespołów przejściowych. Nie
jest jasne, kto był wytwórcą
tych narzędzi, mógł być to
zarówno neandertalczyk, jak
i człowiek współczesny.
Narzędzia kościane i
ozdoby
w
przemysłach
przejściowych.
Wg.
nowych
badań,
szatelperonien
i
ulucien
są
już
związane człowiekiem
współczesnym.
Anatomia zmiany
Czaszka
z jaskini
Border
w 50
RPA
pochodzi
zcal
okresu,
w–
Na
stanowisku
Kostienki
na
Ukrainie
jak
dotąd
Wykopaliska
w
jaskini
Kebara
i odkryto
na
innych
Pierwsze
kultury
proto-oryniackie
pojawiają
Około
tys.
latnajstarsze
BC stanowiskach
Proto
Okres
koegzystencji
różnych
zespoły
w Europie,
ok.
45
tys.ternie
lat BP
bliskowschodnich
wykazały,
żekultury
na na
tym
którymgórnopaleolityczne
przedstawiciele
AMHdatowane
stanowili
niewielką
się w Kostienkach i na Bałkanach w okresie
oryniackie
AMH
zaczynają
populacji ludzkich, poprzedzający (ok.
50 tys. lat BCi cal).
Niewspółcześni
ma jasnych dowodów
kto był
ich
neandertalczycy
ludzie
koegzystowali
przez
50-45 tys. lat BC cal (45-40 tys. BP).
ekspansje
do
Europy.
W
tym
populację
afrykańską.
wytwórcą, ale prawdopodobnie odpowiadają one pierwszemu
upowszechnienie
sięszczątki
AMH i kultury
tysiące
lat, za nim ok. 50
tysięcy
lat temu
AMH wcześniej
rozpoczęli
Najstarsze aktualnie
AMH z Europy
okresie,
lub nieco
etapowi rozprzestrzeniania samym
się ludzi współczesnych.
górnopaleolitycznej
przekracza
150 swoją
i populacyjną.
pochodzą z jaskini Cavallo
we Włoszech
i są ekspansję kulturową
rozpoczyna
się ekspansja w
tysięcy
większość
tegoOkoło 38
datowanelat.
na Przez
45-43 tys.
lat BC cal.
kierunku Azji. W okresie między 30
okresu
między
tys. lat różnice
BC cal kulturowe
(35 tys. BP)
w Europie
a
13
tysięcy
lat
zostają
Centralnej
pojawiają
się już masowo
skolonizowane
wszystkie
AMH i innymi
populacjami
były zespoły
wczesno
kontynenty łącznie z Ameryką i
niewielkie.- oryniackie,
Biorąc podcharakteryzowane
uwagę
m.in.
obecnością
ostrzy procesu
kościanych z
Australią
długotrwały
charakter
rozszczepioną podstawą. Z okresu około 35
zastępowania innych populacji
tys. lat BC cal znamy więcej szczątków ludzi
przez
AMH, (m.in.
dowody
na
współczesnych
z jask. Mladeč
w
autochtoniczną
Czechach) i zaawansowaneewolucję
przejawy sztuki
neandertalczyków,
również fakt
naskalnej i mobilnejjak
(Vogelherd,
Niemcy). W
pozostawienia
przez też nich
tym
okresie
istnieją
przemysły
przejściowe,
zanikające
stopniowo
wyraźnego śladu
w kulturze
AMHdo około
30-28
tys. lat.przejściowe),
BP. Najpóźniejsze
wystąpienia
(przemysły
wydaje
osobników
cechach
się,
że o
„rewolucja” hybryd
neandertalskich datowane są na ok. 24-21
górnopaleolityczna
to
przede
tys. lat BP.
wszystkim zjawisko kulturowe, a
nie antropologiczne.
Kultura oryniacka
Ludność kultury oryniackiej
prowadziła gospodarkę podobną
do
neandertalskiej,
wykorzystując stosunkowo dobre
warunki
klimatyczne
interstadiału Hengelo. Kluczowe
różnice kulturowe widoczne są
nie tyle w sferze kultury
materialnej
(wyłącznie
technologie
wiórowe,
intensywna produkcja narz.
Kościanych i kompozytowych), co
w
sferze
zachowań
symbolicznych. Pochówki, a
przede
wszystkim
sztuka
figuratywna
wskazują
na
kluczowe różnice w sferze
wierzeń, a także w zdolnościach
do konceptualizacji otaczającego
świata.
Wytwory
sztukinoszą ślady
Okreszłożonych
rozwoju kultur
oryniackich
Pochówki oryniackie
rytuałów,
a zmarli
mobilnej
jak
klasycznie
dzielonokompleksowe
na V faz,
są bogatotakiewyposażani,
co sugeruje
Człowiek-lew
z pozagrobowego.
definiowanych
obecnością
wyobrażenia nt. świata
Vogelherd nie tylko
charakterystycznych
typów
dowodzą
talentu
ostrzy kościanych. W obrębie tej
oryniackich
kultury występują facje lokalne,
wytwórców,
ale
np. kremska, charakteryzująca
pozwalają
także
się produkcją małych wiórków.
zorientować się w
Technologia
wytwórczości
złożoności
ich
narzędzi jest dużo prostsza niż w
koncepcji religijnych.
środkowym paleolicie. Dominuje
technologia wiórowa, typowe
narzędzia to wkładki wiórowe,
zdławce, wiórowe drapacze,
przekłuwacze i rylce. Częstą
formą są rdzenie łódkowate.
Zaskakującą cechą oryniackiego malarstwa naskalnego jest
to, że od samego pojawienia się wykazuje ono tak wysoki
poziom rozwoju, w zasadzie bez żadnej ewolucji (j.
Chauveta, Francja).
Kultura grawecka
W okresie między 29 a 23 tys lat BP następowała, mimo kilku
cieplejszych wahnięć, oziębianie i kontynentalizacja klimatu.
Dominującym środowiskiem stał się tzw. step mamuci wraz z
charakterystyczną fauną wielkich zwierząt stadnych. Jako, że
było to środowisko o wyjątkowej wydajności w produkcji
biomasy zwierzęcej, paradoksalnie tworzyło to świetne
warunki dla rozwoju nowego, graweckiego kompleksu
kulturowego. Charakterystycznym zabytkiem tych kultur były
grawety, tylczaki, wykorzystywane jako ostrza broni
miotanej. Rozwój broni dystansowej, m.in. dzięki ostrzom
kościanym i miotaczowi oszczepów doprowadził do
intensyfikacji i specjalizacji myślistwa. Łatwość w
pozyskiwaniu pożywienia poprzez masowe odławianie
zwierząt
stadnych
umożliwiła
budowanie
osad
wielosezonowych oraz znaczący rozwój zdolności
artystycznych i wiedzy. Do innowacji graweckich należy
zaliczyć plastykę figuralną z wypalanej gliny, rzeźbę
portretową, tkactwo i plecionkarstwo. Pierwszym etapem
rozwoju kultur graweckich jest kompleks Pavlowienu,
istniejący w Europie Centralnej między 30/29, a 24/23 tys.
lat BP (m.in. słynne stanowiska Pavlov i Dolni Vestonice).
Nieco później rozwijają się kultury graweckie w zachodniej
części kontynentu (Perigordien). W konsekwencji tego
dynamicznego kultury rozwoju kultury te zajmują obszar od
Półwyspu Iberyjskiego aż po jezioro Bajkał. Na całym tym
terytorium występują nie tylko graweckie wytwory kultury
materialnej, ale także ślady podobnych wierzeń, wyznaczane
licznymi znaleziskami figurek tzw. Wenus.
Ważnym aspektem wierzeń graweckich był
Figurki
Wenus pogrzebowy.
nawiązują do Obserwujemy
późniejszych
także rytuał
wyobrażeń
Wielkiej Matki,
symbolufuneralnych
obfitości i
znaczną
komplikację
Sztuka mobilna
rozwijazwyczajów
się także w
kulturach
płodności.
Grawetien
jest
pierwszą
tak
Grawecka
plastyka
Właściwości
figuralna
wypalonej
(tu:
z
Dolnich
gliny
(pogrzebowych),
widoczną
między
innymi
w
zachodniej
strefy
grawetienu.
Widoczna
na
W
kulturach
graweckich
znajdujemy
dowody
uchwytną
kulturyz
Vestonic) archeologicznie
osiągnęła
znali poziom
jużjakwspólnotą
ludzie
umożliwiający
pochówkach
zbiorowych,
ten
pochodzący
zdjęciu
figurka
z
Bressempouy
dowodzi
Budowle
mieszkalne
w osadzie
kultury
na
istnienie
szamanizmu,
zarówno
w złożono
postaci
materialnej
i oryniackiej,
duchowej
w oto
Europie.
Wg.
tworzenie
przedstawień
ale
w
charakterze
gravetienie
Dolnych
Vestonic.
W
jednym
grobie
wysokiego
kusztuVestonicach
paleolitycznych
Pavlowskiej
wmotywów
dolnych
specyficznych
w sprawność
sztuce,
jakistnienia
i sztuka
dzięki
niektórych
badaczy
dowodzi
to
portretowym.
zastosowano
Podobną
tentakże
proces
do
dwóch
młodych
mężczyzn
i
kobietę.
rzemieślników.
W
Perigordienie
rozwija
się
(Morawy)
dość
solidne
ztakim
uwagi
naświata
bezpośrednim
znaleziskom
jak
grób
wspólnego
języka
– nie
być łatwa.
może
osiągnęła były
dopiero
wyrabiania
w cywilizacjach
figurek.
Interpretacja
takich
znalezisk
jest
także
malarstwo
naskalne.
długotrwały
charakter
osadnictwa.
szamana
z okolic
Brna
na
Morawach.
praindoeuropejskiego.
Górnopaleolityczne
ozdoby
– Pavlowien.
starożytnego.
Maksimum zlodowacenia
W okresie między 20 a 18 tys lat BP
(BC cal podobnie) następuje drugi i
największe
maksimum
zimna
ostatniego zlodowacenia. W tym
okresie centrum rozwoju kultur
wschodnio-graweckich przenosi się
z Europy Centralnej bardziej na
południowy
wschód
(kultura
kostienkowsko-awdiejewska
i
późniejsze jednostki). Nasze ziemie
są odwiedzane tylko epizodycznie
(stanowisko
Kraków-Spadzista).
Wschodni grawetien kontynuuje
tradycje
wyspecjalizowanego
myślistwa. Na zachodzie, po
okresie hiatusu osadniczego, ok. 19
tys. lat BP pojawia się nowa
kultura
solutrejska
z
charakterystycznymi
ostrzami
liściowatymi i kontynuacją rozwoju
sztuki naskalnej i mobilnej.
Ważnym dowodem
na
Ziemie Polskie w maksimum
ostatniego
afrykański rodowód
zlodowacenia – zasięg lądolodu.
człowieka i
stosunkowo niedawne
zastąpienie
poprzednich populacji
są badania mtDNA,
sugerujące bardzo
silne podobieństwa
między współczesnymi
ludźmi i ich
afrykańskie
pochodzenie. Jednak
badania DNA
jądrowego,
dziedziczonego po obu
rodzicach, dostarczają
Kultury wschodniograweckie kontynuują
rozwój wyników
oparty nai
pełniejszych
intensywnym, wyspecjalizowanym myślistwie,
w zasadzie
nie możnaawykluczyć,
na eksploatacji
dużych osiąga
ssaków,
gł. mamutów.
Kultura
górnegostad
paleolitu
rozwoju.
że apogeum
także
na tym
polu W
kulturze
mezyńskiej
i in.
nasza
wiedza będzie
Tabliczka kostienkowsko-awdiejewskiej,
z
syberyjskiego
stanowiska
Malta,
podlegać
jednostkach budowane
są trwałe osady
z domami
z kości
prawdopodobnie
stanowiła
rodzaj
kalkulatora
modyfikacjom.
mamutów,
jak tendo
z Mezyriczi
astronomicznego
obliczania(Ukraina).
faz Słońca
i Księżyca.
Kultura magdaleńska
Gdy we wschodniej części Europy kultury póżno-graweckie
osiągają apogeum, a potem schyłek swojego rozwoju, na
zachodzie, od ok. 17 tys. BP rozwija się kultura magdaleńska.
W początkowym etapie ta jednostka kontynuuje tradycje
paleolityczne, osiągając najwyższy poziom w zakresie
rozwoju sztuki naskalnej. Stopniowo, dzięki mniejszej
specjalizacji myślistwa i wykorzystaniu bardziej różnorodnej,
mniejszej zwierzyny (renifery, konie) ludzie kultury
magdaleńskiej przystosowują się do zmieniających się
warunków środowiska, podczas gdy przedstawiciele
wschodniego grawetienu zmuszeni są migrować w
poszukiwaniu kurczących się zasobów megafauny. Wraz z
końcem epoki lodowcowej następują gwałtowne zmiany w
kulturze
i podstawach gospodarki. Ludzie kultury
magdaleńskiej
będą
pierwszymi
kolonizatorami
opustoszałego podczas zlodowaceń Niżu Europejskiego.
Zmiany dotkną także ich u schyłku paleolitu daje się
Sztuka
to nie tylko
malarstwo
naskalne i plastyka figuralna, ale także płaskorzeźby i
zauważyćpaleolitu
pewne uproszczenie
i geometryzacja
w wytworach
sztuki.
Charakterystyczne
dla przedstawienia
magdalenienu
jest
reliefy w
skale, a nawet
wykonywane z gliny namulisk jaskiniowych.
zaawansowane
krzemieniarstwo.
Technologia
wiórowa jest
Magdaleńczycy
osiągnęli
w naturalistycznym
przedstawianiu
świata paleolitu,
włączają
w
Malunki
z jaskini
Lascauxwyżyny
(na
fot.
tzw.
grupa z rannym
bizonem) pozwalają
zauważyć,
z jaką
realizowana za pomocą miękkiego tłuka, przy wykorzystaniu
to
wykonywanie
podobizn
podobnie
wysoki
poziom sprawności
artystycznej
sprawnością
artyści
bylipochodzących
w portretowych.
stanie oddać
i charakter
zwierzęcia.
Magdaleńczycy
potrafilii
dobrej
jakości surowców,
często wygląd
zNa
bardzo
umiejętności
naturalistycznego
odwzorowania
rzeczywistości
było czekać
tysiące
odległych prawidłowo
wychodni.
Intensywnie
produkowano
narzędzia
pokazać
relacje przestrzenne
między
obiektami, cotrzeba
ponownie
pojawiakolejne
się dopiero
w
kościane,
w tym
charakterystycczne
harpuny,
ostrza
i cechuje
inne
Malarstwo
Wytwórczość
naskalne
narzędziową
pozwala
magdaleńczyków
nie
tylkonie
podziwiać
sprawność
intensywna
magdaleńskich
narzędzi
artystów,
kościanych,
ale
także
lat.
Interpretacja
sztuki
paleolitycznej
jest
prosta,
niewątpliwie
jednak nie
była
ona
sztuką
w
sztuce
cywilizacji
starożytnych.
Stosowano
różne
barwniki,
a do
ichprodukcja
nakładania
używano
pędzli
ii
wyroby, które często były bogato zdobione. Rozwój kultury
umożliwia
m.in.
takich
wejrzenie
jak widoczne
w skomplikowany
harpuny,
charakterystyczne
paleolitycznych
dla
wierzeń.
magdalenienu
Nanie
scena
IV. zBogato
jaskini
dzisiejszym
rozumieniu
tegotu(dmuchawek).
słowa,
a świat
stanowiła
raczej przedstawień
efekt
działań
wzdjęciu:
sferze
symbolicznej,
paleolitycznych
Lokalizacja
byłafazy
przypadkowa.
magdaleńskiej, tak, aerografów
jak w przypdku
starszych jednostek
Lascaux,
zdobione
która
były
także
byłaz inne
rodzajem
wyroby,
podziemnego
takieścian,
jak miotacze
oszczepów
odwiedzanego
(tenWpowyżej
i ze
pokrywanego
stanowiska
istotnej
ówczesnych
ludzi.
Praktyki
szamańskie,
magia
myśliwska,
odtwarzanie
historii i
Malowidła
dostosowywano
do
kształtu
nadając
im
plastyczność.
Lascaux
poszczególne
podzielonodla
na
kilka
faz,
których
ostatnie
reprezentują
już sanktuarium,
etap
schyłkowego
paleolitu.
malowidłami
Bruniquel)
przez
kilka się
pokoleń
magdaleńczyków.
mitologii
ludów
paleolitu
towtylko
niektóre salach
z możliwości.
przedstawienia
grupują
określonych
jaskini.